Protocol Huisbezoeken 2008 SoZaWe Rotterdam

Transcriptie

1 Protocol Huisbezoeken 2008 SoZaWe Rotterdam 1

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Vuistregels 4 3. Wettelijk kader 6 4. Huisbezoek in de praktijk 8 5. Huisbezoeken afgelegd door derden 14 Bijlage: Wettelijke bepalingen 16 2

3 1. Inleiding In het kader van diverse handhavingsactiviteiten die SoZaWe ontwikkelt of waarin SoZaWe participeert, wordt het huisbezoek als middel gebruikt. Daarbij is het van belang dat men zich realiseert dat een huisbezoek een grote inbreuk op de privacy tot gevolg kan hebben. Dat mag dan ook alleen als de wet het toestaat en het doel gerechtvaardigd is. De eerste versie van dit protocol (november 2006) is becommentarieerd door de Gemeentelijke Ombudsman. Dat heeft geresulteerd in een aantal kernachtige vuistregels, die in de dagelijkse praktijk als houvast kunnen dienen. Die vuistregels zijn behouden. Maar nu is ook rekening gehouden met belangrijke uitspraken van de Centrale Raad van Beroep die na de totstandkoming van het eerste protocol zijn gedaan. Het gaat onder meer om vier uitspraken van 7 april , waarin het speelveld voor huisbezoeken verder is afgebakend. Dat heeft geleid tot een aanscherping van de vuistregels. Verder zijn in het protocol factoren benoemd die van belang kunnen zijn voor het besluit om op huisbezoek te gaan en het antwoord op de vraag of de klant verplicht is om mee te werken. Ook wordt ingegaan op de bewijslastverdeling tussen SoZaWe en de klant en de gevolgen die dat heeft voor de rapportage. De in dit protocol beschreven werkwijze geldt niet alleen voor huisbezoeken door SoZaWemedewerkers, maar ook als huisbezoeken voor SoZaWe door andere instanties zouden worden afgelegd. Huisbezoeken kunnen worden onderverdeeld in: Huisbezoeken als onderdeel van de dienstverlening, bijvoorbeeld als de klant zelf niet in staat is om een bezoek te brengen aan het Werkplein, huisbezoeken in het kader van het armoedebeleid of schuldhulpverlening of het aanvragen van voorzieningen. Huisbezoek als verificatiemiddel tijdens het aanvraagproces eerste uitkering of bijzondere bijstand (bijvoorbeeld inrichtingskosten). Huisbezoek als controle-instrument om de rechtmatigheid van de uitkering vast te stellen. In het eerste geval zal de klant meestal geen enkel bezwaar tegen het huisbezoek hebben, soms zal het zelfs op zijn verzoek plaats vinden. In het tweede en derde geval neemt SoZaWe het initiatief voor het huisbezoek en is de kans groter dat de klant er bezwaar tegen heeft. Het protocol gaat alleen over huisbezoeken die medewerkers afleggen in het kader van de Wet werk en bijstand en aanverwante wetten, met het oog op dienstverlening of de vaststelling of verificatie van het recht op uitkering. Deze activiteiten zijn bestuursrechtelijk van aard. Huisbezoeken in het kader van een strafrechtelijk onderzoek, die eventueel door sociaal rechercheurs afgelegd kunnen worden, vallen onder een ander, hier niet nader te beschrijven regime. In hoofdstuk 2 zijn de belangrijkste vuistregels opgesomd. In hoofdstuk 3 wordt het wettelijk kader beschreven. In aansluiting daarop zijn in de bijlage bij dit protocol de teksten van de belangrijkste wettelijke bepalingen opgenomen. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de gevolgen van wetgeving en rechtspraak voor de praktijk van de huisbezoeken. Daar wordt ingegaan op het toestemmingsvereiste, de aanleiding voor het huisbezoek, het gebruik van risicoprofielen, (on)aangekondigde huisbezoeken, de bewijslast en de gevolgen daarvan voor de rapportage. In hoofdstuk 5 wordt kort stilgestaan bij huisbezoeken die afgelegd worden door derden. 1 Gepubliceerd op onder de nummers LJN BA7637, BA8377, BA2410, BA2436 3

