Ada van der Hoeven. Cohesie tussen zorg en veiligheid

Transcriptie

1 Ada van der Hoeven Cohesie tussen zorg en veiligheid

2

3 Cohesie tussen zorg en veiligheid Ada van der Hoeven

4 APS Colofon APS is een toonaangevend adviesbureau op het gebied van leren, onderwijsvormgeving, schoolontwikkeling, leiderschap, verbetering en verandering. Via advies, training, coaching, projectleiding en interimmanagement werken wij met bestuurders, leidinggevenden en leraren aan duurzame vernieuwing. Onze aanpak is geënt op wetenschappelijke inzichten, deelname aan innovatieprojecten en ervaring met de praktijk van alledag. Deze publicatie is ontwikkeld door APS voor ondersteuning van het regulier en speciaal onderwijs in opdracht van het Ministerie van OCW. APS vervult op het gebied van R&D een scharnierfunctie tussen wetenschap en onderwijsveld. Het is toegestaan om, in het kader van een educatieve doelstelling, niet bewerkte en niet te bewerken (delen van) teksten uit deze publicatie te gebruiken, zodanig dat de intentie en aard van het werk niet worden aangetast. Het is toegestaan om het werk in het kader van educatieve doelstellingen te verveelvoudigen, op te slaan in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar te maken in enige vorm, zoals elektronisch, mechanisch of door fotokopieën. Titel Cohesie tussen zorg en veiligheid Auteur Ada van der Hoeven Lay-out Caro Grafico Grafisch Ontwerp, Culemborg Foto omslag Shutterstock APS, Utrecht, november 2013 Bronvermelding is in alle gevallen vereist en dient als volgt plaats te vinden: Bron: Van der Hoeven, A. (2013). 'Cohesie tussen zorg en veiligheid.' Utrecht: APS, in opdracht van het Ministerie van OCW.

5 INHOUD 1. Inleiding 9 2. Onderzoeksvraag Werkwijze en verantwoording Cohesie tussen zorg en veiligheid - een verkenning Literatuurlijst en websites Woordvelden Inventarisatie van begrippen Analyse van de begrippen Begrippenclusters Praktijkverkenning Theoretisch kader Kleurenschema Veiligheid Preventiepiramide SAFE Herstelrecht in het onderwijs Veilige leeromgeving en zorgzame leeromgeving Observaties Inbreng expertpanel Zorg en veiligheid in de Nederlandse context Integrale aanpak Internaliserend en externaliserend probleemgedrag Conclusie Literatuurlijst 51 Bijlage 55 Beschrijving interventies 55 inhoud 5

6

7 Hoofdstuk 1 Inleiding

8

9 1. Inleiding In de schoolpraktijk ontmoeten onderwijs en gedrag elkaar dagelijks. De school als instituut met een onderwijsgevende taak heeft te maken met leerlingen die moeite hebben hun gedrag aan te passen aan dat onderwijs. Andersom geldt het net zo: scholen hebben soms moeite om hun gedrag aan te passen aan hun leerlingen. In het boek Gedragsproblemen in scholen. Het denken en handelen van leraren beschrijven Van der Wolf en Van Beukering de leraar als frontliniewerker die moet schipperen tussen een systeemwereld en leefwereld met de daarbij behorende dilemma s, overwegingen en beslissingen. Van der Wolf en Van Beukering geven een handreiking aan scholen hoe om te gaan met gedragsproblemen en de centrale rol die de leraar en de lespraktijk daarin innemen. Dit onderzoek beschrijft hoe de verschillen in denken over onderwijs, zorg en veiligheid verder overbrugd kunnen worden in schoolorganisaties. Als onderwijs, zorg en veiligheid namelijk niet integraal bekeken worden in een school zijn kinderen de grote verliezers. Bepaalde leerlingen en hun ouders voelen zich dan van het kastje naar de muur gestuurd omdat de interventies in het onderwijscurriculum en de zorgpraktijk niet voldoende op elkaar zijn afgestemd. Daarnaast is het zo dat zorgvuldig ingerichte zorgstructuren regelmatig falen als het gaat om de afstemming op een individuele leerling. En dat terwijl scholen met behulp van eenvoudige middelen kunnen onderzoeken of hun onderwijscurriculum, zorgpraktijk en veiligheidsinterventies voldoende geïntegreerd op elkaar zijn afgestemd. Deze publicatie biedt scholen een overzicht van interventies en denkwijzen die de cohesie tussen zorg en veiligheid in het onderwijs bevorderen. 1. inleiding 9

