Omgaan met vertrouwelijke informatie op de zorgboerderij

Transcriptie

1 Omgaan met vertrouwelijke informatie op de zorgboerderij Een leidraad voor zorgboeren en hulpverleners Wim Wouters Groene Zorg

2

3 VOORWOORD Groene Zorg Voorwoord Het aantal Limburgse land- en tuinbouwbedrijven dat zorgtaken opneemt is de voorbije jaren aanzienlijk toegenomen. Bij het aanbod van zorg treedt de landbouwer in een complex samenwerkingsverband. Er is uiteraard de hulpboer, die komt helpen op het bedrijf, en diens begeleider. Maar die brengen elk ook hun eigen netwerk, hun leef- en werkomgeving mee. Wat buiten de zorgboerderij gebeurt, brengt de hulpboer mee naar de zorgboerderij. Dat werkt net zo goed in de omgekeerde richting: wat de hulpboer doet, hoort en ziet op de zorgboerderij neemt hij mee bij zijn contacten met de buitenwereld. Het is goed dat zorgboer(in), hulpboer en begeleider zich bewust zijn van dit complexe samenspel. In het kader van het plattelandsontwikkelingsproject (PDPO) Het creëren van extra opvangcapaciteit op zorgboerderijen in de nabijheid van BuSO-scholen investeert het provinciebestuur Limburg in de deskundigheidsbevordering van zorgboer(inn)en. De doelgroep die in het project beoogd wordt zijn jongeren van het buitengewoon secundair onderwijs met een handicap en/of leer- en opvoedingsmoeilijkheden. Om hun zorgtaken kwalitatief te kunnen uitvoeren hebben zorgboer(inn)en nood aan essentiële maar vertrouwelijke informatie omtrent de jongere. Dit is geen evidentie. Niet alleen voor de jongeren die terecht komen op de zorgboerderij maar ook voor volwassenen die gebruik maken van de opvang op zorgboerderijen, blijft de vertrouwelijkheid van de informatie die de zorgboer(in) over de hulpboer ontvangt een heikel punt. Het is een gegeven waar hulpverleners mee worstelen en, daar zijn we ons soms onvoldoende van bewust, waar hulpboeren zeer gevoelig voor zijn. Deze brochure Omgaan met vertrouwelijke informatie op de zorgboerderij probeert een beschrijving te geven van de evenwichtsoefening waar begeleiders en zorgboerderijen voor staan bij hun onderlinge samenwerking. Zonder de pretentie pasklare antwoorden te bieden, reikt Steunpunt een juridisch maar vooral ethisch kader aan, waarbinnen elkeen deze oefening kan maken. Onze bijzondere dankbaarheid gaat uit naar Wim Wouters, docent aan de Katholieke Hogeschool Kempen, die zijn kennis ter beschikking stelde en zich bereid toonde zich in te leven in de specifieke omstandigheden van de zorgboerderij. Een woord van dank verdient ook Stefaan Baeten, algemeen directeur van het Psychiatrisch Centrum Sint-Hiëronymus, voor het aanreiken van zijn persoonlijke inzichten. Ik hoop dat deze brochure een goede bron van informatie en een nuttig werkinstrument zal zijn voor zorgboer(inn)en en hulpverleners in de provincie Limburg en ook elders in Vlaanderen. Luc Daelemans Marc Vandeput Gedeputeerde provincie Limburg 3

4 INHOUD Omgaan met vertrouwelijke informatie op de zorgboerderij Een leidraad voor zorgboeren en hulpverleners Inhoud 1 Vertrouwelijke informatie 5 2 Juridisch kader Discretieplicht Beroepsgeheim Wat houdt het beroepsgeheim in? Samenwerking met hulpverleners Bijzondere situaties De rechtspositie van de minderjarige Onbekwame personen 13 3 Een ethisch kader Vertrouwen Zorgvuldigheid Waarom? Wie Aan wie geef je informatie door? Wat geven we door? Hoe? Verantwoordelijkheid Eigen verantwoordelijkheid Verantwoordelijkheid ten aanzien van de ander Verantwoordelijkheid ten aanzien van de samenleving 19 ENKELE AANDACHTSPUNTEN OP EEN RIJTJE 20 4 Informatie over je eigen situatie 21 5 Bronnen 23 4

5 VERTROUWELIJKE INFORMATIE 1 Vertrouwelijke informatie Vertrouwelijke informatie is geen juridisch begrip. Het wordt persoonlijk ingekleurd. De ene persoon vertelt vrijuit zijn hele levensverhaal aan Jan en alleman. Iemand anders zal eerder zwijgzaam en gesloten door het leven gaan. Het gaat eigenlijk in essentie over de vraag: Wat mag iemand van mij weten? Dit is onder andere cultureel bepaald. In Vlaanderen kennen we bijvoorbeeld een taboe rond het loon dat we verdienen. Wat we vertrouwelijke informatie vinden wordt ook bepaald in de relatie die we met iemand hebben. Je vertelt andere dingen tegen vrienden dan tegen je boezemvrienden, je partner, of collega s. Soms kan het zijn dat je informatie, die op het eerste zicht vrij onbelangrijk is, toch vertrouwelijk wil houden omwille van de situatie waarin je je bevindt. Als je graag een pintje drinkt is het over het algemeen geen probleem dat iemand in een gesprek met anderen hierover een opmerking maakt. Als je echter een alcoholprobleem hebt, wordt diezelfde opmerking meteen een ander verhaal. Je kan informatie niet los zien van de situatie waarin mensen zich bevinden. Wanneer je als zorgboer mensen opvangt zal je ongetwijfeld gaandeweg veel informatie over hen krijgen. Hoe belangrijk bepaalde informatie voor hen is en wat zij verwachten van jou over hoe je met deze informatie omgaat, is niet altijd goed in te schatten. Daarom kan je er best van uitgaan dat alles wat mensen je toevertrouwen vertrouwelijk kan zijn, of het nu gaat om medische, sociale, financiële of relationele zaken. ethisch kader te bekijken. Je vindt daarin geen pasklare antwoorden, alleen vragen en overwegingen die je kunnen helpen om te doen wat je denkt dat goed is in die specifieke situatie. Soms is het niet zo makkelijk om deze afweging te maken en kan het helpen om dit te bespreken met iemand die niet zo nauw betrokken is. We kunnen onszelf, als mens, afvragen wanneer we goed handelen. Maar in bepaalde gevallen worden in de samenleving spelregels vastgelegd. Dit noemen we een juridisch kader. Dit kader wordt in de eerste plaats gevormd door wetten, maar ook door uitspraken van rechters die deze wetten interpreteren en door juristen die deze wetten bestuderen. Wanneer we doen wat deze wetten zeggen, dan handelen we juist. Omdat het ook belangrijk is om te weten wat mag of niet mag staan we in deel 2 stil bij dit juridisch kader. Let op, ook al denken we dit soms wel, het recht geeft niet altijd duidelijke antwoorden op concrete vragen. Er zijn tal van voorbeelden waarin verschillende rechters anders oordelen over een specifieke rechtsregel of waar juristen een andere interpretatie geven voor dezelfde wet. Soms bestaat er een spanning tussen het ethisch kader waar je denkt goed mee te doen en het juridisch kader wat de wet zegt dat je mag doen. Dit is niet alleen het geval in het kader van het omgaan met informatie. De wet zegt bijvoorbeeld heel duidelijk dat je niet door een rood licht mag rijden. Als je vrouw echter dringend moet bevallen en je rijdt s nachts (als er geen verkeer is) door het rode licht, dan zal je toch het gevoel hebben dat je goed gehandeld hebt. In alle gevallen moet je jezelf afvragen hoe je goed kan omgaan met deze informatie. Deze vraag is wat men noemt een ethische vraag. In deel 3 van deze brochure vind je een leidraad die je helpt om vragen die je hebt over het omgaan met informatie vanuit dit 5

