Ludwig Wittgenstein ( ) Filosofie in de twintigste eeuw

Transcriptie

1 Ludwig Wittgenstein ( ) Filosofie in de twintigste eeuw

2 De schok van 1914: dansend naar de oorlog Wenen

3 Parlement, Wenen rond 1900

4

5 Looshaus ( )

6 De schok van 1914: dansend naar de oorlog oog voor realiteit decoratie façade schone schijn Freud Hitler Karl Kraus TAAL in de filosofie: de Wiener Kreis

7 De Wiener Kreis (1929): We maken mee hoe de geest van de wetenschappelijke wereldbeschouwing in stijgende mate de vormen van het persoonlijke en publieke leven, het onderwijs, de opvoeding, de architectuur doordringt en ertoe bijdraagt dat het economische en sociale leven volgens rationele principes gevormd wordt. De wetenschappelijke wereldbeschouwing dient het leven en het leven neemt de wetenschappelijke wereldbeschouwing op (Carnap, Hahn and Neurath 1975), 30.

8 De schok van 1914: dansend naar de oorlog Freud Hitler Karl Kraus oog voor realiteit in de filosofie: de Wiener Kreis een betere samenleving door een wetenschappelijke wereldbeschouwing decoratie façade schone schijn TAAL

9 Wanneer iemand beweert er is een God of ( ) in levende wezens is een doeloorzaak het leidende principe, antwoorden we hem niet: wat je zegt is onwaar ; maar we vragen hem: wat wil je zeggen met je uitspraken. En dan blijkt dat er een scherpe grens bestaat tussen twee soorten uitspraken. Tot de eerste soort horen de uitspraken die in de empirische wetenschappen gedaan worden; ( ). De andere uitspraken, waartoe de uitspraken horen die we hierboven hebben genoemd, blijken volkomen zonder betekenis te zijn ( vollig bedeutungsleer ) ( ) De metafysicus en de theoloog geloven, omdat ze hun eigen woorden misverstaan, dat ze met hun woorden iets uitspreken, een stand van zaken voorstellen. De analyse toont echter aan dat die woorden niets zeggen, maar alleen de uitdrukking zijn van een levensgevoel. ( )

10 De schok van 1914: dansend naar de oorlog oog voor realiteit in de filosofie: de Wiener Kreis een betere samenleving door een wetenschappelijke wereldbeschouwing betekenisvol taalgebruik berust op wat empirisch gegeven is in de onmiddellijke ervaring decoratie façade schone schijn religie ethiek metafysica zinloos Freud Hitler Karl Kraus TAAL

11 Verificatiecriterium van betekenis We zeggen dat een zin feitelijke betekenis heeft ( is factually significant ) voor een gegeven persoon als en alleen als hij weet hoe hij een propositie die erdoor uitgedrukt heet te worden, verifiëren moet dat wil zeggen als hij weet welke observaties hem er, onder zekere voorwaarden, toe zouden brengen haar als waar te accepteren of als onwaar te verwerpen, (Ayer 1971), 16.

12 De schok van 1914: dansend naar de oorlog Freud Hitler Karl Kraus oog voor realiteit in de filosofie: de Wiener Kreis een betere samenleving door een wetenschappelijke wereldbeschouwing decoratie façade schone schijn religie ethiek metafysica betekenisvol taalgebruik berust op wat empirisch gegeven is zinloos in de onmiddellijke ervaring verificatiecriterium van betekenis TAAL

13 Taal problematisch voor een wetenschappelijke wereldbeschouwing 1. grammatica van natuurlijke taal is misleidend De huidige koning van Frankrijk is kaal. betekenis voorwerp Het rond vierkant bestaat niet. Russells logische analyse x (fx & y (fy (x = y) & kx) ~ x (rx & vx). betekenis bestaat maar niet actueel Meinong = onware bewering geen uitdrukking die verwijst

14 Taal problematisch voor een wetenschappelijke wereldbeschouwing 1. grammatica van natuurlijke taal is misleidend - Russell logische analyse van taal heeft ontologische consequenties 2. de relatie tussen taal en werkelijkheid - Frege Venus is Venus. De Avondster is de Ochtendster. Venus is Venus Venus verschillende manier van gegeven zijn zelfde voorwerp 5 = = verschillende betekenis/sinn dezelfde referentie/ Bedeutung verschillende manier Subject van gegeven zijn autonomie? verschillende betekenis/sinn hetzelfde voorwerp dezelfde referentie geen confrontatie met naakte werkelijkheid

15 Zoals woorden. De dingen gebeuren. Zonder woorden zouden ze ook gebeuren. Maar dan zonder woorden, Enkelvoud. Gedichten, p. 14.