10

11 Hoofdstuk 2 Onderzoeksvraag

12

13 2. Onderzoeksvraag De hoofdvraag die binnen dit onderzoek centraal staat is: Hoe zou cohesie tussen zorg en veiligheid gedefinieerd kunnen worden op basis van de literatuur en de schoolpraktijk in het primair onderwijs? Daarbij hebben we de volgende deelvragen geformuleerd: a. Welke begrippen hangen samen met cohesie tussen zorg en veiligheid? (literatuurverkenning en expertpanel) b. Welke bestaande instrumenten hangen samen met cohesie tussen zorg en veiligheid? (literatuurverkenning en expertpanel) c. Welke beelden hebben schoolleiders, ib ers en leraren bij cohesie tussen zorg en veiligheid? (praktijkverkenning) Om deelvraag a te beantwoorden is een literatuurverkenning uitgevoerd volgens de zogenaamde sneeuwbalmethode. Het onderzoek startte met publicaties rondom zorg en veiligheid van de Landelijke Pedagogische Centra (KPC Groep, CPS en APS) en van het Nederlands Jeugdinstituut. Parallel aan dit proces is een panel van experts op het gebied van zorg en veiligheid geraadpleegd in de vorm van individuele (telefonische) interviews. Aan deze experts is bijvoorbeeld gevraagd welke termen te maken hebben met cohesie tussen zorg en veiligheid en welke publicaties hier meer informatie over geven. Het panel bestond uit medewerkers van het NJi, consultants van de Landelijke Pedagogische Centra en experts vanuit universiteiten en hogescholen. Er is dus breed begonnen met het verzamelen van informatie en publicaties omtrent zorg en veiligheid en er werd geen analysekader gebruikt om bepaalde studies of publicaties wel of niet te selecteren. Nadat voldoende informatie was vergaard, heeft verdere afbakening plaatsgevonden (o.a. Coffey & Atkinson, 1996). De opbrengst van dit proces is een overzicht van begrippen die zorg, veiligheid en cohesie beschrijven. Om deelvraag b te beantwoorden is gebruikgemaakt van hetzelfde expertpanel. In de (telefonische) interviews is gevraagd naar bestaande instrumenten die samenhangen met cohesie tussen zorg en veiligheid. Verder is een inventarisatie gemaakt van instrumenten die ontwikkeld zijn door de Landelijke Pedagogische Centra en het Nederlands Jeugdinstituut en eventueel andere instanties omtrent zorg en veiligheid. Ook hier is weer breed verzameld en is pas later in het proces de richting voor dataverzameling afgebakend (o.a. Coffey & Atkinson, 1996). De opbrengst van dit proces is een overzicht van instrumenten. Om deelvraag c te beantwoorden zijn open interviews gehouden met schoolleiders, ib ers en leraren van zes scholen waarin de verzamelde begrippen en instrumenten zijn gebruikt als stimulus om beelden van cohesie tussen zorg en veiligheid te expliciteren. Het doel was om zo veel mogelijk ervaren of niet ervaren praktijkvoorbeelden te verzamelen waaruit blijkt hoe scholen de cohesie tussen zorg en veiligheid vormgeven. De schoolleiders, ib ers en leraren zijn geselecteerd uit verschillende schoolcontexten. De opbrengst is verwerkt in het woordveld zorg en het woordveld veiligheid. Opbrengst De opbrengst van dit onderzoek is een brochure of een digitale tool met een overzicht van instrumenten die de integrale aanpak van zorg en veiligheid ondersteunen. De instrumenten uit dit overzicht kunnen gebruikt worden om meer cohesie tussen zorg en veiligheid op scholen tot stand te brengen. 2. onderzoeksvraag 13