6 JURIDISCH KADER 2 Juridisch kader Binnen een zorgboerderij zijn er drie belangrijke juridische kaders die van belang zijn: de discretieplicht, het beroepsgeheim en de rechtspositie van de minderjarige. 2.1 Discretieplicht Als we discretieplicht bekijken vanuit het juridische oogpunt, dan betekent dit dat je, omwille van de functie die je uitoefent, geen gegevens aan anderen mag doorgeven, behalve aan diegenen die het recht hebben om hiervan op de hoogte te zijn. Het kan gaan om informatie die je krijgt van de hulpboer die bij jou op de boerderij verblijft, maar ook om informatie die je hebt over de organisatie die deze hulpboer begeleidt. Discretieplicht vertrekt van de verbintenis die je als zorgboer aangaat met de begeleidende dienst en de hulpboer. Deze verbintenis wordt schriftelijk vastgelegd, maar een mondelinge afspraak is evenwaardig. De hulpboer die bij jou actief is geeft informatie, vertelt allerlei persoonlijke zaken, neemt je in vertrouwen, maar dit is geen voorwaarde om bij jou op de boerderij te kunnen zijn. Hij is het m.a.w. niet verplicht, het is een keuze die de hulpboer zelf maakt. Dit vertrouwen mag je niet beschamen. Je mag deze informatie niet zomaar doorgeven aan iedereen die er om vraagt of die op de boerderij komt. Je moet immers steeds zorgvuldig afwegen of de persoon aan wie je deze informatie geeft, recht heeft op deze informatie. Een boerderij is natuurlijk niet afgesloten van de buitenwereld. Familie en buren komen langs. Misschien ook kopers, als er een winkel is. Steeds geldt hetzelfde principe: je kan vertellen dat er iemand is die je tijdelijk komt helpen, maar de context van waaruit dit gebeurt, behoort tot de vertrouwelijke informatie waarmee je discreet moet omgaan. Het is het makkelijkst om met de hulpboer af te spreken wat je kan en mag vertellen. Je bespreekt best samen op welke manier je zal omgaan met vragen en/of bezoek. In de praktijk betekent dit dat je informatie, indien nodig, kan bespreken met de rechtstreeks betrokken hulpverlener van de dienst of organisatie die de persoon begeleidt. Indien dat niet volstaat, kan je steeds contact opnemen met de verantwoordelijke van het steunpunt. Wanneer je je niet houdt aan de discretieplicht kan de samenwerking worden stopgezet. Houd er ook rekening mee dat een hulpboer of zijn familie ook een schadevergoeding kan eisen. Er moet dan wel bewezen worden dat de overdracht van deze informatie rechtstreeks een bepaalde schade tot gevolg heeft gehad. 6

7 JURIDISCH KADER 2.2 Beroepsgeheim Wat houdt het beroepsgeheim in? De hulpverleners waarmee je in contact komt, zijn in bijna alle gevallen gebonden aan het beroepsgeheim. Dit betekent dat ze, behoudens enkele uitzonderingen, geen enkele informatie mogen doorgeven aan anderen. De wet maakt hierbij geen enkel onderscheid in vorm of manier van communiceren. Beroepsgeheim valt onder de strafwet. Dit betekent dat er geldboetes en gevangenisstraffen zijn voor wie zich hier niet aan houdt. Het beroepsgeheim werd meer dan 100 jaar geleden ingevoerd om ervoor te zorgen dat mensen in alle vertrouwen hulp konden krijgen. In deze wet zijn enkele beroepen opgesomd, meestal in de medische sfeer. De wet zegt ook dat iedereen die, in welke functie dan ook, geheimen bekend maakt die hem zijn toevertrouwd, het beroepsgeheim schendt. Het beroepsgeheim wordt omschreven in artikel 458 van het Strafwetboek. Geneesheren, heelkundigen, officieren van gezondheid, apothekers, vroedvrouwen en alle andere personen die uit hoofde van hun staat of beroep kennis dragen van geheimen die hun zijn toevertrouwd, en deze bekendmaken buiten het geval dat zij in rechte geroepen worden om in rechte of voor een parlementaire onderzoekscommissie getuigenis af te leggen en buiten het geval dat de wet hen verplicht geheimen bekend te maken, worden gestraft met gevangenisstraf van acht dagen tot zes maanden en met een geldboete van honderd euro tot vijfhonderd euro. In dit artikel zijn enkel beroepen in de gezondheidszorg vermeld. Toch is het beroepsgeheim ook van toepassing in het welzijnswerk. In het artikel is ook sprake van alle andere personen die omwille van hun staat of beroep kennis dragen van geheimen Om te kunnen spreken van beroepsgeheim moet er sprake zijn van een noodzakelijke vertrouwensrelatie. Dit betekent dat de persoon die zich tot de hulpverlener richt noodzakelijkerwijs een deel van zijn privacy moet prijsgeven om geholpen te kunnen worden. De hulpverlener heeft op zijn beurt het vertrouwen van de persoon nodig om zijn functie te kunnen uitoefenen. (Van der Straete, Put, 2005, p ). Het gaat hier dus duidelijk om beroepen, waarbij de hulpverleningsrelatie essentieel is bij de hulp die geboden wordt. In sommige sectoren bepaalt de regelgeving expliciet dat iedereen die er werkzaam is onder het beroepsgeheim valt. Dit is het geval voor het algemeen welzijnswerk, personeelsleden van een O.C.M.W., centra voor leerlingenbegeleiding, de ambulante geestelijke gezondheidszorg, de bijzondere jeugdbijstand en de integrale jeugdhulp. Het beroepsgeheim gaat over alle mogelijke vormen van informatie. Je schendt het beroepsgeheim wanneer je opzettelijk, en dus niet door nalatigheid of onzorgvuldigheid, informatie prijsgeeft. Schending van het beroepsgeheim is een misdrijf. Je bent er dus te allen tijde persoonlijk verantwoordelijk voor. 7