4 2. Vuistregels Het huisrecht en het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer (privacy) zijn grondrechten die onder meer in de Grondwet en internationale verdragen zijn verankerd. Inbreuken zijn alleen toegestaan voor zover daarvoor een basis is te vinden in bijzondere wetgeving. Daarbij geldt steeds dat er een redelijke grond voor zo n inbreuk moet zijn en dat geldt ook voor huisbezoeken. Wees je er dan ook van bewust dat een huisbezoek een vergaande inbreuk op de privacy met zich brengt. Houdt daar in de praktijk rekening mee door onderstaande vuistregels in acht te nemen: 1. Zorg dat de procedure voor, tijdens en na het huisbezoek transparant en controleerbaar in het dossier is vastgelegd. Dat betekent onder meer het volgende: - Leg, zo mogelijk vooraf, in het dossier vast wat precies de redenen zijn voor het huisbezoek. - Beoordeel of het doel het middel rechtvaardigt (proportionaliteit) en of het doel op een minder ingrijpende manier kan worden bereikt (subsidiariteit). - Geef, zo mogelijk letterlijk, de aan de klant gestelde vragen en de daarop gegeven antwoorden weer. - Geef in een rapportage de relevante feiten en omstandigheden juist en volledig weer, met inbegrip van de eventuele zienswijze van de bewoner, gevolgd door een logische conclusie. 2. Doe goed vooronderzoek. Bepaal of er objectieve feiten en omstandigheden zijn voor twijfel aan de juistheid van de door de klant verstrekte gegevens over zijn woon- en leefsituatie. Dat bepaalt namelijk of een klant verplicht is om mee te werken aan het huisbezoek. 3. Behandel de bewoner met respect, kortom op een manier zoals je zelf in vergelijkbare omstandigheden behandeld zou willen worden. 4. Legitimeer je altijd bij het eerste contact met de bewoners. De legitimatieplicht geldt in het bijzonder voor degene die de leiding van het onderzoek heeft. Bij deelname aan een interventieteam moeten alle leden van het team zich legitimeren. 5. Treedt nooit tegen de wil van de bewoner een woning binnen. Dat betekent onder meer het volgende: - Voordat toestemming wordt gevraagd moet de klant in begrijpelijke taal juist en volledig zijn geïnformeerd over reden en doel van het huisbezoek. Reik het (doorslag)formulier uit waarin de reden van het huisbezoek staat vermeld met het verzoek dit te ondertekenen. - Als er geen objectieve reden is om aan te nemen dat de klant onjuiste informatie heeft verstrekt over zijn woonsituatie, moet worden meegedeeld dat het weigeren van medewerking geen directe gevolgen voor de uitkering heeft. - Vraag expliciet om toestemming. - Vertel dat deze toestemming tijdens het bezoek mag worden ingetrokken. - Verlaat de woning als toestemming wordt geweigerd of ingetrokken - Reik de folder over huisbezoeken uit, zodra die beschikbaar komt. 6. Wijs de bewoner op de eventuele gevolgen voor het recht op uitkering als toestemming wordt geweigerd. 7. Houd de grenzen van je bevoegdheden in de gaten: - Beperk het onderzoek tot datgene wat noodzakelijk is voor het vaststellen van het recht op uitkering. - Voorkom dat het huisbezoek ontaardt in een huiszoeking. 8. Informeer de bewoner, voor zover de veiligheid het toelaat, zo mogelijk direct over de bevindingen en laat hem daar op reageren. 9. Leg uit dat van het huisbezoek zo spoedig mogelijk een verslag wordt opgemaakt, waarvan de bewoner een afschrift krijgt. 10. Als jouw conclusie is dat de uitkering geweigerd of ingetrokken moet worden, nodig de klant dan uit, biedt hem de gelegenheid om op het verslag te reageren en verzoek hem het verslag te ondertekenen. 4

5 3. Wettelijk kader 3.1. Algemeen Een huisbezoek en zeker een onaangekondigd huisbezoek brengt voor een klant een grote inbreuk op zijn privacy met zich. Dat mag dan ook niet zomaar. De bescherming van de privacy, ook wel persoonlijke levenssfeer genoemd, is in internationale verdragen en wetten geregeld. Het is overigens wel zo dat het weigeren van medewerking aan het huisbezoek kan leiden tot het weigeren of intrekken van de uitkering. Dat hangt samen met de inlichtingen- en medewerkingsplicht die in de Wet werk en bijstand (WWB) is verankerd. Een overzicht van de relevante bepalingen is in de bijlage bij dit protocol opgenomen. Als de regels worden geschonden dan loop je de kans dat de rechter het huisbezoek onrechtmatig vindt. Dat kan betekenen dat de rechter de informatie die bij het huisbezoek is verkregen als onrechtmatig verkregen bewijs beschouwt. Die informatie kan dan niet meer gebruikt worden voor het intrekken of weigeren van een uitkering. De Centrale Raad van Beroep heeft hierover op 7 april 2007 vier belangrijke uitspraken gedaan 2. De door de Centrale Raad van Beroep geformuleerde voorwaarden gelden niet alleen voor lopende uitkeringen, maar ook bij een eerste aanvraag. Als een onderzoek resulteert in een voor de klant belastend besluit, zoals het intrekken of weigeren van een uitkering, dan worden in de rechtspraak hoge eisen gesteld aan het onderzoek, de rapportage en de mogelijkheden van de klant om daarop te reageren. SoZaWe moet dan de nodige kennis vergaren over relevante feiten en omstandigheden, waarbij de bewijslast dat de klant onvolledige of onjuiste informatie heeft verstrekt op SoZaWe rust EVRM en Grondwet Het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer is een grondrecht dat onder meer in de Grondwet en internationale verdragen is verankerd. Een belangrijk verdrag is in dit verband het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (EVRM). Daarin worden grenzen gesteld aan inbreuken op iemands privé-leven. Een inbreuk mag alleen op grond van de in de wet gestelde beperkingen. Daarbij geldt dat de bijzondere omstandigheden van het geval de inbreuk op de persoonlijke levenssfeer moeten kunnen rechtvaardigen. De bescherming van het huisrecht is in de Grondwet verankerd. Het binnentreden van een woning, tegen de wil van de bewoner mag alleen in bijzondere gevallen, bijvoorbeeld met een machtiging van de Officier van Justitie. Een SoZaWe-medewerker heeft die bevoegdheid niet. Je mag dus nooit tegen de wil van een klant een woning binnengaan Algemene wet op het binnentreden De voorwaarden die de Grondwet verbindt aan het binnentreden van een woning zijn verder uitgewerkt in de Algemene wet op het binnentreden (Awob). Op grond van die wet ben je verplicht om: - je te legitimeren voordat je de woning binnen gaat; - mee te delen wat het doel van het huisbezoek is. Als er meer medewerkers voor hetzelfde doel op huisbezoek gaan, dan gelden deze verplichtingen alleen voor degene die de leiding van het onderzoek heeft. Omdat bij interventieteams de controle vaak gericht is op verschillende aspecten, moeten SoZaWe medewerkers zich afzonderlijk legitimeren. Tenslotte moet je toestemming voor het binnentreden van de woning vragen. Die toestemming moet worden verleend op basis van relevante informatie, gerelateerd zijn aan een bepaald onderzoeksdoel (doelbinding) en in vrijheid worden gegeven. Je moet daarbij vooraf melden wat het huisbezoek inhoudt (vraaggesprek, mogelijk een rondleiding door de woning). 3.4 De Wet werk en bijstand In artikel 17 van de Wet werk en bijstand (WWB) is de inlichtingen- en medewerkingsplicht van de klant geregeld. Verder is SoZaWe bevoegd om nader onderzoek te doen. Schending van de inlichtingenplicht kan leiden tot weigering, opschorting, herziening of intrekking van de uitkering. Wat dit betekent voor de huisbezoeken wordt hierna verder uitgewerkt. 2 LJN BA7637, BA8377, BA2410, BA zie onder meer CRvB, 8 januari 2008, LJN BC 2392 en 8 april 2008, LJN BC9299 5