14

15 Hoofdstuk 3 Werkwijze en verantwoording

16

17 3. Werkwijze en verantwoording In dit hoofdstuk staat een beschrijving van de werkwijze en een verantwoording van de gemaakte keuzes. De eerste stap in het onderzoek was het vaststellen van de begripsbepaling van het onderwerp cohesie tussen zorg en veiligheid. Welke begrippen worden gebruikt in de praktijk en in de literatuur om deze cohesie te omschrijven? Om dat te onderzoeken is gezocht naar literatuur die de cohesie tussen zorg en veiligheid omschrijft en is een overzicht gemaakt van de begrippen die op de websites van twee expertisecentra gebruikt worden. Deze twee expertisecentra, Centrum School en Veiligheid (CSV) en het Nederlands Jeugdinstituut (NJi), richten zich op verschillende onderdelen binnen dit thema. Er is een inventarisatie gemaakt van alle begrippen die in de context gebruikt worden bij zowel onderwijs als zorg als veiligheid. De website van het Nederlands Jeugdinstituut bevat een aantal factsheets over het vormgeven van sociale veiligheid in en om de school. Deze factsheets zijn geanalyseerd om tot een goede begripsbepaling te komen. De website van Centrum School en Veiligheid is niet geanalyseerd omdat deze vooral gericht is op onderwijs en veiligheid en niet op zorg. De inventarisatie en analyse zijn te vinden in paragraaf 4.3 en 4.4. Met behulp van de sneeuwbalmethode is vanuit de publicaties op de website van het NJi en via de bronnen die daar genoemd worden vervolgens gericht gezocht naar verdere relevante literatuur waarin de begrippen onderwijs, zorg en veiligheid centraal staan. De literatuurlijst die dit opgeleverd heeft staat in paragraaf 4.1. De aanvullingen vanuit het expertpanel staan daarbij apart vermeld. Van iedere publicatie staat vervolgens een inventarisatie van de gebruikte begrippen in paragraaf 4.2. Vervolgens zijn de begrippen die een relatie hebben met zowel onderwijs als zorg als veiligheid, apart geclusterd en verder geordend. In den lande zijn een aantal experts op het gebied van zorg en veiligheid. De inventarisatie van het begrippenkader en de bijbehorende analyse zijn aan hen voorgelegd om deze van inhoudelijk commentaar te voorzien. Dit commentaar is integraal verwerkt in het onderzoek. Met behulp van het begrippenkader en de input van het expertpanel is gekeken welke actuele instrumenten op dit moment gebruikt worden om de cohesie tussen zorg en veiligheid te omschrijven. Deze instrumenten zijn het Kleurenschema Veiligheid (ontwikkeld door Frits Prior) en de Preventiepiramide (ontwikkeld door Johan Deklerck). Beide instrumenten worden in paragraaf 5.1 en 5.2 beschreven. In Nederland is het Kleurenschema Veiligheid een praktijkinstrument om de cohesie tussen zorg en veiligheid te beschrijven. In België wordt de Preventiepiramide als inhoudelijke onderlegger gebruikt. Het expertpanel voegde hier nog de modellen SAFE, Herstelrecht in het onderwijs en Veilige leeromgeving en zorgzame leeromgeving aan toe. Er is één publicatie die de cohesie tussen zorg en veiligheid in alle facetten beschrijft. Dat is het boek De Preventiepiramide. Preventie van probleemgedrag in het onderwijs (Deklerck, 2011). In hoofdstuk 7 trekken we een voorzichtige conclusie naar aanleiding van de hoofdvraag van dit onderzoek: waaruit bestaat de cohesie tussen zorg en veiligheid? Het laatste deel van dit onderzoeksverslag bestaat uit een overzicht van de instrumenten die scholen kunnen inzetten om de cohesie tussen zorg en veiligheid te bevorderen. Deze instrumenten staan in een aparte bijlage vermeld en zijn geordend naar vier categorieën: 1. Organisatie 2. Gedrag 3. Pesten 4. Pedagogisch handelen 3. werkwijze en verantwoording 17