8 JURIDISCH KADER Samenwerking met hulpverleners Je vraagt je natuurlijk af welke informatie je dan kan krijgen van hulpverleners van de voorziening die de hulpboer begeleidt. Er bestaat zoiets als gedeeld beroepsgeheim. Dit betekent dat er in een samenwerking tussen verschillende hulpverleners informatie kan uitgewisseld worden. Omdat het gedeeld beroepsgeheim enkel van toepassing is wanneer informatie wordt uitgewisseld tussen personen die allemaal gehouden zijn aan het beroepsgeheim, kan het niet gebruikt worden tussen hulpverleners van voorzieningen en zorgboeren. Om een goede opvang te kunnen bieden is het echter van groot belang dat de bepaalde informatie wordt doorgegeven. De hulpboer kan bijvoorbeeld de toestemming geven om informatie door te geven. In dit geval moet hij hier vrij kunnen over beslissen, duidelijk weten welke informatie doorgegeven wordt en goed weten wat er met deze informatie zal gebeuren of waartoe ze dient. Natuurlijk is en blijft de allerbeste manier de hulpboer zelf te vragen om de zorgboer de nodige informatie te geven. Op die manier wordt het verhaal verteld zoals de hulpboer dit zelf wil. Er wordt ook een openheid gecreëerd die het opbouwen van een goede relatie enkel maar ten goede kan komen. Nogal wat zorgboeren voelen zich onzeker in sommige situaties. Het spreekt vanzelf dat er op bepaalde momenten informatie moet gegeven worden, zodat de boer en zijn familie goed kunnen inspelen op de hulpboer. Toch pleiten we ervoor om dit alleen te doen indien het echt nodig is. Bijvoorbeeld als een hulpboer epilepsie heeft is het goed te weten hoe dit te herkennen en wat je moet doen. Maar in de meeste situaties heb je niet veel informatie vooraf nodig en is het beter voor de relatie om onbevooroordeeld met de hulpboer in contact te kunnen treden. Een jongere komt op de boerderij terecht. De voorziening weet dat hij diefstallen gepleegd heeft. De zorgboer vraagt om dit door te geven, omdat hij dan toch voorzichtig kan zijn en bijvoorbeeld geld en waardevolle zaken zeker niet voor het grijpen zal leggen. In principe moet de jongere toestemmen om deze informatie door te geven. Het is zelfs nog beter, in het kader van de hulpverlening, om aan de jongere te vragen het zelf aan de zorgboer te vertellen. 8

9 JURIDISCH KADER Door de evoluties in de hulp- en dienstverlening is het soms noodzakelijk om informatie te delen met andere hulpverleners. We spreken dan van gedeeld of gezamenlijk beroepsgeheim. Hulpverleners blijven echter ook hier persoonlijk verantwoordelijk. Gedeeld beroepsgeheim Dit is het delen van informatie tussen hulpverleners die allen gebonden zijn door het beroepsgeheim en werken binnen eenzelfde context. Het is zeker geen vrijgeleide om verkregen informatie vrij te delen. Een aantal voorwaarden dient gelijktijdig vervuld te zijn: De cliënt is vooraf geïnformeerd. Het gaat over informatie die strikt noodzakelijk is voor de hulpverlening, dus need to know en niet nice to know. De informatie wordt doorgegeven in het belang van de cliënt. De hulpverleners streven hetzelfde doel na. Gezamenlijk beroepsgeheim Dit is van toepassing wanneer we spreken over een bepaalde groep van hulpverleners die binnen één organisatie werken in teamverband. Het moet voor alle betrokkenen duidelijk zijn dat het hier gaat om een team. Dezelfde voorwaarden als bij het gedeeld beroepsgeheim zijn van toepassing, maar hier beperkt de informatie zich niet tot het strikt noodzakelijke,maar kan ook informatie uitgewisseld worden die tot een beter inzicht van de problematiek kan leiden. Toestemming Je maakt je niet schuldig aan schending van het beroepsgeheim, wanneer de cliënt akkoord gaat met het doorgeven van informatie. Ook hier dient een aantal voorwaarden gelijktijdig vervuld te zijn: De toestemming moet vooraf gegeven worden. De toestemming moet specifiek zijn. Dit betekent dat je zo precies mogelijk aangeeft over welke informatie het gaat en wie over deze informatie kan beschikken. De cliënt moet de vrijheid hebben om al of niet zijn toestemming te geven. Het akkoord kan je niet afleiden uit het gedrag van de cliënt of uit stilzwijgen. Het moet uitdrukkelijk besproken zijn, wat niet wil zeggen dat er ook een schriftelijke toestemming moet zijn. De cliënt moet geïnformeerd zijn over de gevolgen die het doorgeven van deze informatie met zich mee kunnen brengen. 9

