Veiligheid tijdens het ontwerp (De beste manier om gevaren te voorkomen)

Transcriptie

1 Veiligheid tijdens het ontwerp (De beste manier om gevaren te voorkomen) Inleiding Ieder bedrijf dat technische maatregelen neemt om de veiligheid van gebouwen en installaties te verhogen maakt gebruik van lapmiddelen. Als tijdens het ontwerp voldoende was nagedacht over mogelijke risico s en de beheersing ervan, had de men zich veel geld en ergernis kunnen besparen. Architecten en ontwerpbureaus richten zich over het algemeen op esthetische aspecten, oplevertermijn en kosten. Hierbij worden de belangen van de eindgebruiker onvoldoende meegenomen. Ook de kosten die samengaan met beheersing van de risico s na oplevering van het ontwerp worden vaak over het hoofd gezien. Onderstaande methode zal op een praktische manier invulling geven aan de wettelijke eisen voor veiligheid tijdens het ontwerp. Deze methode zal er tevens toe leiden dat de operationele kosten voor de gebruiker lager worden. Wettelijke aspecten In artikel 2.27 van het Arbo-besluit staan de verplichtingen ten aanzien van het veiligheid en gezondheidsplan van het bouwproces beschreven. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen het ontwerp en de uitvoering. Het artikel is voor het belangrijkste deel gericht op de constructieperiode. Voor het ontwerp van een gebouw of installatie is in de Arbo-wet is het volgende verplicht gesteld: Er dient een veiligheiden gezondheidscoördinator voor het ontwerp te worden aangesteld; De veiligheiden gezondheidscoördinator dient het Arbo-besluit tijdens het ontwerp te coördineren; De veiligheiden gezondheidscoördinator dient ervoor te zorgen dat risico s in het ontwerp geïnventariseerd en geëvalueerd worden; Het is de taak van de veiligheiden gezondheidscoördinator om voorlichting en onderricht met betrekking tot mogelijke risico s aan de ontwerporganisatie te verzorgen; De veiligheiden gezondheidscoördinator dient een veiligheiden gezondheidsplan voor het ontwerp op te stellen; Tenslotte dient de veiligheiden gezondheidscoördinator een veiligheiden gezondheidsdossier op te stellen met het oog op de eindgebruiker van het bouwwerk.

2 Voor de uitvoering worden in hetzelfde artikel van de Arbo-wet gelijksoortige eisen gesteld. Deze eisen zijn specifiek gericht op de hoofdaannemer die verantwoordelijk is voor de constructie. Levenscyclus van een gebouw of installatie De levenscyclus van een gebouw of een installatie bestaat in grote lijnen uit vier stadia. Het begint met het ontwerp, gevolgd door de constructie ervan. Daarna komt de operationele ofwel het gebruiksstadium en tenslotte de sloop of ontmanteling. Tijdens ieder stadium is het een wettelijke verplichting om de relevante risico s te inventariseren en te evalueren. Daarna zal een plan van aanpak moeten worden opgesteld om de risico s te beheersen. Ontwerp Het ontwerpproces van een nieuw gebouw of installatie doorloopt verschillende stadia: concept ontwerp, basis ontwerp en het detail ontwerp. Vooral tijdens het concept ontwerp is de mogelijkheid om het ontwerp van een gebouw of de installatie te wijzigen nog groot. Tevens bestaat tijdens het gehele ontwerp de mogelijkheid om de constructie en gebruikersstadium veiliger, gezonder of milieuvriendelijker te maken. Door het toetsen van het ontwerp aan verschillende normen op het gebied van veiligheid, gezondheid en milieu kunnen toekomstige risico s worden geïnventariseerd en kunnen maatregelen worden genomen om deze risico s te beheersen. Constructie De constructie van een nieuw gebouw of installatie vindt plaats tijdens de zogenoemde uitvoering. Vanuit het ontwerp wordt het ontwerpdossier overgedragen aan de hoofdaannemer en de gebruiker van het gebouw of de installatie met daarin een overzicht van de risico s die reeds in het ontwerp zijn geïdentificeerd en waarbij tijdens de uitvoering maatregelen moeten worden genomen. De uitvoering doorloopt de constructie, gevolgd door een teststadium en een overdracht. Tijdens de uitvoering wordt net als tijdens het ontwerp een inventarisatie uitgevoerd van mogelijke risico s. De inventarisatie is specifiek gericht op de risico s voor de constructie en de constructiemedewerkers. Operationeel stadium Zoals hiervoor aangegeven wordt vanuit het ontwerp het ontwerpdossier inclusief veiligheiden gezondheidsaspecten tevens overgedragen aan de gebruiker van het gebouw of de installatie. Het dossier bevat informatie over het gebruik, de bediening en de resterende risico s waarvoor tijdens het operationele stadium maatregelen moeten worden genomen. Daarnaast zal ook tijdens het operationele stadium nog een inventarisatie moeten worden uitgevoerd naar de restrisico s van het gebouw of de installatie. Deze inventarisatie is specifiek gericht op de risico s voor operationele werknemers. Demontage / Sloop Tenslotte zal aan het einde van zijn levenscyclus een gebouw of installatie worden gedemonteerd of gesloopt. Ook hier kan het constructiedossier uitkomst bieden. Daarnaast dient ook tijdens dit stadium een inventarisatie en evaluatie van risico s plaats te vinden. Veiligheid- en gezondheidsdossier Het veiligheiden gezondheidsdossier loopt mee met alle fasen die een gebouw of installatie doorloopt zoals die hierboven beschreven zijn. Het dossier wordt tijdens iedere fase aangevuld met de gegevens die in een volgende fase van belang kunnen zijn zoals bijvoorbeeld de tekeningen van een procesinstallatie van belang kunnen zijn voor het operationele stadium en de sterkteberekeningen van een gebouw van belang kunnen zijn voor demontage of sloop.