6 4. Huisbezoek in de praktijk 4.1 Toestemming vereist Voordat een woning wordt binnen gegaan is het dus noodzakelijk dat de bewoner daar toestemming voor geeft. In de rechtspraak worden daar strenge eisen aan gesteld. Het wordt aangeduid als het verlenen van toestemming op basis van een informed consent Informed consent In simpel Nederlands: de klant moet weten waar hij aan toe is, voordat hem toestemming wordt gevraagd. De simpele vraag mogen we even binnenkomen? is dus niet genoeg. Uit de rechtspraak vloeien onder meer de volgende eisen voort: - De toestemming van de klant moet zijn gebaseerd op volledige en juiste informatie over reden en doel van het huisbezoek. - De klant moet duidelijk zijn gemaakt wat de gevolgen zijn van het weigeren van zijn toestemming. - De klant moet meegedeeld worden dat het niet-meewerken aan het huisbezoek geen (directe) consequenties heeft voor het recht op uitkering, tenzij... Deze eis geldt niet als er, op basis van objectieve gegevens, een concrete aanleiding is om te twijfelen aan de juistheid van de door de klant verstrekte gegevens over zijn woon- en leefsituatie. - De toestemming moet zijn gegeven door de klant zelf of een huisgenoot waarvan aangenomen kan worden dat die bevoegd is om toegang tot de woning te verlenen. Dat betekent onder meer dat toestemming door minderjarige kinderen niet voldoende is. - De bewijslast dat aan deze eisen is voldaan rust op de gemeente. De toestemming geldt alleen voor het opgegeven doel. Wijzigt het doel tijdens het huisbezoek dan moet dat gemeld worden. Zo mag een huisbezoek in het kader van dienstverlening, niet heimelijk overgaan in een fraudeonderzoek. De klant moet nadrukkelijk toestemming geven voordat de woning wordt binnengegaan. Met andere woorden er moet sprake zijn van een expliciete wilsverklaring van de klant. Als het niet duidelijk is of de klant toestemming verleent, moet je aannemen dat de klant toestemming weigert. Ook als de klant niets zegt, mag je niet automatisch aannemen dat de klant geen bezwaar maakt. Als een klant in eerste instantie toestemming verleent, maar na binnenkomst zijn toestemming weer intrekt, zal je de woning zo snel mogelijk moeten verlaten. Als je tegen de wil van een klant toch de woning binnengaat, zou dat kunnen leiden tot het plegen van ambtelijke huisvredebreuk. Dat is strafbaar (artikel 370 van het Wetboek van Strafrecht) Gevolgen weigering Dat de toestemming in vrijheid gegeven moet worden, wil niet zeggen dat een weigering altijd zonder consequenties blijft. De uitkering kan wel degelijk worden geweigerd of ingetrokken als: - op basis van objectieve gegevens getwijfeld kan worden aan de juistheid van de door de klant verstrekte informatie over zijn woon- en leefsituatie; - de gegevens waarover twijfel bestaat van belang zijn voor het recht op of de hoogte van de uitkering; - de relevante informatie niet eenvoudig op een andere, voor de klant minder belastende wijze geverifieerd kan worden. Als een klant in zo n situatie toestemming weigert, moet hij zakelijk geïnformeerd worden over het risico dat op grond daarvan de uitkering geweigerd of ingetrokken wordt. 6