18

19 Hoofdstuk 4 Cohesie tussen zorg en veiligheid - een verkenning

20

21 4. Cohesie tussen zorg en veiligheid - een verkenning Om een antwoord te krijgen op de vraag welke begrippen samenhangen met de cohesie tussen zorg en veiligheid zijn twee verkenningen uitgevoerd (zie paragraaf 4.2). Allereerst is een inventarisatie gemaakt van de begrippen die gebruikt worden in de schoolpraktijk. Deze begrippen hebben we verwerkt in een woordveld (zie paragraaf 4.6). Verder is een literatuurverkenning uitgevoerd met behulp van de sneeuwbalmethode. Vanuit de ene publicatie breidt het onderzoek zich uit naar de bronnen van die publicatie, die ook weer hun bronnen hebben. Deze zoektocht leverde voor het Nederlands taalgebied een viertal bronnen op. De inventarisatie van de literatuur leverde begrippen op die de cohesie tussen zorg en veiligheid beschrijven. Deze begrippen zijn vervolgens geanalyseerd. De literatuur die de experts hebben aangedragen is niet meegenomen in deze begrippenanalyse. Behalve een literatuurverkenning is ook een analyse gemaakt van de begrippen die op de websites van twee expertisecentra gebruikt worden. Deze twee expertisecentra zijn: het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) en Centrum School en Veiligheid (CSV). Het NJi heeft factsheets over dit onderwerp op haar website staan. CSV vermeldt good practices. Door verschillende experts uit het expertpanel is ingebracht dat het denken over zorg en veiligheid om een voorzichtige benadering vraagt. Het begrip zorg en bijbehorende zorgconcepten zijn ontstaan in de gezondheidszorg en passen als het ware niet binnen het onderwijs. Hetzelfde geldt voor de begrippen veiligheid en preventie. Deze begrippen (zorg, zorgconcepten, preventie en veiligheid) zijn onvoldoende vertaald naar het denken en handelen van de gewone leraar en dat draagt mede bij aan het ontstaan van verkokering. De volgende personen maakten deel uit van het expertpanel: Dhr. dr. D. Wienke (NJi, lector Groot Stedelijk Beleid Onderwijs & Jeugdzorg bij InHolland) Dhr. dr. K. Hiemstra (APS, projectleider Centrum School en Veiligheid) Mevr. drs. R. van Vugt (APS, teamleider schoolontwikkeling) Dhr. dr. K. van der Wolf (gedragsexpert en zelfstandig onderwijsadviseur) Dhr. prof. dr. J. Deklerck (criminoloog, Universiteit Leuven) Mevr. drs. I. Spee (expert schoolveiligheid, Instituut voor Psychotrauma) Bij het zoeken naar literatuur is opvallend dat de term cohesie tussen zorg en veiligheid geen hits oplevert. Deze term is vooral in gebruik bij de beleidsmakers. Vandaar ook dat door de input van experts een veel breder literatuurveld in beeld kwam, dan in eerste instantie het uitgangspunt was. 4.1 Literatuurlijst en websites De volgende bronnen zijn gebruikt om het begrippenkader te bepalen: Deklerck, J. (red.) (2012). Een veelkleurig verhaal. Preventie en aanpak van probleemgedrag in het onderwijs. Leuven/Den Haag: Acco Deklerck, J. & Overveld, K. van (2011). De preventiepiramide. Preventie van probleemgedrag in het onderwijs. Leuven/Den Haag: Acco Lynne, K. e.a. (2012). Voorkom probleemgedrag. Strategieën die werken voor de basisschool. Amsterdam: SWP Stevens, L. (red.) (2013). Pedagogische tact. Op het goede moment het juiste doen, óók in de ogen van de leerling. Antwerpen: Garant De good practices op de website van Centrum School en Veiligheid De volgende factsheets op de website van het Nederlands Jeugdinstituut: - Zorgzame_leeromgeving_nji.pdf - Veilige_leeromgeving_nji.pdf 4. Cohesie tussen zorg en veiligheid - een verkenning 21