16 Taal problematisch voor een wetenschappelijke wereldbeschouwing 1. grammatica van natuurlijke taal is misleidend - Russell logische analyse van taal heeft ontologische consequenties 2. de relatie tussen taal en werkelijkheid - Frege Venus is Venus. 5 = 5 De Avondster is de Ochtendster = Venus is Venus verschillende manier verschillende van gegeven zijn betekenis/sinn Venus zelfde voorwerp dezelfde referentie/ Bedeutung verschillende manier Subject van gegeven zijn autonomie? verschillende betekenis/sinn taal ontsluit de wereld verschillende talen (concert) hetzelfde voorwerp dezelfde referentie geen confrontatie met naakte werkelijkheid

17 Taal problematisch voor een wetenschappelijke wereldbeschouwing 1. grammatica van natuurlijke taal is misleidend - Russell logische analyse van taal heeft ontologische consequenties 2. de relatie tussen taal en werkelijkheid - Frege verschillende betekenis/sinn dezelfde referentie taal ontsluit de wereld geen confrontatie met naakte werkelijkheid 3. Russells paradox met notie van verzameling Verzameling van verzamelingen Verzameling met minder dan 100 elementen is zelf geen element van zichzelf. Verzameling van de verzameling die geen element zijn van zichzelf vermijden van zelfreferentie

18 Taal problematisch voor een wetenschappelijke wereldbeschouwing 1. grammatica van natuurlijke taal is misleidend - Russell logische analyse van taal heeft ontologische consequenties 2. de relatie tussen taal en werkelijkheid - Frege verschillende betekenis/sinn dezelfde referentie taal ontsluit de wereld geen confrontatie met naakte werkelijkheid 3. Russells paradox met notie van verzameling vermijden van zelfreferentie 4. oneindig aantallen zinnen die begrepen/gekend worden door eindig wezen wat kan er nu zinvol gezegd worden (en dus gedacht) en wat niet

19 WittgensteinsTractatus Het boek wil het denken dus begrenzen, of veeleer niet het denken, maar de uitdrukking van de gedachten: ( ) wat over de grens ligt, zal doodeenvoudig onzin zijn, Tractatus, Vorwort. De vertalingen uit de Tractatus zijn van W.F. Hermans).

20 Taal problematisch voor een wetenschappelijke wereldbeschouwing 1. grammatica van natuurlijke taal is misleidend - Russell logische analyse van taal heeft ontologische consequenties 2. de relatie tussen taal en werkelijkheid - Frege verschillende betekenis/sinn dezelfde referentie taal ontsluit de wereld geen confrontatie met naakte werkelijkheid 3. Russells paradox met notie van verzameling vermijden van zelfreferentie 4. oneindig aantallen zinnen die begrepen/gekend worden door eindig wezen wat kan er nu zinvol gezegd worden (en dus gedacht) en wat niet

21 4.016 Om het wezen van de zin te begrijpen, denken we aan het hiëroglyfenschrift dat de feiten die het beschrijft, afbeeldt. En daaruit ontwikkelde zich het letterschrift, zonder het essentiële van de afbeelding te verliezen.