7 4.1.3 Toestemming en derden Hiervoor is al aangegeven dat toestemming van minderjarige kinderen om de woning binnen te gaan niet voldoende is. Als sprake is van kamerbewoning geldt het volgende: - Een klant kan zich niet verschuilen achter het ontbreken van toestemming van de hoofdbewoner om de woning te betreden. Een eventuele weigering van die toestemming komt voor risico van de klant. De uitkering kan dan worden geweigerd of ingetrokken als er een concrete objectieve aanleiding was voor het afleggen van het huisbezoek en door weigering van de hoofdbewoner het recht op uitkering niet vastgesteld kan worden. - Als de hoofdbewoner toegang tot de woning verleent, maar de kamerbewoner (de klant) er niet is dan is het, in verband met de privacy, niet toegestaan om de kamer van de klant te betreden. Wel kunnen alvast vragen aan de hoofdbewoner gesteld worden, nadat is gemeld wat de aard van het huisbezoek is. De hoofdbewoner wordt meegedeeld dat hij niet verplicht is om te antwoorden, tenzij hij de verhuurder van de woonruimte is. Als de verkregen informatie daar aanleiding toe geeft kan de uitkering wel worden opgeschort. Afwijzen of intrekken van de uitkering kan dan pas als de klant de gelegenheid heeft gehad om op de onderzoeksresultaten te reageren. 4.2 De inlichtingen- en medewerkingsplicht van de klant In artikel 17 van de Wet werk en bijstand (WWB) is de inlichtingen- en medewerkingsplicht van de klant geregeld. Daaronder valt ook de verplichting van een klant om mee te werken aan een huisbezoek, als dat voor de uitvoering van de wet noodzakelijk is. Die inlichtingenplicht kan overigens niet los gezien worden van het gegeven dat degene die een beroep op bijstand doet zelf aannemelijk moet maken dat hij in bijstandbehoevende omstandigheden verkeert. Als een klant weigert gegevens te verstrekken, die relevant zijn voor de vaststelling van het recht op uitkering, dan moet een aanvraag worden afgewezen als daardoor het recht niet is vast te stellen. Een al lopende uitkering kan dan worden ingetrokken. Datzelfde geldt als de klant het onmogelijk maakt om de relevante gegevens te verifiëren, terwijl verificatie niet eenvoudig op een andere manier kan. Op grond van artikel 53a, tweede lid, WWB mag SoZaWe nader onderzoek doen naar de juistheid en volledigheid van de gegevens die door de klant zijn verstrekt. Een huisbezoek kan onderdeel uitmaken van dat onderzoek. Als dit onderzoek daar aanleiding toe geeft kan de uitkering worden herzien. Als SoZaWe aannemelijk maakt dat de klant zijn inlichtingenplicht niet is nagekomen dan verschuift de bewijslast weer naar de klant. Het is dan aan de klant om aan te tonen dat hij, ondanks de schending van de inlichtingenplicht, toch recht heeft op bijstand. Als dat niet meer lukt omdat relevante informatie niet meer geleverd kan worden dan komt dat voor risico van de klant. Als sluitstuk is in artikel 54 WWB geregeld dat een lopende uitkering kan worden opgeschort of kan worden ingetrokken of herzien als de klant zijn inlichtingenplicht niet nakomt. Wanneer het gaat om het weigeren van een huisbezoek, dan moet aan de klant natuurlijk wel duidelijk zijn gemaakt dat zijn medewerking daaraan werd verlangd. Zeker in situaties waarin een klant niet thuis wordt aangetroffen, moet dus wel vast staan dat de klant kon weten dat SoZaWe op dat moment op huisbezoek zou komen. Zonodig moet SoZaWe dat in bezwaar- of beroepsprocedures aannemelijk kunnen maken. Je moet verder steeds goed in de gaten houden dat een huisbezoek een redelijk doel moet dienen. Het moet dus gaan om gegevens die van belang zijn voor het recht op of de hoogte van de uitkering. Verder moet het gaan om gegevens dien niet eenvoudig, op een voor de klant minder belastende manier, vastgesteld kunnen worden (de zogenoemde subsidiariteits- en proportionaliteitseis). Deze lijn vloeit onder meer voort uit de uitspraken van Centrale Raad van Beroep van 7 april De Raad stelt daarin voorop dat een gemeente een groot belang heeft bij een effectieve controle op de rechtmatigheid van te verlenen en verleende bijstand. Daarmee wordt immers enerzijds beoogd de doelstellingen van de WWB zo goed mogelijk te realiseren en anderzijds misbruik van bijstand zoveel mogelijk te voorkomen en te bestrijden. Maar de Raad tekent daarbij aan dat doorgaans volstaan kan worden met andere middelen dan het afleggen van een huisbezoek, zoals administratief onderzoek, koppeling van gegevensbestanden, observaties en horen van belanghebbenden en derden. Onder omstandigheden kan echter ook het (onaangekondigde) huisbezoek een noodzakelijk en adequaat controlemiddel zijn. 7