10 JURIDISCH KADER Bijzondere situaties Wanneer een persoon in gevaar verkeert, is elke burger verplicht hulp te bieden. Doe je dit niet dan spreekt men van schuldig hulpverzuim. Hulp bieden betekent niet dat je zelf moet helpen, je mag ook de hulp van anderen inroepen. In deze gevallen is het beroepsgeheim ondergeschikt aan deze verplichting om hulp te bieden. In een aantal andere gevallen laat de wet toe dat je het beroepsgeheim/de discretieplicht doorbreekt. Dit is bijvoorbeeld in een noodsituatie, als je moet getuigen voor een rechtbank, in geval van kindermishandeling, als de persoon zelf slachtoffer is of wanneer je jezelf moet verdedigen. Jan verblijft op een zorgboerderij. Alles verloopt goed en er lijkt geen vuiltje aan de lucht. Op een dag vertelt hij aan de zorgboer dat hij het niet meer ziet zitten. Soms speelt hij met zelfmoordgedachten. Natuurlijk is het op dat moment niet makkelijk om uit te maken of Jan dit zal doen. In dit geval moet de zorgboer hulp inroepen. Heel specifiek aan het beroepsgeheim is het zogenaamde zwijgrecht. Een hulpverlener kan het beroepsgeheim doorbreken wanneer hij als getuige voor een rechtbank wordt opgeroepen. Op dat moment kan hij er echter ook voor kiezen zich te houden aan het beroepsgeheim en dit ook zo aan de rechter meedelen. Een hulpverlener mag enkel verklaringen afleggen aan een (onderzoeks)rechter. Hij mag dus geen verklaringen afleggen aan de politie. Als zorgboer moet je zowel voor een rechter als voor de politie verklaringen afleggen, omdat je geen zwijgrecht hebt vanuit je discretieplicht. 10

11 JURIDISCH KADER 2.3 De rechtspositie van de minderjarige Het decreet rechtspositie van minderjarigen regelt de positie van minderjarigen ten aanzien van de aanbieders van jeugdhulp. Dit decreet bepaalt een aantal rechten van jongeren wanneer ze in de jeugdhulpverlening terechtkomen: het recht op informatie, het recht op een privéleven en het recht op het instemmen met een hulpaanbod zijn onder meer in dit decreet opgenomen. De wetgever gaat er van uit dat een minderjarige van 12 jaar en ouder in staat is tot een redelijke beoordeling van zijn belangen. Hierbij is er wel respect voor de beoordeling en de mening van de ouders. De rechten van de minderjarige worden begrensd door de ouderlijke rechten. Het ouderlijk gezag heeft echter een uitdunnend karakter: het evolueert mee met de leeftijd van de minderjarige. Naarmate de minderjarige zelf meer zijn rechten uitoefent en dus meer beslissingen neemt, evolueert de functie van het ouderlijk gezag van bescherming naar begeleiding. Deze bepaling (zie artikel 5 decreet rechtspositie minderjarigen) is belangrijk wanneer je als zorgboer contact hebt met de ouders van een minderjarige. Bij het doorgeven van informatie aan ouders moet je afwegen of dit in het belang is van de minderjarige. Omdat je vaak de situatie niet volledig kan inschatten doe je er goed aan slechts in algemene termen te spreken. Ook hier geldt evenwel dat je in een noodsituatie hulp moet bieden, zoals in het voorbeeld van Jan, die zelfmoord dreigt te plegen. Toch mogen we er ook hier van uit gaan dat, wanneer het een voldoende rijpe jongere betreft, je niet noodzakelijk de ouders op de hoogte moet brengen. Maar je moet wel hulp zoeken bij diegene die de jongere op dat moment het beste kan helpen. Ook als er geen noodsituatie is, kan je een minimum aan informatie geven aan de ouders, op voorwaarde dat de jongere zich hier niet tegen verzet. 11

12 JURIDISCH KADER Artikel 5 decreet rechtspositie minderjarigen Het belang van de minderjarige vormt de belangrijkste overweging bij het verlenen van jeugdhulp. Het belang van de minderjarige wordt vastgesteld in dialoog met de minderjarige zelf. Aan de mening van de minderjarige wordt passend gevolg gegeven, rekening houdend met zijn leeftijd en maturiteit. Bij de vaststelling van het belang van de minderjarige is tevens respect vereist voor de mening en voor de verantwoordelijkheden van de ouders. Artikel 25 decreet rechtspositie minderjarigen De minderjarige heeft recht op respect voor zijn persoonlijke levenssfeer, met inbegrip van: 1 de bescherming van zijn persoonsgegevens, onverminderd de bepalingen van afdeling 7; Kevin verblijft een tijdje op de boerderij van Dirk en An. Zijn situatie thuis verloopt moeilijk. Zijn ouders zitten in een vechtscheiding. Zelf spijbelt hij regelmatig. Er zal toch nooit wat van hem terecht komen, dus heeft het weinig zin om zich in te zetten. Iedereen zegt toch dat hij voor niets deugt. Op een gegeven moment leidt dit tot een crisis, zowel op school als thuis en stelt het centrum voor leerlingenbegeleiding de vraag naar een time-out. Op de boerderij groeit stilaan een vertrouwensband met Dirk en An. Zij kennen het verhaal van Kevin niet, maar mondjesmaat vertelt hij het aan hen. Waarschijnlijk zal hij zijn 5de middelbaar moeten overdoen. Daarnaast vertelt hij ook over zijn experimenten met drugs. Af en toe pleegt hij wel eens een klein diefstalletje in een warenhuis. Niemand die er iets van merkt. Toen hij twaalf was werd de diagnose ADHD vastgesteld. Met pilletjes lukt het wel, ook al neemt hij die niet altijd in. Op een dag belt de moeder van Kevin naar de zorgboerderij. Ze vraagt hoe het met hem is. Als zorgboer heb je in deze situatie onvoldoende informatie om de belangen van Kevin af te wegen ten aanzien van de ouders. Je hebt onvoldoende zicht op welke de gevolgen kunnen zijn voor Kevin. Daarom doe je er best aan geen gedetailleerde informatie te geven. Je kan wel in algemene termen spreken. Bijvoorbeeld dat hij het werk graag doet. Of dat hij het niet alle dagen even makkelijk heeft, maar tot nog toe toch doorzet. Maak je je toch zorgen, dan bespreek je, bij voorkeur in overleg met Kevin, de situatie met de begeleiders van Kevin. Zij kunnen beter oordelen op welke manier de ouders van Kevin betrokken kunnen worden. Dit geldt ook wanneer je denkt of voelt dat de ouders zeer bezorgd zijn. De valkuil is hier dat je, misschien zelf ouder zijnde, sterk gaat meevoelen met de ouders en toch informatie gaat geven. Dit voorbeeld handelt over een specifiek probleem waarbij je moet afwegen of je als zorgboer informatie aan ouders geeft. Maar daarnaast heb je natuurlijk ook de gewone dagelijkse contacten. Je moet ook op een normale, menselijke manier kunnen omgaan met mensen uit de omgeving van de hulpboer. Mensen die ook vaak zeer bezorgd zijn. We komen hier later nog op terug in het ethisch kader. Maar twee zaken willen we hier zeker al meegeven. Vertel enkel datgene wat ondersteunend is voor de hulpboer. En al loopt het misschien niet altijd even makkelijk, vertel de positieve dingen of de positieve evolutie die je ziet. 12