22 Wittgensteins Tractatus : Logische analyse van taal heeft ontologische consequenties TAAL WERELD spreekt over samengestelde uitspraken Naast de deur staat een ronde, zwarte tafel ((p q) & q) p) standen van zaken elementaire uitspraken afbeelden dit staat naast dat Naast die deur staat een tafel. De tafel is rond. De tafel is zwart p,q configuratie van namen Naast (die deur, die tafel) x 1 Nx 2 namen dit hier, dat daar x1, x2 structuurgelijkenis verwijzen Godelieve de Groote configuratie van voorwerpen voorwerpen

23 2.1. We maken ons beelden van de feiten Het beeld is een model van de werkelijkheid Met de voorwerpen stemmen in het beeld de elementen van het beeld overeen De elementen van het beeld vertegenwoordigen de voorwerpen in het beeld Het beeld bestaat hierin dat zijn elementen zich op een zekere manier tot elkaar verhouden. [ ] Dat de elementen van het beeld zich op een zekere manier tot elkaar verhouden, stelt voor dat de dingen zich zo tot elkaar verhouden. [ ] Naast (deur, tafel) Boven (deur, tafel)

24 4.02 De zin toont zijn betekenis. De zin toont hoe de toestand is, als hij waar is. En hij zegt dat de toestand zo is (Vertaling licht gewijzigd) Naast (deur, tafel) Boven (deur, tafel)

25 Taal problematisch voor een wetenschappelijke wereldbeschouwing 1. grammatica van natuurlijke taal is misleidend - Russell logische analyse van taal heeft ontologische consequenties 2. de relatie tussen taal en werkelijkheid - Frege verschillende betekenis/sinn dezelfde referentie taal ontsluit de wereld geen confrontatie met naakte werkelijkheid 3. Russells paradox met notie van verzameling vermijden van zelfreferentie 4. oneindig aantallen zinnen die begrepen/gekend worden door eindig wezen wat kan er nu zinvol gezegd worden (en dus gedacht) en wat niet

26 TAAL oog voor realiteit Wittgenstein, Tractatus Taal spreekt over wereld samengestelde uitspraken decoratie façade schone schijn = zinloos elementaire afbeelden standen uitspraken van zaken configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten namen noemen objecten

27 De raadselachtige stellingen van de Tractatus: 1. De wereld is alles wat het geval is. 2. Wat het geval is een feit is het bestaan van een stand van zaken. 3. Een logische afbeelding van een feit is een gedachte. 4. Een gedachte is een propositie met een betekenis. 5. Proposities zijn samengesteld uit elementaire proposities en logische constanten (zoals [zoals, v, ]) 7. Waarover men niet kan spreken, daarover moet men zwijgen

28 Wittgensteins Tractatus samengestelde uitspraken wat kan er nu zinvol gezegd worden (en dus gedacht) en wat niet elementaire afbeelden standen uitspraken van zaken configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten namen noemen objecten Logica axioma (p v ~ p) of correct uit axioma afgeleid (p v p) en p, dus: p of een ontkenning daarvan - altijd waar of onwaar geen afbeelding van standen van zaken en dus zin-loos ze tonen de logische structuur: fa en ga tonen dat ze over hetzelfde gaan

29 4.121 De zin kan de logische vorm niet beschrijven; de logische vorm weerspiegelt zich in de volzin. Wat zich in de taal weerspiegelt, kan niet beschreven worden door de taal. Wat in de taal wordt uitgedrukt, kunnen wij niet uitdrukken door de taal. De volzin toont de logische vorm van de werkelijkheid. Deze komt in de volzin aan het licht Zo toont een volzin fa dat in zijn zin het voorwerp a voorkomt, twee volzinnen fa en ga tonen dat in alle twee van hetzelfde voorwerp sprake is. Als twee volzinnen elkaar tegenspreken, toont hun structuur dat; eveneens als de ene uit de andere volgt. Enz Wat getoond worden kan, kan niet worden gezegd. Als er rook is, is er vuur. Er is geen vuur. Dus is er geen rook. ((p q) & q) p)

30 Wittgensteins Tractatus samengestelde uitspraken wat kan er nu zinvol gezegd worden (en dus gedacht) en wat niet elementaire afbeelden standen uitspraken van zaken configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten namen noemen objecten Ethiek + Religie: Liegen is slecht De wereld is in Gods handen geen elementaire uitspraken of samenstellingen van elementaire uitspraken geen afbeelding van standen van zaken (slechtheid/god niet in de wereld dus zin-loos