8 4.3 Wanneer is een klant verplicht om mee te werken Of een klant verplicht is om mee te werken aan een huisbezoek moet beoordeeld worden aan de hand van de omstandigheden van het concrete geval. De rechtspraak is wat dat betreft niet scherp omlijnd. Omstandigheden die een rol kunnen spelen zijn onder meer: Hoe hard en objectief is de aanwijzing dat er iets niet in de haak is. Aspecten die daarbij van belang kunnen zijn, zijn onder meer: - De mate van onderbouwing en detaillering van het signaal. - De status van de tipgever. Zo maakt het bijvoorbeeld verschil of het gaat om een tip van een ander bestuursorgaan of een anonieme tip. Een anonieme tip is niet voldoende voor een huisbezoek, maar kan wel aanleiding zijn voor nader onderzoek als de tip relevant, concreet en voldoende onderbouwd is 4. Eigen verklaringen van de klant over zijn woon- en leefsituatie. Aspecten die daarbij bijvoorbeeld van belang kunnen zijn: - Kan de klant zijn woonsituatie en die van zijn eventuele medebewoners goed omschrijven. - Spoort de verklaring van de klant met al bekende gegevens over bijvoorbeeld de (grote van) de woning, de GBA-inschrijving van de klant en eventuele medebewoners. - Is er een huurcontract, zijn er bewijzen van huurbetaling, heeft de klant een sleutel van zijn woning. - Zijn de verklaringen van de klant consistent en sporen ze met wat al over de klant bekend is. Het resultaat van eerdere huisbezoeken. Als na een eerder huisbezoek de woonsituatie akkoord is bevonden, zal er in het algemeen minder aanleiding zijn om opnieuw op huisbezoek te gaan, tenzij er nieuwe aanwijzingen zijn dat er toch iets niet klopt. Verhuizingen binnen korte tijd van verschillende personen, die niet tot een gezin behoren, naar hetzelfde adres. Dat geldt nog sterker wanneer zij samen van hetzelfde oude naar hetzelfde nieuwe adres verhuizen. Dat kan duiden op samenwoning. Tegenstrijdige informatie die naar voren komt uit bestandsvergelijkingen. Eerste uitkering of lopende uitkering. Bij lopende uitkeringen hoort de woonsituatie al eerder geverifieerd te zijn. Dat betekent dat er bij een lopende uitkering minder snel aanleiding is voor een huisbezoek. Bij eerste uitkeringsaanvragen lijkt er wat meer ruimte voor een huisbezoek, zeker als er onduidelijkheden zijn in verklaringen over de woonsituatie. Dat laatste geldt nog sterker als op hetzelfde adres meer personen wonen die niet tot het gezin van de aanvrager behoren. 4.4 Risicoprofielen Bijzondere aandacht verdient het afleggen van huisbezoeken op basis van risicoprofielen. Het gebruik van risicoprofielen is op zichzelf toegestaan. Dat komt ook naar voren in een van de uitspraken van de Centrale Raad van Beroep van 7 april In die uitspraak ging het om een huisbezoek in relatie tot risicosturing. Het betrof iemand die bij ouders inwoonde en daarmee onder het risicoprofiel van inwonenden viel. In dat geval oordeelde de Raad echter dat het risicoprofiel op zichzelf onvoldoende reden was om medewerking aan het huisbezoek te kunnen verlangen. Daarbij speelde een rol dat er overigens geen redenen waren om te twijfelen aan de juistheid of volledigheid van de door betrokkene verstrekte informatie over de woon- en leefsituatie. Het is te vroeg om aan deze Hoornse uitspraak algemene conclusies te verbinden. Een aantal specifieke omstandigheden, waaronder de aard van het risicoprofiel, het gegeven dat het ging om een langer lopende uitkering en inwoning bij ouders, waardoor op zichzelf ook de hoogte van de uitkering niet in het geding was, hebben vermoedelijk een belangrijke rol gespeeld bij het oordeel van de Raad. Wanneer uit een risicoprofiel zelf voortvloeit dat de kans dat de feitelijke woonsituatie afwijkt van de opgegeven situatie groot is, dan is niet uitgesloten dat op basis van zo n risicoprofiel wel medewerking aan het huisbezoek kan worden verlangd. Ook daarbij is het echter van het allergrootste belang dat wordt geprobeerd om het risicoprofiel te verrijken met andere informatie, die eventuele aanwijzingen, dat er mogelijk iets niet in de haak is, kunnen versterken. Het vergroot de kans dat een zaak in bezwaar en beroep stand houdt aanzienlijk. Zo heeft de rechtbank Rotterdam in een niet gepubliceerde uitspraak 6 een onaangekondigd huisbezoek toelaatbaar geacht op basis van het risicoprofiel kind geboren tijdens bijstandsperiode - 4 Zie CRvB, 2 oktober 2007, LJN BB LJN BA2436) 6 Rb. Rotterdam, 22 oktober 2007, WWB 07/557 VERW 8

9 bijstandsnorm alleenstaande ouder. Daarbij speelde echter mede een rol dat de verwekker van het kind tijdens een eerder huisbezoek was aangetroffen. 4.5 Aangekondigde en onaangekondigde huisbezoeken In de rechtspraak wordt geen duidelijk onderscheid gemaakt tussen aangekondigde en onaangekondigde huisbezoeken. De algemene eisen gelden voor beide soorten huisbezoek. Maar een onaangekondigd huisbezoek brengt een nog grotere inbreuk op de privacy met zich. Dat betekent dat aan een onaangekondigd huisbezoek een specifiek onderzoeksbelang ten grondslag moet liggen, dat onvoldoende gewaarborgd kan worden met een aangekondigd huisbezoek. Kan dezelfde informatie naar verwachting ook via een aangekondigd huisbezoek worden verkregen, dan moet daarvoor gekozen worden. Onaangekondigde huisbezoeken kunnen dan ook vaak alleen gebruikt worden bij bijzondere rechtmatigheidsonderzoeken of eerste aanvragen waarbij er duidelijke aanwijzingen zijn dat de opgegeven woon- en leefsituatie niet klopt (bijvoorbeeld bij vermoedens van leefvormfraude of het niet daadwerkelijk woonachtig zijn op het opgegeven adres). Dan kan een onaangekondigd huisbezoek noodzakelijk en proportioneel zijn. Dat is onder meer het geval als een aangekondigd huisbezoek er toe kan leiden dat de klant de situatie zodanig aanpast of voorspiegelt, dat de werkelijke situatie niet meer goed vastgesteld kan worden. Je moet je bij elk voorgenomen huisbezoek, zowel in het kader van een eerste aanvraag of een lopende uitkering, dus afvragen of een onaangekondigd huisbezoek wel gerechtvaardigd en noodzakelijk is. Die keuze moet je, zo mogelijk vooraf, motiveren in de rapportage zodat dit ook in bezwaar- en beroep getoetst kan worden. 4.6 Huisbezoeken op vrijwillige basis - dienstverlening Als er geen concrete aanleiding is om te twijfelen aan de juistheid van de door de klant verstrekte informatie, maar wel een huisbezoek wordt afgelegd moet je aan de klant duidelijk maken dat het weigeren van medewerking geen (directe) gevolgen heeft voor de verlening van bijstand. Vaak zullen klanten geen enkel bezwaar hebben tegen een huisbezoek, als dat maar netjes gebeurt. Want huisbezoeken zijn ook een goed instrument om het contact met de klanten van SoZaWe te verstevigen en aandacht te besteden aan de gehele sociale situatie. Zo kan bijvoorbeeld uitgebreid aandacht worden besteed aan zorgtaken en mogelijkheden om aan het werk te gaan, aan voorliggende voorzieningen, bijzondere bijstand of kinderopvang. Bovendien biedt een huisbezoek klanten de mogelijkheid om te laten zien dat de door hen opgegeven woonsituatie spoort met de werkelijkheid. Er is dan vervolgens voor SoZaWe geen aanleiding meer om verder onderzoek naar de woonsituatie te doen en andere onderzoeksmethodes in te zetten. Wat dat laatste betreft kan worden opgemerkt dat sommige van de door de Centrale Raad van Beroep aangehaalde en toegestane onderzoeksmethodes, zoals observaties of het horen van derden, ook gepaard kunnen gaan met grote inbreuken op de persoonlijke levenssfeer. Nu kan het gebeuren dat tijdens een vrijwillig huisbezoek informatie tafel komt op basis waarvan twijfel rijst over de rechtmatigheid van uitkering. Als in dat geval de klant, voorafgaand aan het huisbezoek op basis van hetgeen toen bekend was, deugdelijk en volledig is geïnformeerd over het doel en de reden van het huisbezoek, dan is geen sprake van onrechtmatig verkregen toestemming. Dat betekent dat de tijdens het gesprek verkregen informatie op zichzelf niet onrechtmatig is verkregen en als bewijs gebruikt kan worden. Het is wel zo dat de klant tijdens het huisbezoek geïnformeerd moet worden over de twijfels die rijzen. Daarbij moet hem verteld worden dat die twijfels voorwerp van onderzoek zijn geworden. Als dat er toe leidt dat de klant zijn toestemming alsnog intrekt, dan zul je het pand moeten verlaten. Op basis van de inmiddels verkregen informatie moet je dan beoordelen of die voldoende is om de uitkering op te schorten of in te trekken. Bij twijfel kan een tweede huisbezoek worden gepland. De objectieve aanleiding voor dat tweede huisbezoek is dan de tijdens het eerste bezoek verkregen informatie. Omdat er dan een objectieve en concrete aanleiding is, is de klant verplicht om aan dat huisbezoek mee te werken. Weigert de klant, dan kan de uitkering (alsnog) worden ingetrokken. 9