13 JURIDISCH KADER 2.4 Onbekwame personen Wanneer je zorgt voor een persoon met een handicap, voor een persoon met psychische problemen of voor een demente persoon kan het zijn dat deze onder een specifieke beschermingsmaatregel valt: verlengde minderjarigheid, gerechtelijke onbekwaamheidsverklaring, bijstand van een gerechtelijk raadsman of de voorlopige bewindvoering. Niet elk van deze maatregelen is even verregaand. Sommige treffen alleen het beheer van goederen (gerechtelijk raadsman, voorlopige bewindvoering), andere hebben ook betrekking op de persoon (verlengde minderjarigheid en onbekwaamheidsverklaring). In het kader van het doorgeven van informatie zijn vooral de maatregelen ten aanzien van de persoon belangrijk. Diegene die is aangesteld als (wettelijk) vertegenwoordiger moet immers beslissingen kunnen nemen over de gezondheidstoestand en andere persoonlijke kwesties. Het is logisch dat deze personen dan over de nodige informatie moeten beschikken om goede beslissingen te kunnen nemen. 13

14 EEN ETHISCH KADER 3 Een ethisch kader In dit deel willen we enkele kapstokken bespreken die je kan gebruiken om af te wegen wat je nu best doet in bepaalde situaties. We doen dit vanuit drie invalshoeken: vertrouwen, zorgvuldigheid en verantwoordelijkheid. Afwegen wil dus zeggen dat we voor geen enkel van deze invalshoeken een juiste beslissing vooropstellen. Het zijn zaken die je zoveel mogelijk in overweging neemt om een goede beslissing te kunnen nemen. Ethisch denken heeft te maken met goed of slecht handelen in een bepaalde situatie. Het begrip ethisch doet ons misschien denken aan iets moeilijks. Maar elke dag in ons leven maken we afwegingen of we iets wel of niet moeten doen. Het maakt deel uit van ons dagelijks leven. 3.1 Vertrouwen Wanneer iemand bij jou op de zorgboerderij terechtkomt, groeit er in vele gevallen een vertrouwensband. De hulpboer vertelt je mogelijk dingen die hij nergens anders vertelt. Het samenwerken, de lage drempel en het feit dat de hulpboer je niet beschouwt als een hulpverlener gebonden aan organisaties, regels en structuren, zorgt voor een unieke vertrouwensrelatie. Dit betekent dat wanneer je, met goede bedoelingen en in het belang van de hulpboer zelf, informatie doorgeeft aan hulpverleners zonder diens medeweten er gevolgen kunnen zijn voor deze relatie. En misschien net daardoor valt dat unieke weg dat de zorg die jij biedt zo bijzonder maakt. Kijken we even terug naar de situatie van Kevin. Hij neemt Dirk en An in vertrouwen. Hij vertelt hen misschien zaken die hij niet vertelt tegen zijn hulpverleners. Op een gegeven moment loopt Kevin weg. Dirk en An gaan op zoek naar hem. Na een tijdje vinden ze hem terug. Het werd Kevin even teveel, maar hij is blij dat hij terug is. Als we deze situatie aan zorgboeren voorleggen, roept ze heel wat vragen op. Moet ik iets vertellen aan de voorziening? Want als zij weten dat hij drugs neemt zullen ze hem misschien beter kunnen helpen. Moet ik het weglopen melden? Daartegenover staat dat Dirk en An ondertussen een vertrouwensrelatie hebben opgebouwd. Kevin verwacht van hen geen hulpverlening maar vooral aandacht en een luisterend oor. Stel dat ze besluiten om te praten met de voorziening, al dan niet met medeweten van Kevin, dan kan dit een ernstige deuk zijn in deze unieke vertrouwensrelatie. En misschien is dan net die extra dimensie die ze als zorgboeren kunnen geven verdwenen en worden ze één van de vele hulpverleners. Een aantal hulpverleners verwacht misschien dat de zorgboer een soort van signaalfunctie opneemt. Ze willen graag op de hoogte worden gehouden van hoe het loopt op de zorgboerderij. In een aantal gevallen moeten ze dit rapporteren en/of verantwoorden in een handelingsplan voor de instantie die de maatregel goedkeurt. Als hulpverlener is het goed om het belang in te schatten van de vertrouwensrelatie die ontstaat tussen hulp- en zorgboer. Het is goed dit alle kansen te geven, erop te vertrouwen dat deze setting een bijzondere meerwaarde kan geven voor de hulpboer. Het is hiervoor echter wel noodzakelijk dat de hulpboer dit verblijf niet ziet als een schakeltje in de ketting van hulpverlening, waar soms ook negatieve ervaringen deel van uitmaken. Daarom pleiten we ervoor om goede en duidelijke afspraken te maken met hulpboer en zorgboer over de informatie die wordt doorgegeven, zodat er ruimte kan ontstaan voor een vertrouwensrelatie. 14