22 - Handreiking_Wie_doet_wat_bij_schoolveiligheid_in_po_so.pdf - Handreiking_Waarden_normen_en_regels_bij_een_veilige_school.pdf - Handreiking_Totstandkoming_veiligheidsbeleid_en veiligheidsplan_po_so.pdf - Handreiking_Sociale_veiligheid_en_leiderschap_in_het_po_en_so.pdf Vanuit gesprekken met het expertpanel zijn daaraan toegevoegd: Wilschut, M. en Chênevert, C. (2011). Borgen van drie schoolinterventies. De uitdaging van cyclisch verbeteren. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut Wolf, K. van der & Beukering, T. van (2011). Gedragsproblemen in scholen. Het denken en handelen van leraren. Leuven: Acco Het SAFE-model, ontwikkeld door KPC Groep, s-hertogenbosch De website van Expertisecentrum voor Herstelrecht in het Onderwijs (ECHO: Woordvelden De woordvelden hieronder bieden een overzicht en ordening van de begrippen uit de literatuur. We pretenderen niet compleet te zijn met deze woordvelden, maar ze geven wel inzicht in taalgebruik en bijbehorende concepten. Zorg literatuuranalyse zorgstructuur - zorgarrangementen - pedagogische tact - handelen van de leraar - competenties van de leraar - protocollen - handelingsplannen - ontwikkelingsprobleem - zorgleerlingen - gedragsfunctieanalyse - leerproblemen - veilige leeromgeving - ketenpartners praktijkverkenning zorgstructuur - intern begeleider - ondersteuningsarrangement - schoolbrede aanpak - gedragsstoornis - emotioneel probleem - internaliserend probleemgedrag - zorg gepeste - handelingsgericht werken - 1-zorgroute - ontwikkelingsperspectief - profiel van de school - groepshandelingsplan - interventie - zorgadviesteam - wetgeving - schoolcultuur Veiligheid protocollen - handhaven - probleemgedrag - pesten - zorgadviesteam - moeilijk gedrag - agressie - externaliserend probleemgedrag - relationele agressie - verbale agressie - fysieke veiligheid - veiligheidsplan - corrigerende maatregelen - sociale veiligheid - incidenten - aanpak pester - grensoverschrijdend gedrag - normen - veiligheidscoördinator - lastig gedrag - seksuele intimidatie - cyberpesten - sociale context van de klas - interventie - grensoverschrijdend gedrag - schoolcultuur 4.3 Inventarisatie van begrippen In deze paragraaf staat een inventarisatie van de begrippen die gebruikt worden om zorg in de school en veiligheid in de school te omschrijven. De bron van deze inventarisatie is de literatuurlijst uit paragraaf 4.1. De eerste inventarisatie is aangevuld met begrippen vanuit het expertpanel en de praktijk: gesprekken met schoolleiders, ib ers, leraren en onderwijsbegeleiders. Het gebruik van de woorden cohesie tussen zorg en veiligheid veronderstelt een relatie tussen beide. Hieronder staat per bron een overzicht van de gebruikte begrippen in relatie tot onderwijs, zorg en veiligheid. Het begrip onderwijs staat erbij omdat dat het verbindende begrip is en de context waarbinnen dit onderzoek plaatsvindt. 22 cohesie tussen zorg en veiligheid

23 De markering in het overzicht betekent het volgende: blauw : begrip in de context van de relatie tussen onderwijs en veiligheid op school groen : begrip in de context van de relatie tussen onderwijs en zorg/zorgbeleid op school geel : begrip in de context van de relatie tussen onderwijs en veiligheid en zorg/zorgbeleid op school Een X betekent dat een begrip regelmatig (minstens één keer) gebruikt wordt in de bron. Twee XX betekent dat een begrip leidend is (minstens drie keer gebruikt) in een bron. Deklerck, J. (red.) (2012). Een veelkleurig verhaal. Preventie en aanpak van probleemgedrag in het onderwijs. Leuven/Den Haag: Acco Begrip Onderwijs Zorg Veiligheid Probleemgedrag xx xx xx Gedragsstoornis x x x Moeilijk gedrag x Leeftijdsgebonden gedragsprobleem x Emotioneel probleem x x Omgevingsafhankelijk gedrag xx x x Identiteitsontwikkeling x Ontwikkelingsprobleem x x x Pesten x x Preventie x Effectieve interventie x Internaliserend probleemgedrag x xx Externaliserend probleemgedrag x xx Brede schoolaanpak xx x x Preventie xx x xx Kwaliteitbevorderend beleid x Gericht op probleem xx Gericht op welzijn x x Algemene preventie x x Curatieve preventie x xx Specifieke maatregelen x x x Relationele agressie x x Deklerck, J. & Overveld, K. van (2011). De preventiepiramide. Preventie van probleemgedrag in het onderwijs. Leuven/Den Haag: Acco Begrip Onderwijs Zorg Veiligheid Externaliserend probleemgedrag x x Internaliserend probleemgedrag x x Lichte delinquentie x x Zware delinquentie x x x Preventie x x Verstoren van lessen x Spijbelen x x Verbale agressie x x Pesten x x Spijbelen x x Straf x x 4. Cohesie tussen zorg en veiligheid - een verkenning 23