31 Waarvan men niet kan spreken, daarover moet men zwijgen Hoe de wereld is, is voor het Hogere totaal onverschillig. God openbaart zich niet in de wereld Alle feiten behoren alleen tot de opgave, niet tot de oplossing De zin van de wereld moet buiten haar liggen. In de wereld is alles als het is en gebeurt alles zoals het gebeurt; er is in de wereld geen waarde als deze er was zou ze geen waarde hebben. Als er een waarde is die waarde heeft, moet zij buiten alles wat gebeurt en buiten alle zo-zijn liggen. Want alle gebeuren en zozijn is toevallig Wat het niet-toevallig maakt, kan niet in de wereld liggen, want anders zou dat weer toevallig zijn. Het moet buiten de wereld liggen Daarom kunnen er ook geen ethische zinnen bestaan. Zinnen kunnen niets hogers uitdrukken Het is duidelijk dat de ethica niet uitgesproken kan worden.

32 Wittgensteins Tractatus samengestelde uitspraken wat kan er nu zinvol gezegd worden (en dus gedacht) en wat niet elementaire afbeelden standen uitspraken van zaken configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten namen noemen objecten Ethiek + Religie: Liegen is slecht De wereld is in Gods handen geen elementaire uitspraken of samenstellingen van elementaire uitspraken geen afbeelding van standen van zaken (slechtheid/god niet in de wereld dus zin-loos maar belangrijk, niet te reduceren tot gevoelen

33 Ik wil [een] ervaring beschrijven. [ D]eze is wat men zou kunnen noemen de ervaring zich absoluut veilig te voelen. En ik bedoel daarmee de gemoedstoestand waarin men geneigd is te zeggen Ik ben veilig, niets kan me deren, wat er ook gebeurt. [ ] We weten allemaal wat het in het dagelijks leven betekent om veilig te zijn. Ik ben veilig in mijn kamer, omdat ik daar niet door een bus overreden kan worden. Ik ben veilig als ik kinkhoest gehad heb en het daardoor niet opnieuw kan krijgen. Veilig zijn betekent in de grond van de zaak dat het fysisch onmogelijk is dat me bepaalde dingen overkomen, en daarom is het onzin om te zeggen dat ik veilig ben ongeacht wat er gebeurt. Dit is opnieuw misbruik maken van het woord veilig, [ ] Nu wil ik u er nadrukkelijk op wijzen dat zich in alle godsdienstige en ethische uitdrukkingen een bepaald typerend soort misbruik van onze taal voor-doet, Lecture on Ethics.

34 In paradisum/ten paradijze In paradisum deducant te angeli; in tuo adventu suscipiant te martyres et perducant te in civitatem sanctam Jerusalem. Chorus angelorum te suscipiat et cum Lazaro, quondam paupere, aeternam habeas requiem. Ten paradijze geleiden u de engelen; mogen de martelaren u bij uw komst begroeten en u leiden tot in de hemelse stad Jeruzalem. Moge het koor der engelen u ontvangen en moge u met Lazarus, de arme van weleer, voor altijd rusten in vrede.

35 Wittgensteins Tractatus samengestelde uitspraken wat kan er nu zinvol gezegd worden (en dus gedacht) en wat niet elementaire afbeelden standen uitspraken van zaken configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten namen noemen objecten Ethiek + Religie: Liegen is slecht De wereld is in Gods handen geen elementaire uitspraken of samenstellingen van elementaire uitspraken geen afbeelding van standen van zaken (slechtheid/god niet in de wereld veilig voelen dus zin-loos requiem maar belangrijk, niet te reduceren tot gevoelen

36 Wittgensteins Tractatus samengestelde uitspraken wat kan er nu zinvol gezegd worden (en dus gedacht) en wat niet elementaire afbeelden standen uitspraken van zaken configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten namen noemen objecten Ethiek + Religie: Liegen is slecht De wereld is in Gods handen geen elementaire uitspraken of samenstellingen van elementaire uitspraken geen afbeelding van standen van zaken (slechtheid/god niet in de wereld veilig voelen dus zin-loos requiem maar belangrijk, niet te reduceren tot gevoelen onderscheid moraal/religie vs kennis/wetenschap/werkelijkheid