15 EEN ETHISCH KADER 3.2 Zorgvuldigheid Zorgvuldigheid betekent letterlijk met zorg. Het heeft ook iets te maken met nauwkeurigheid. Door het stellen van een aantal simpele vragen kom je vaak tot inzichten die je beslissing om al dan niet informatie te delen kunnen beïnvloeden. Deze vragen zorgen ervoor dat je zorgvuldig afweegt wat je kan doen. Vooraf willen we stellen dat je altijd als eerste optie, in de mate van het mogelijke, met de hulpboer bespreekt welke informatie je doorgeeft. Een intakegesprek is een belangrijk moment, waarin zorgvuldigheid speelt. Er wordt nogal eens verondersteld dat een intakegesprek enkel goed is als er zoveel mogelijk informatie wordt doorgegeven. Niets is minder waar. Bij een goede intake wordt net afgewogen waarom bepaalde informatie doorgegeven moet worden. En daaruit volgt dan automatisch wie het moet weten, op welke manier het moet worden verteld en wat dan precies belangrijk is. Het is eigenlijk een proces waarbij je zorgvuldig afweegt wat een zorgboer precies nodig heeft om een goede opvang en begeleiding te doen. Niet meer, maar ook niet minder. Bijvoorbeeld: er komt een persoon met autisme op je boerderij. In dit geval heb je weinig aan de diagnose op zich, of aan informatie over hoe moeilijk de situatie thuis of op school is. Maar het is voor jou wel belangrijk welk gedrag de hulpboer kan stellen en hoe je hier dan best moet mee omgaan Waarom? Met welk doel deel je bepaalde informatie mee? Welke belangen spelen er mee: een maatschappelijk belang, het belang van de cliënt, jouw eigen belang,? Het belang van de hulpboer moet weliswaar steeds centraal staan, maar je kan het niet volledig los zien van andere belangen die een rol spelen. Tanja verblijft op de zorgboerderij. Ze heeft een mentale handicap. In het begin verloopt alles goed. Maar naarmate ze er langer verblijft, wordt ze agressiever. Het verschil met de eerste dagen is groot en je maakt je ongerust. Je hebt nog jonge kinderen en ook zij zijn soms getuige van de agressie. Je besluit om dit te bespreken met de begeleider van de voorziening die Tanja begeleidt. In deze situatie zitten verschillende belangen door elkaar verweven. Jijzelf wil niet constant geconfronteerd worden met de agressieve buien van Tanja. Als ouder wil je ook de belangen van je kinderen verdedigen. Of je beslissing in het belang van Tanja is, kan je niet altijd inschatten. Misschien wordt het verblijf beëindigd en wil Tanja dit niet. Natuurlijk vertrek je van wat het beste is voor Tanja. En dat zal altijd voorop staan. Maar je kan dit niet los zien van wat de situatie voor jezelf en je gezin met zich meebrengt. 15

16 EEN ETHISCH KADER De volgende stap is het afwegen van de betrokkenheid van de persoon die de informatie. krijgt. Welke band heeft deze persoon met de betrokkene? Hoe is zijn relatie tot hem? Kan je hier ook spreken van een vertrouwensrelatie? Volgende week komt Jonas bij je op de boerderij. Jonas heeft een moeilijke periode achter de rug. Na enkele kleine diefstallen en vandalenstreken werd hij voor de jeugdrechter gebracht. Hij bracht een tijdje in een voorziening door. De begeleiders denken echter dat een verblijf op een zorgboerderij Jonas wat meer zelfvertrouwen kan geven. Er wordt een afspraak gemaakt om eerst eens kennis te maken Wie Aan wie geef je informatie door? Je hebt contact met de begeleiders en spreekt af dat je bepaalde informatie zal doorgeven. In de eerste plaats is het belangrijk dat je samen met de hulpboer bekijkt of het niet mogelijk is dat hij zelf deze informatie doorgeeft en bespreekt. Vol goede bedoelingen doen we nogal eens iets in plaats van mensen. Conny heeft een licht mentale handicap. Morgen is er een evaluatie gepland met de begeleider van de voorziening. Je neemt de tijd om even samen te zitten met Conny om te overlopen hoe het gaat en wat belangrijke gespreksonderwerpen zouden kunnen zijn bij de evaluatie. Aan het begin van het gesprek vertellen zowel Conny als jij welke punten jullie graag naar voor zouden willen brengen. Zowel de goede punten als eventuele aandachtspunten worden uitgewisseld. Op die manier komen noch Conny, noch jij voor verrassingen te staan. Bovendien is het een ideaal moment om eens uitdrukkelijk stil te staan bij de vraag hoe het voor beide partijen loopt. Want je spreekt dit wel uit door de dag, tijdens het samenwerken, maar dan gaat het vooral over wat zich op dat moment aandient. En meestal is daar niet alles mee gezegd. Op dat moment is er nog geen sprake van een vertrouwensrelatie tussen de zorgboer en Jonas. Toch is het nodig om informatie door te geven, om het verblijf zo goed mogelijk te laten verlopen. De zorgboer kan zich geremd voelen om vragen te stellen als Jonas erbij is. Hij moet erop kunnen vertrouwen dat de begeleider echt alle informatie geeft die nodig is. De begeleider van de voorziening bespreekt duidelijk vooraf met Jonas wat ter sprake kan komen. Je moet jezelf even in de situatie verplaatsen van Jonas. Op dat moment ben je, als zorgboer, voor hem een wildvreemde. Hij weet nog niet wat hij van jou kan en mag verwachten. Logisch toch dat hij op dat moment niet geneigd is om heel zijn levensverhaal open en bloot op tafel te leggen. Bij het doorgeven van informatie schat je zo goed mogelijk in of de persoon met wie je de informatie deelt, deze kan verwerken, zowel verstandelijk als emotioneel. Het kan bijvoorbeeld zijn dat je contact hebt met ouders. Deze kunnen al heel wat meegemaakt hebben met hun kind. Wat voor jou niet zo speciaal is, bijvoorbeeld een agressieve bui, kan voor de ouders het zoveelste incident zijn en hen helemaal overstuur maken. Ten slotte is er nog de vraag wie de informatie het beste geeft? Wie kent de informatieontvanger het beste? Wie is er het meest deskundig omtrent de materie die doorgegeven wordt? 16