24 Fundamentele preventie x Algemene preventiemaatregelen x Specifieke preventiemaatregelen x x Curatieve maatregelen x x Probleemgericht x x Welzijnsgericht x x Integrale schoolaanpak x x x Lynne, K. e.a. (2012). Voorkom probleemgedrag. Strategieën die werken voor de basisschool. Amsterdam: SWP Begrip Onderwijs Zorg Veiligheid Leerproblemen x x Gedragsproblemen x x Preventieve schoolbrede aanpak x x x Zorgleerlingen x x Gedragsfunctieanalyse x x Nederlands Jeugdinstituut Begrippen die het Nederlands Jeugdinstituut gebruikt in factsheets die via de website zijn te downloaden: Zorgzame_leeromgeving_nji.pdf Veilige_leeromgeving_nji.pdf Handreiking_Wie_doet_wat_bij_schoolveiligheid_in_po_so.pdf Handreiking_Waarden_normen_en_regels_bij_een_veilige_school.pdf Handreiking_Totstandkoming_veiligheidsbeleid_en_veiligheidsplan_po_so.pdf Handreiking_Sociale_veiligheid_en_leiderschap_in_het_po_en_so.pdf Begrip Onderwijs Zorg Veiligheid Zorgzame school xx xx Pedagogische taak xx x x Veilige en zorgzame leeromgeving x Zorgzame leeromgeving xx xx Pesten x x x Aanpak pester x x Zorg gepeste x x Gedragsproblemen x x Zorgstructuur xx xx Intern begeleider x x Zorgadviesteam xx xx xx Ketenpartners x x Integrale aanpak xx xx xx Licht curatief xx x xx Ondersteuningsarrangement x x Fysieke veiligheid xx xx Veiligheidsplan xx xx Veiligheidsbeleid xx xx Arbowet xx xx Geweld xx xx Incidenten xx xx 24 cohesie tussen zorg en veiligheid

25 Sociale veiligheid x x Preventief gedrag x Corrigerende maatregelen x x Grensoverschrijdend gedrag x x Justitie xx x Veiligheidscoördinator x x Waarden x x Normen xx xx Regels xx xx Handhaven en naleven x x 4.4 Analyse van de begrippen In het schema hieronder staan de begrippen uit de inventarisatie hierboven die betrekking hebben op zowel onderwijs als zorg als veiligheid. Begrip Onderwijs Zorg Veiligheid Probleemgedrag xx xx xx Gedragsstoornis x x x Omgevingsafhankelijk gedrag xx x x Ontwikkelingsprobleem x x x Brede schoolaanpak xx x x Preventie xx x xx Specifieke maatregelen x x x Zware delinquentie x x x Integrale schoolaanpak x x x Preventieve schoolbrede aanpak x x x Pedagogische taak xx x x Pesten x x x Integrale aanpak xx xx xx Licht curatief xx x xx Zorgadviesteam xx xx xx 4.5 Begrippenclusters Het in kaart brengen van de gebruikte woorden/woordvelden in relatie tot het onderwerp cohesie tussen zorg en veiligheid maakt zichtbaar dat een paar begrippen specifiek gebruikt worden om die cohesie te beschrijven. De begrippen uit paragraaf 4.4 laten zich comprimeren tot: schoolbrede aanpak/preventie, lastig gedrag/pesten en interventies. Deze begrippen worden alle meer dan één keer omschreven in verschillende bewoordingen en ze worden in alle gebruikte bronnen één of meerdere keren omschreven in relatie tot de woorden onderwijs, zorg én veiligheid. 1. Preventie In de tabel hieronder staan de begrippen die met preventie te maken hebben. Onder preventie vallen alle activiteiten en maatregelen die bijdragen aan het voorkomen van incidenten. 4. Cohesie tussen zorg en veiligheid - een verkenning 25