37 Onze woorden, gebruikt zoals dat in de wetenschap gebeurt, zijn voertuigen, die uitsluitend in staat zijn zin en betekenis te bevatten en over te brengen; natuurlijke zin en betekenis. De ethiek is, als ze al iets is, bovennatuurlijk, terwijl onze woorden alleen maar feiten tot uitdrukking zullen brengen; evenzogoed als een theekopje alleen een theekopje vol water bevatten zal, ook al giet ik er een hele liter over uit ( Lecture on Ethics, vertaling van Henriët Plantenga)

38

39 Wittgensteins Tractatus Taal samengestelde uitspraken (p & q) r ~ x (rx & vx) x 1, x 2 (x 1 rx 2 ) elementaire uitspraken wat kan er nu zinvol gezegd worden (en dus gedacht) en wat niet spreekt over Wereld standen van zaken afbeelden dit staat naast dat x 1 rx 2 configuratie van namen structuurgelijkenis configuratie van voorwerpen namen verwijzen voorwerpen Ethiek + Religie: Liegen is slecht De wereld is in Gods handen geen elementaire uitspraken of samenstellingen van elementaire uitspraken geen afbeelding van standen van zaken (slechtheid/god niet in de wereld dus zin-loos, maar belangrijk onderscheid moraal/religie vs kennis/wetenschap/werkelijkheid

40 Onze woorden, gebruikt zoals dat in de wetenschap gebeurt, zijn voertuigen, die uitsluitend in staat zijn zin en betekenis te bevatten en over te brengen; natuurlijke zin en betekenis. De ethiek is, als ze al iets is, bovennatuurlijk, terwijl onze woorden alleen maar feiten tot uitdrukking zullen brengen; evenzogoed als een theekopje alleen een theekopje vol water bevatten zal, ook al giet ik er een hele liter over uit ( Lecture on Ethics, vertaling van Henriët Plantenga)

41 Wittgensteins Tractatus Taal samengestelde uitspraken (p & q) r ~ x (rx & vx) x 1, x 2 (x 1 rx 2 ) elementaire uitspraken wat kan er nu zinvol gezegd worden (en dus gedacht) en wat niet spreekt over Wereld standen van zaken afbeelden dit staat naast dat x 1 rx 2 configuratie van namen structuurgelijkenis configuratie van voorwerpen namen verwijzen voorwerpen Wittgensteins eigen uitspraken in de Tractatus uitspraken over de relatie tussen taal en wereld/tussen uitspraken en standen van zaken geen afbeelding van standen van zaken dus zin-loos een weg te gooien ladder praten over taal is praten over de relatie tussen taal en de wereld op zich (onafhankelijk van de taal) maar is ook praten in de taal.

42 Wittgensteins Philosophische Untersuchungen >< de Tractatus 1. taalspelen - familiegelijkenissen niet één essentie - praktijk/activiteit namen + wijzen ironie - innerlijk niet belangrijk - betekenis = gebruik (gereedschapskist) het (taal)spel heeft geen zin de waarheid heeft geen zin (winnen) geen externe rechtvaardiging (winnen ~ regels) configuratie van namen beeldt af verlangen naar exactheid een ultieme analyse van de betekenis betekenis = een gemeenschappelijke eigenschap hiërarchie van taalgebruik alleen zinvol als externe relatie met de realiteit

43 Wittgensteins Philosophische Untersuchungen >< de Tractatus pluralisme van taalspelen hiërarchie van taalgebruik alleen zinvol als externe relatie met de realiteit Het belang van de wetenschap ligt in haar overeenstemming met de werkelijkheid 1. De werkelijkheid is te abstract Beter: de vraag Bestaat X? 2. Antwoord op Bestaat X? 1. conceptuele analyse rol in taal (kale koning) 2. empirische onderzoek: bestaat reïncarnatie/buitenaards leven? Conclusie: overeenstemming wetenschap/werkelijkheid is triviaal: werkelijkheid is wat wetenschap ontdekt Maar conclusie zegt niets over belang belang/betekenis van wetenschap niet te bewijzen

44