10 4.7 Bewijslast en rapportage Hiervoor is al opgemerkt dat het aan de klant is om aannemelijk te maken dat hij in bijstandbehoevende omstandigheden verkeert. Anderzijds vloeit uit rechtspraak van de Centrale Raad van Beroep 7 ook voort dat, wanneer het gaat om een voor de klant belastend besluit, SoZaWe zelf de nodige kennis moet vergaren over relevante feiten en omstandigheden. Zeker bij lopende uitkeringen rust de bewijslast, dat de feitelijke omstandigheden van een klant afwijken van de eerder door hem opgegeven woon- en leefsituatie, op SoZaWe. Daarbij hoeft niet steeds 100% sluitend bewijs geleverd te worden, maar moet SoZaWe wel voldoende aannemelijk kunnen maken dat er gegronde reden is voor twijfel aan de juistheid van de eerder door de klant verstrekte informatie. Een juiste en volledige weergave van de bevindingen voor, tijdens en na het onderzoek is dan ook van cruciaal belang. Dat geldt ook voor de verklaringen die door de klant of derden zijn afgelegd. Daarbij komt dat een verklaring of rapportage van een klantmanager, anders dan aan een ambtsedig proces-verbaal van een sociaal rechercheur, geen dwingend bewijs oplevert. De rechter schuift een verklaring van een klantmanager opzij, als hij van oordeel is dat er onvoldoende waarborgen zijn dat de verklaring een juiste zakelijke weergave bevat 8. Ook hierbij gaat het vaak om een weging van verschillende omstandigheden. Aan de jurisprudentie kan onder meer het volgende worden ontleend: - Er mag geen enkele twijfel bestaan over degene die op huisbezoek is geweest en evenmin over het tijdstip waarop het bezoek heeft plaats gevonden. Naam en hoedanigheid van de SoZaWemedewerker moeten in de rapportage duidelijk tot uitdrukking komen. De rapporteur moet steeds geïdentificeerd kunnen worden. De rapportage moet ook zijn ondertekend - Het tijdsverloop tussen huisbezoek en schriftelijke rapportage moet zo kort mogelijk zijn. Naarmate meer tijd verstrijkt, neemt de bewijskracht af. Hoewel de grens niet scherp gemarkeerd kan worden gaat het daarbij eerder om enkele dagen dan om weken. - De aan de klant gestelde vragen en de daarop gegeven antwoorden moeten nauwkeurig, zo mogelijk letterlijk, worden weergegeven. - De wijze waarop de klant de gelegenheid heeft gekregen om op de rapportage te reageren. Hierbij is onder meer van belang of zijn eigen verklaring is voorgelezen, of hij gelegenheid heeft gehad om de verklaring door te lezen en of de verklaring is ondertekend. - Een eventuele betwisting van de juistheid van de rapportage door de klant en het tijdsverloop tussen de kennisname van de rapportage en de betwisting. Als de klant de juistheid van de rapportage van de aanvang af betwist, neemt het risico dat een rechter daar minder waarde aan toe kent toe. - Onvolkomenheden, inconsistenties en tegenstrijdigheden in de rapportage doen ernstig afbreuk aan de bewijskracht. Als de klant de rapportage of de door hem afgelegde verklaring betwist, moet je beoordelen of die betwisting hout snijdt. Dat kan betekenen dat een aanvullende rapportage of nader onderzoek nodig is. Wellicht is het noodzakelijk om aanvullend onderzoek te laten uitvoeren door een sociaal rechercheur die vervolgens een ambtsedig proces-verbaal op kan maken. Overleg die mogelijkheid met de ABO-coach. 7 Vgl. CRvB 7 november 2006, LJN AZ Vgl. CRvB 8 januari 2008, LJN BC