26 Begrip Onderwijs Zorg Veiligheid Brede schoolaanpak xx x x Integrale aanpak xx xx xx Integrale schoolaanpak x x x Preventieve schoolbrede aanpak x x x Preventie xx xx xx 2. Gedrag Uit de inventarisatie blijkt dat ook het begrip gedrag op verschillende manieren beschreven wordt. Begrip Onderwijs Zorg Veiligheid Probleemgedrag xx xx xx Gedragsstoornis x x x Ontwikkelingsprobleem x x x Omgevingsafhankelijk gedrag xx x x Pesten xx xx xx 3. Interventies Een aantal begrippen komen eenmalig voor en zijn te vatten onder de overkoepelende term interventies. Begrip Onderwijs Zorg Veiligheid Specifieke maatregelen x x x Licht curatief x x x Zware delinquentie x x xx Pedagogische taak xx x x Observaties Bij de clusters vallen twee begrippen buiten de begripsbepaling omdat ze niet in de context van de drie woorden onderwijs, zorg en veiligheid vallen: internaliserend probleemgedrag en externaliserend probleemgedrag. Bij het vaststellen van het theoretisch kader blijkt dat deze begrippen wel een sterke relatie hebben met cohesie tussen zorg en veiligheid. Dit wordt verder uitgewerkt in hoofdstuk 5 Theoretisch kader en hoofdstuk 6 Observaties. Begrip Onderwijs Zorg Veiligheid Internaliserend probleemgedrag x xx Externaliserend probleemgedrag x xx Er is één begrip dat maar in één bron voorkomt: pedagogische taak. Dit begrip wordt in deze bron meerdere keren gebruikt. Maar omdat het begrip slechts in één bron voorkomt, vervalt het als bruikbaar in de begripsbepaling. 4.6 Praktijkverkenning Onder een aantal mensen uit de praktijk is een verkenning uitgevoerd. Deze groep bestond uit: twaalf leraren, twee intern begeleiders, een schoolbegeleider, drie directeuren basisonderwijs en een coördinator van een samenwerkingsverband. Zij hebben de volgende vragen beantwoord: 26 cohesie tussen zorg en veiligheid

27 Praktijkverkenning Cohesie tussen zorg en veiligheid 1. Kunt u een woordveld maken bij het begrip zorg? 2. Kunt u een woordveld maken bij het begrip veiligheid? 3. Hoe omschrijft u cohesie tussen zorg en veiligheid? 4. Op welke wijze geeft uw organisatie de cohesie tussen zorg en veiligheid vorm? 5. Welke instrumenten worden in uw school gebruikt om de cohesie tussen zorg en veiligheid te bevorderen? De praktijkverkenning had als doel de beelden van het onderwijsveld bij het onderzoeksonderwerp in beeld te krijgen. Hieronder een overzicht: De woorden bij het begrip zorg zijn nagenoeg gelijk aan die in het woordveld in paragraaf 4.2. Bij het begrip veiligheid worden minder woorden gebruikt en wordt twee keer 'politie op school' genoemd. Woordveld zorg zorgstructuur - intern begeleider - ondersteuningsarrangement - schoolbrede aanpak - gedragsstoornis - emotioneel probleem - internaliserend probleemgedrag - zorg gepeste - handelingsgericht werken - 1-zorgroute - ontwikkelingsperspectief - profiel van de school - groepshandelingsplan - interventie - zorgadviesteam - wetgeving - schoolcultuur Woordveld veiligheid protocollen - probleemgedrag - pesten - zorgadviesteam - moeilijk gedrag - agressie - fysieke veiligheid - veiligheidsplan - corrigerende maatregelen - sociale veiligheid - incidenten - aanpak pester - grensoverschrijdend gedrag - normen - lastig gedrag - seksuele intimidatie - cyberpesten - sociale context van de klas - interventie - grensoverschrijdend gedrag - schoolcultuur - politie op school Op de vraag Hoe omschrijft u de cohesie tussen zorg en veiligheid? werd heel verschillend geantwoord. De leraren beantwoordden die vraag met: Geen idee, Dat ligt vooral bij de intern begeleider en de directeur en Het lijkt me nodig, maar volgens mij doen we dat niet en Ik denk door alles wat we in de school afspreken over zorg en veiligheid goed op elkaar af te stemmen. De intern begeleiders antwoordden: Een integrale aanpak en "Een schoolbrede benadering. De directeuren noemden het afstemmen van protocollen en handelen van leraren. De schoolbegeleider schreef: Vanuit het kind denken, handelen en organiseren. De praktijkverkenning bij de vraag Op welke wijze geeft uw organisatie de cohesie tussen zorg en veiligheid vorm? gaf bij alle ondervraagden een antwoord waarin het communiceren over en afstemmen van onderwijs en zorg en veiligheid doorklinkt. En tegelijk werd er opgemerkt dat er niet op die manier gekeken wordt. Het begrip cohesie tussen zorg en veiligheid wordt niet herkend in het veld. In de schoolpraktijk wordt samenhang tussen zorg en veiligheid veel meer omgaan met lastig gedrag, het kind centraal, of passende arrangementen genoemd. Geen van de scholen gebruikt specifieke instrumenten om de cohesie tussen zorg en veiligheid te bevorderen. In één geval werd opgemerkt dat daar toch geen instrument voor is?. Eén school gebruikt KiVa, maar noemt dat niet als instrument om de cohesie tussen zorg en veiligheid te bevorderen. De praktijkverkenning geeft de cohesie tussen zorg en veiligheid vooral weer als schoolbrede benadering, afstemmen op elkaar en een integrale benadering. Wat opvalt, is dat een ieder vanuit zijn/ haar eigen rol de vraag benadert en er invulling aan geeft. Opvallend is ook dat het begrip cohesie tussen zorg en veiligheid nauwelijks herkenning vindt in het veld. De wijze waarop scholen omgaan met de cohesie tussen zorg en veiligheid en de wijze waarop ze die benaderen vraagt om extra onderzoek. De praktijkverkenning geeft informatie over de wijze waarop de begrippen zorg en veiligheid geïnterpreteerd worden. Er lijkt nog onvoldoende kennis aanwezig in de scholen om op een integrale manier onderwijs, zorg en veiligheid vorm te geven. 4. Cohesie tussen zorg en veiligheid - een verkenning 27