17 EEN ETHISCH KADER Wat geven we door? In de eerste plaats moeten we ons afvragen of de informatie die gevraagd wordt, nodig is om de hulpboer verder te helpen. Als dit zo is, geven we enkel de hoofdzaken weer. Je hoeft zeker niet in detail te treden. We denken vaak dat het goed is om het volledige verhaal te geven, zodat diegene die de informatie vraagt de situatie goed kan inschatten. Meestal is dit echter niet nodig. Veel hangt af van de hulp die geboden moet worden. Om het verblijf op de zorgboerderij goed te laten verlopen heeft de zorgboer vaak nood aan informatie om een bepaalde situatie goed te kunnen beoordelen. Voor sommige zaken lijkt dit vanzelfsprekend. Bijvoorbeeld: een persoon die een epilepsieaanval kan krijgen. Op dat moment moet je weten wat te doen. Voor andere situaties vinden we dit misschien minder voor de hand liggend, maar is het minstens even belangrijk. Je kan bijvoorbeeld zorgboeren een vorming geven over autisme en een algemeen beeld geven van deze stoornis en hoe ermee om te gaan. Maar dit is onvoldoende om goed in te spelen op de noden van die specifieke hulpboer met autisme. Het is zeker niet nodig om het hele levensverhaal van de hulpboer uit de doeken te doen. Wel kan men ingaan op gedragselementen en specifieke tips geven om hier op de beste manier mee om te gaan. Ook hier geldt weer dat de persoon zelf of de vertegenwoordiger hier zoveel mogelijk bij betrokken wordt. Vervolgens moeten we ons ervan bewust zijn dat informatie doorgeven altijd vervorming met zich meebrengt. We kennen allemaal het spelletje waarbij je een ketting maakt van mensen die om beurt aan elkaar iets doorvertellen. Aan het einde krijg je meestal een heel ander verhaal. Bovendien is de informatie die je krijgt van of geeft aan anderen steeds gekleurd vanuit eigen waarden en ervaringen Hoe? De omstandigheden waarin de informatie wordt meegedeeld, zijn ook belangrijk. Zijn er op dat moment andere mensen aanwezig? Op welke manier wordt de informatie meegedeeld? Wordt deze informatie opgenomen in een dossier? Wie heeft er nadien allemaal toegang tot dit dossier? Met welk doel wordt het opgemaakt? Is het de bedoeling van de informatieontvanger om deze informatie nog verder door te geven aan anderen? 17

18 EEN ETHISCH KADER We gaan even terug naar het verhaal van Kevin. Hij heeft dus aan Dirk en An verteld over de kleine diefstallen, het feit dat hij zijn pilletjes niet altijd inneemt. En op een gegeven moment loopt hij ook weg. Dirk en An vragen zich af of het goed is om dit aan de begeleider van de voorziening te melden. Op een dag belt de begeleider. An is net in de hoevewinkel als ze de telefoon opneemt. In de winkel staan een aantal klanten. Zeker niet het moment om dan met de begeleider in gesprek te gaan. Ze maakt een afspraak, omdat ze zich toch zorgen maakt. Ze weet ook niet goed hoe ze het met Kevin moet opnemen. Aan de andere kant stelt ze zich toch ook wat vragen. Wat gaat de begeleider met deze informatie doen? Gaat hij Kevin hiermee confronteren? Dat wil ze eigenlijk niet. Maar heeft het dan zin om het aan de begeleider te vertellen? Moet de begeleider de informatie doorgeven in een verslag voor de jeugdrechter? En wat moet ze nu zeker doorgeven en wat is minder noodzakelijk? Het druggebruik, de diefstallen, het feit dat Kevin zich goed voelt bij hen? Deze situatie maakt duidelijk dat een aantal zaken voor jezelf heel duidelijk moeten zijn vooraleer je informatie doorgeeft, en dat je dit best vooraf bespreekt met alle betrokkenen. 3.3 Verantwoordelijkheid Verantwoordelijkheid speelt ten aanzien van jezelf, ten aanzien van de ander en ten aanzien van de samenleving Eigen verantwoordelijkheid Dit speelt zowel voor de hulpboer die bij je verblijft als voor jezelf. Iedere persoon moet, rekening houdend met eventuele beperkingen, verantwoordelijkheid kunnen en mogen nemen voor zichzelf. Dit betekent ook dat je de hulpboer zoveel mogelijk verantwoordelijkheid geeft voor het doorgeven van informatie. Aan de andere kant moet je zelf verantwoordelijkheid nemen om ondersteuning te zoeken wanneer zaken niet lopen zoals je het wil, je jezelf onzeker voelt over wat je best doet Hierbij kan je terugvallen op de contactpersoon van het steunpunt als je niet goed weet hoe te handelen ten aanzien van de begeleidende voorziening. Als je vragen hebt met betrekking tot de hulpboer, dan kan je terecht bij de begeleider van de voorziening. 18