11 4.8 Weigeren van toestemming De gevolgen van het weigeren van toestemming zijn afhankelijk van het al dan niet bestaan van een, op objectieve gegevens gebaseerde, concrete aanleiding voor twijfel over de door de klant verstrekte informatie over zijn woon- en leefsituatie: - als er een concrete aanleiding voor twijfel is en door de weigering niet vastgesteld kan worden of de klant op het gegeven adres (samen)woont, dan moet de uitkering worden geweigerd of ingetrokken worden, omdat het recht niet is vast te stellen; - ontbreekt een concrete aanleiding, dan zal de uitkering niet geweigerd of ingetrokken kunnen worden. Omdat de woonsituatie niet is geverifieerd, kan de weigering wel aanleiding zijn voor aanvullend onderzoek. In de rapportage zal duidelijk vermeld moeten worden dat niet door eigen waarneming vastgesteld kon worden of de opgegeven woonsituatie spoorde met de eigen verklaring van de klant. De klant moet over deze gevolgen worden geïnformeerd. 11

12 5. Huisbezoeken afgelegd door derden SoZaWe is niet de enige instantie die huisbezoeken aflegt. Zo zijn er onder meer de (deelgemeentelijke) interventieteams, waarbij sprake is van een gecoördineerde aanpak van overlast en criminaliteit onder regie van of in samenspraak met Directie Veiligheid. SoZaWe participeert in deze teams, maar heeft niet de leiding. Die berust vaak bij de deelgemeenten. De primaire verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de huisbezoeken in interdisciplinaire teams ligt bij de instantie die daar feitelijk leiding aan geeft. Dat neemt niet weg dat ook in die situatie een SoZaWe medewerker, die deel uitmaakt van het team, moet beoordelen of er een toereikende grondslag voor SoZaWe bestaat om een huisbezoek af te leggen. Daarbij gelden de regels zoals beschreven in dit protocol onverkort. Het protocol is ook integraal van toepassing als derden, die niet in dienst zijn van SoZaWe, maar wel in opdracht en onder directe verantwoordelijkheid van SoZaWe een huisbezoek afleggen. Het kan daarbij bijvoorbeeld gaan om uitzendkrachten of medewerkers van een ander dienstonderdeel van de gemeente. In die gevallen zal SoZaWe bovendien vast moeten stellen dat die derde feitelijk ook de bevoegdheid heeft om het huisbezoek af te leggen. Hiervan moet de situatie onderscheiden worden waarin derden een huisbezoek afleggen, maar daarbij stuiten op de situatie dat er mogelijk sprake is van onregelmatigheden met een uitkering. Dan is voor die derde de vraag aan de orde of hij bevoegd of mogelijk zelfs verplicht is om die onregelmatigheid aan SoZaWe door te geven. Neemt SoZaWe kennis van het signaal, dan zal dat vervolgens voor SoZaWe aanleiding zijn voor nader onderzoek, indien nodig door een huisbezoek. Pas op basis van dat nadere onderzoek kunnen eventueel consequenties aan de uitkering worden verbonden. Het omgekeerde komt ook voor. Zo is SoZaWe verplicht een andere uitkeringsinstantie te informeren als sprake is van een gegrond vermoeden van fraude ten laste van die instantie (art. 66 WWB). Verder moet worden opgemerkt dat de Gemeente Rotterdam toewerkt naar een werkwijze waarbij meervoudige signalering voorop staat. Dit wil zeggen dat SoZaWe-medewerkers in de nabije toekomst mogelijk geacht worden signalen, die voor andere gemeentelijke diensten relevant zijn (bijvoorbeeld schoolverzuim of overbewoning) te registreren en door te geven. 12

13 Bijlage 1: Algemeen: Wettelijke bepalingen Artikel 8 Europees Verdrag van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden 1. Een ieder heeft recht op respect voor zijn privé leven, zijn familie- en gezinsleven, zijn woning en zijn correspondentie. 2. Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit recht, dan voor zover bij de wet is voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen. Artikel 10 Grondwet 1. Ieder heeft, behoudens bij of krachtens de wet te stellen beperkingen, recht op eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer. 2. De wet stelt regels ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer in verband met het vastleggen van persoonsgegevens. 3. De wet stelt regels inzake de aanspraken van personen op kennisgeving van over hen vastgelegde gegevens en van het gebruik dat daarvan wordt gemaakt, alsmede op verbetering van zodanige gegevens. Huisrecht: Artikel 12 Grondwet 1. Het binnentreden in een woning zonder toestemming van de bewoner is alleen geoorloofd in de gevallen bij of krachtens de wet bepaald, door hen die daartoe bij of krachtens de wet zijn aangewezen. 2. Voor het binnentreden overeenkomstig het eerste lid zijn voorafgaande legitimatie en mededeling van het doel van het binnentreden vereist, behoudens bij de wet gestelde uitzonderingen. 3. Aan de bewoner wordt zo spoedig mogelijk een schriftelijk verslag van het binnentreden verstrekt. Indien het binnentreden in het belang van de nationale veiligheid of dat van strafvordering heeft plaatsgevonden, kan volgens bij de wet te stellen regels de verstrekking van het verslag worden uitgesteld. In de bij de wet te bepalen gevallen kan de verstrekking achterwege worden gelaten, indien het belang van de nationale veiligheid zich tegen verstrekking blijvend verzet. Artikel 1. Awob 1. Degene die bij of krachtens de wet belast is met de opsporing van strafbare feiten of enig ander onderzoek, met de uitvoering van een wettelijk voorschrift of met het toezicht op de naleving daarvan, dan wel een bevoegdheid tot vrijheidsbeneming uitoefent, en uit dien hoofde in een woning binnentreedt, is verplicht zich voorafgaand te legitimeren en mededeling te doen van het doel van binnentreden. Indien twee of meer personen voor hetzelfde doel in een woning binnentreden, rusten deze verplichtingen slechts op degene die bij het binnentreden de leiding heeft. 2. Indien de naleving van de in het eerste lid bedoelde verplichtingen naar redelijke verwachting ernstig en onmiddellijk gevaar oplevert voor de veiligheid van personen of goederen, feitelijk onmogelijk is dan wel naar redelijke verwachting de strafvordering schaadt ten aanzien van de misdrijven waarvoor voorlopige hechtenis is toegelaten, gelden deze verplichtingen slechts voor zover de naleving daarvan in die omstandigheden kan worden gevergd. 3. Een persoon in dienst van een bestuursorgaan die zich ingevolge het eerste lid legitimeert, toont een legitimatiebewijs dat is uitgegeven door of in opdracht van dat bestuursorgaan. Het legitimatiebewijs bevat een foto van de houder en vermeldt diens naam en hoedanigheid. Indien de veiligheid van de houder van het legitimatiebewijs vordert dat zijn identiteit verborgen blijft, kan in plaats van zijn naam zijn nummer worden vermeld. 4. De persoon, bedoeld in het eerste lid, die met toestemming van de bewoner wenst binnen te treden, vraagt voorafgaand aan het binnentreden diens toestemming. De toestemming moet blijken aan degene die wenst binnen te treden. 13