28

29 Hoofdstuk 5 Theoretisch kader

30

31 5. Theoretisch kader Er zijn een aantal instrumenten die scholen kunnen gebruiken om de cohesie tussen zorg en veiligheid in kaart te brengen. Deze instrumenten geven in hun werkwijze onderwijs, zorg en veiligheid een gelijkwaardige status. Het eerste model is het door Frits Prior ontwikkelde Kleurenschema Veiligheid. Dit model beschrijft een viertal factoren die invloed hebben op onderwijs, zorg en veiligheid. In Nederland is dit het enige model dat dit integraal beschrijft. Het model is ontwikkeld in de praktijk van het werken met scholen. Het tweede model is de Preventiepiramide van Johan Deklerck. Beide modellen worden hieronder beschreven. Vanuit het expertpanel zijn de modellen SAFE, Herstelrecht in het onderwijs en Veilige leeromgeving en zorgzame leeromgeving toegevoegd. Ook deze worden hieronder beschreven. 5.1 Kleurenschema Veiligheid Het Kleurenschema Veiligheid is een model waarin twee lijnen en een viertal principes geordend worden. Het is een model dat gaandeweg het werken op het snijvlak tussen onderwijs, zorg en veiligheid is ontwikkeld. Prior heeft als tijdelijk projectleider van de Kwaliteitsteams Veiligheid hier vorm aan gegeven. Onderlegger voor het model vormen onder andere het boekje Kiezen, passen, plannen en de werkwijze Zevenbladverbond (zie Vanuit de twee lijnen proactief versus reactief en met mensen versus met voorzieningen ontstaat een kwadrant waarin alle facetten die te maken hebben met cohesie tussen zorg en veiligheid een plek krijgen. Prior beschrijft vier principes die bijdragen aan cohesie tussen zorg en veiligheid: structuur, cultuur, vaardigheid en bereidheid. Die principes worden geordend op twee lijnen. Toelichting bij de vier principes: Structuur materiële voorzieningen en regelingen die helpen achteraf de schade van negatief gedrag te beperken en te herstellen Cultuur materiële voorzieningen en regelingen die helpen de schade te voorkomen en tegelijk positief gedrag bevorderen Vaardigheid inzet van mensen die achteraf helpen de schade van negatief gedrag te beperken en te herstellen Bereidheid inzet van mensen die helpen de schade te voorkomen en positief gedrag bevorderen 5. theoretisch kader 31