19 EEN ETHISCH KADER zowel zorgboer en familie als de hulpboer zelf. Een zorgboer moet erop kunnen rekenen dat de begeleidende voorziening hier haar verantwoordelijkheid neemt. Een zorgboer neemt een hulpboer op die in de gevangenis zat. Achteraf blijkt dat deze persoon veroordeeld werd voor pedofilie. De zorgboer heeft zelf nog jonge kinderen en vindt dat hij dit had moeten weten. Dit is een logische reactie Verantwoordelijkheid ten aanzien van de ander De zorgboer en zijn familie kunnen de hulpboer zo maximaal mogelijk ondersteunen om zelf initiatief te nemen om bepaalde belangrijke informatie te geven aan mensen die hulp kunnen bieden. Anja verblijft op een zorgboerderij. Ze heeft een heel moeilijke relatie met haar stiefvader. Ze vertelt hier regelmatig over. Tot nog toe heeft ze het daar nog niet over gehad met iemand van de voorziening. Elk contact met thuis geeft veel stress. De maandag verloopt dan ook nooit vlot. Als zorgboer kan je met Anja het gesprek hierover aangaan. Wat maakt het haar zo moeilijk om dit in de voorziening te bespreken? Wat zou haar kunnen helpen om dit toch te kunnen doen? Tot nog toe benadrukten we sterk het recht van de persoon om zelf te beslissen omtrent wie welke informatie krijgt. Dit is natuurlijk essentieel. Maar daar tegenover staat dat we niet op een eiland leven, maar met mensen rondom ons. Als zorgboer kan je ook dit perspectief aanbrengen in gesprekken. Je kan de persoon wijzen op de gevolgen van het niet doorgeven van bepaalde informatie in zijn relatie tot deze personen. Het antwoord is hier echter niet het doorgeven van de informatie. De begeleiders van de voorziening moeten hier vooraf hun verantwoordelijkheid nemen en ervoor zorgen dat er geen risicosituaties ontstaan op de boerderij. Indien daarover enige twijfel bestaat moet er een andere oplossing worden gezocht. In alle gevallen is het zeer belangrijk om de vraag te stellen of het al dan niet verantwoord is om iemand naar een zorgboerderij te sturen Verantwoordelijkheid ten aanzien van de samenleving We leven in een brede samenleving met een uitgebreid netwerk van diensten en voorzieningen, waarvoor de samenleving een aanzienlijke financiële bijdrage levert. Je mag verwachten dat hulp- en dienstverlening efficiënt en effectief verloopt en daarvoor is communicatie tussen hulpverleners nodig. Als iemand wel wil geholpen worden, maar zijn verhaal niet vertelt aan de begeleiders van een voorziening, dan is het voor hen moeilijk om deze hulp goed te bieden. Als de hulpboer zijn vertrouwen in de hulpverlening is kwijtgeraakt, dan moet er ruimte zijn, zowel bij hulpverleners als hulpboer om dit onbevooroordeeld ter sprake te kunnen brengen. Ten slotte ligt er een belangrijke verantwoordelijkheid bij de voorzieningen die de vraag stellen om personen op een zorgboerderij te laten verblijven. Zij moeten inschatten of deze zorg de nodige kansen op slagen biedt voor 19

20 EEN ETHISCH KADER i ENKELE AANDACHTSPUNTEN OP EEN RIJTJE Een zorgboer Is verantwoordelijk voor het zorgvuldig omgaan met alle informatie die hij heeft over de hulpboer, ongeacht de manier waarop hij deze informatie gekregen heeft. Bespreekt met de hulpboer welke informatie eventueel kan en mag worden doorgegeven aan familie, begeleiders/hulpverleners, steunpunt Weegt zorgvuldig af waarom en voor wie bepaalde informatie belangrijk kan zijn en houdt daarbij steeds het belang van de eigen vertrouwensrelatie met de hulpboer voor ogen. Geeft steeds informatie door wanneer er gevaar is voor de hulpboer of anderen. De hulpverlener Is verantwoordelijk voor het doorgeven van duidelijke en begrijpbare informatie die een goede opvang en begeleiding van de hulpboer mogelijk maakt. Bespreekt met de cliënt welke informatie hij wenst door te geven en waarom. Vraagt zich af of opvang in een zorgboerderij wel mogelijk is als de cliënt niet wil dat bepaalde informatie wordt doorgegeven aan de zorgboer. Schat eventuele risico s in die zich kunnen voordoen met betrekking tot de problematiek van de cliënt en neemt een verantwoorde beslissing om de cliënt al dan niet toe te vertrouwen aan een zorgboer. 20

21 INFORMATIE OVER JE EIGEN SITUATIE 4 Informatie over je eigen situatie Tot nog toe ging het over de informatie die jij hebt over de hulpboer en wat je hier al dan niet mee kan doen. Maar ook in je eigen leven komt er iemand binnen. Dus ook jij kan je de vraag stellen hoever je de hulpboer in je leven toelaat. Jouw eigen persoonlijke grens zal hier belangrijk zijn. Sommige mensen zijn een open boek, anderen zijn eerder afwachtend en winnen stap voor stap vertrouwen. Wie je zelf ook bent, denk vooraf na over wat het voor jou en eventueel je gezin betekent om een hulpboer op de boerderij te hebben. Het blijft natuurlijk ten allen tijde belangrijk om een open en eerlijk contact te hebben. Maar dit wil niet zeggen dat je bewust ervoor kan kiezen om bepaalde zaken niet te vertellen. Een andere veel voorkomende vraag is; wat met de huidige sociale media en de informatie die hierop mogelijk verspreid wordt door hulpboeren? Hoewel er juridisch wel mogelijkheden zijn om, bijvoorbeeld in geval van aangetoonde schade, een schadevergoeding te vragen, is dit in de praktijk weinig realistisch. We pleiten er dan ook vooral voor om hierover in gesprek te gaan met de hulpboer en duidelijk te maken dat je niet wenst dat er informatie over je gezin of de boerderij via sociale media verspreid wordt. Dit is geen sluitende oplossing, maar het zorgt er wellicht wel voor dat de hulpboer meer bewust hier mee omgaat. Omwille van het feit dat er geen rechtstreeks persoonlijk contact is met alle vrienden, onderschatten mensen immers vaak de impact van het verspreiden van informatie via sociale media. 21

22 22

23 BRONNEN 5 Bronnen Van der Straete I. en Put J Beroepsgeheim en hulpverlening, Die Keure, Brugge, 267p. Ethische commissie Vlaams Welzijnsverbond Zorgvuldig omgaan met informatie-uitwisseling in het welzijnswerk, Tijdschrift voor Welzijnswerk, jg.30 nr. 27

24 Coördinaten Algemeen Steunpunt Remylaan 4b 3018 Wijgmaal-Leuven Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling. Europa investeert in zijn platteland samen met de Vlaamse Overheid en de provinciebesturen. Steunpunt, een initiatief van Boerenbond, Groep KVLV en Cera.