14 Artikel 370 Wetboek van Strafrecht De ambtenaar die, met overschrijding van zijn bevoegdheid of zonder inachtneming van de bij de wet bepaalde vormen, in de woning of het besloten lokaal of erf, bij een ander in gebruik, diens ondanks binnentreedt of, wederrechtelijk aldaar vertoevende, zich niet op de vordering van of vanwege de rechthebbende aanstonds verwijdert, wordt gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste een jaar of geldboete van de derde categorie. Inlichtingen- en medewerkingsplicht WWB: Artikel 17 WWB 1. De belanghebbende doet aan het college op verzoek of onverwijld uit eigen beweging mededeling van alle feiten en omstandigheden waarvan hem redelijkerwijs duidelijk moet zijn dat zij van invloed kunnen zijn op zijn arbeidsinschakeling of het recht op bijstand. 2. De belanghebbende is verplicht aan het college desgevraagd de medewerking te verlenen die redelijkerwijs nodig is voor de uitvoering van deze wet. 3. Het college stelt bij de uitvoering van deze wet de identiteit van de belanghebbende vast aan de hand van een document als bedoeld in artikel 1, eerste lid, onder 1 tot en met 3, van de Wet op de identificatieplicht. 4. Een ieder is verplicht aan het college desgevraagd een document als bedoeld in artikel 1 van de Wet op de identificatieplicht terstond ter inzage te verstrekken, voorzover dit redelijkerwijs nodig is voor de uitvoering van deze wet. Artikel 53a Verstrekking en onderzoek gegevens 1. Onverminderd artikel 28, tweede en derde lid, van de Wet structuur uitvoeringsorganisatie werk en inkomen, bepaalt het college welke gegevens ten behoeve van de verlening van bijstand dan wel de voorzetting daarvan door de belanghebbende in ieder geval worden verstrekt en welke bewijsstukken worden overlegd, alsmede de wijze en het tijdstip waarop de verstrekking van gegevens plaatsvindt. 2. Het college is bevoegd onderzoek in te stellen naar de juistheid en volledigheid van de verstrekte gegevens en zonodig naar andere gegevens die noodzakelijk zijn voor de verlening dan wel de voortzetting van bijstand. Indien het onderzoek daartoe aanleiding geeft kan het college besluiten tot herziening van de bijstand. Artikel 54. Onjuiste gegevens en onvoldoende medewerking 1. Indien de belanghebbende de voor de verlening van bijstand van belang zijnde gegevens of de gevorderde bewijsstukken niet, niet tijdig of onvolledig heeft verstrekt en hem dit te verwijten valt, dan wel indien de belanghebbende anderszins onvoldoende medewerking verleent, kan het college het recht op bijstand voor de duur van ten hoogste acht weken opschorten: a. vanaf de eerste dag van de periode waarop het verzuim betrekking heeft, of b. vanaf de dag van het verzuim indien niet kan worden bepaald op welke periode dit verzuim betrekking heeft. 2. Het college doet mededeling van de opschorting aan de belanghebbende en nodigt hem uit binnen een door hen te stellen termijn het verzuim te herstellen. 3. Onverminderd het elders in deze wet bepaalde terzake van herziening of intrekking van een besluit tot toekenning van bijstand en terzake van weigering van bijstand, kan het college een dergelijk besluit herzien of intrekken: a. indien het niet of niet behoorlijk nakomen van de verplichting, bedoeld in artikel 17, eerste lid, of de artikelen 28, tweede lid, en 29, eerste lid, van de Wet structuur uitvoeringsorganisatie werk en inkomen, heeft geleid tot het ten onrechte of tot een te hoog bedrag verlenen van bijstand; b. indien anderszins de bijstand ten onrechte of tot een te hoog bedrag is verleend. 4. Als de belanghebbende in het geval bedoeld in het eerste lid het verzuim niet herstelt binnen de daarvoor gestelde termijn, kan het college na het verstrijken van deze termijn het besluit tot toekenning van bijstand intrekken met ingang van de eerste dag waarover het recht op bijstand is opgeschort. 14