3 Ontwerp Op de risico s die in het ontwerp worden onderkend zal verder worden ingegaan. De maatregelen die hieruit voortvloeien zullen hun weerslag vinden op alle stadia die erna komen. Indien maatregelen al tijdens het ontwerp kunnen worden doorgevoerd voorkomt het ongevallen en verspilling van geld en tijd. De ontwerpstadia van een gebouw of installatie wordt over het algemeen in drie onderdelen gesplitst: 1. Concept ontwerp, 2. Basis ontwerp, 3. Detail ontwerp. Concept ontwerp Het ontwerp moet nog volledig worden ingevuld. Platte gronden en procesvoering liggen nog niet vast. Dit stadium kenmerkt zich door flexibiliteit, creativiteit en een vrij kort tijdsbestek, waarin belangrijke beslissingen moeten worden genomen. Het is belangrijk dat in het begin veiligheid, gezondheid en milieu in voldoende mate aan de orde komen. Basis ontwerp Voor het grootste deel liggen de procesvoering en plattegronden vast en zijn de belangrijkste procesapparaten gekozen. Het ontwerp is voor 60% gereed. Het is de meest ideale tijd om een veiligheiden gezondheidsplan op te stellen. Tijdens het concept ontwerp zijn de belangrijkste risico s in kaart gebracht die invulling moeten geven aan dit veiligheiden gezondheidsplan. Detail ontwerp Nu worden alle details ingevuld. Aan het basis ontwerp kan nagenoeg niets meer worden veranderd. Omdat alle details van het ontwerp moeten worden ingevuld, duurt dit stadium het langste. Tijdens het basis ontwerp is in het veiligheiden gezondheidsplan beschreven welke studies in het detail ontwerp moeten worden uitgevoerd. Aan het einde van dit stadium mogen er geen openstaande vragen meer zijn en het ontwerp staat vast. Hierna wordt begonnen met de constructie. Overdracht van het concept ontwerp naar de basis en het detail ontwerp Om een goede basis voor het ontwerp te leggen is het van belang om in het vroegst mogelijke stadium alle risico s in kaart te brengen. Een brainstormsessie met de sleutelfunctionarissen van het ontwerpteam, specifiek op het gebied van veiligheid, gezondheid en milieu, is een goede manier om inzicht te krijgen in deze risico s. Hiervoor kan de zogenaamde Hazard Identification (HAZID) techniek worden gebruikt. Er wordt gebruik gemaakt van een lijst met onderwerpen, zodat niets over het hoofd gezien wordt. Een van de nevendoelstellingen van de brainstormsessie is de leden van het projectteam bewust te maken van de relevante risico s voor het project. De resultaten van de HAZID worden opgenomen in het veiligheiden gezondheidsplan. In het veiligheiden gezondheidsplan wordt aangegeven welke nadere studies moeten worden uitgevoerd. Voor een procesinstallatie zal het bijvoorbeeld nodig zijn om een Hazard assessment and Operabillity Study (HAZOP) uit te voeren om inzicht te krijgen in procesrisico s en een Quantitative Risk Assessment (QRA)voor inzicht in de gevaren voor de directe omgeving. Het uiteindelijke gebruikersdoel van het bouwwerk of de installatie zullen met de resultaten uit de HAZID bepalen welke studies noodzakelijk zijn. Het aantal diepgaande studies zal voor een ingewikkelde procesinstallatie groter zijn dan voor een eenvoudig bouwwerk. Voor een eenvoudig bouwwerk kan wellicht worden volstaan met de resultaten van de HAZID waarbij alle openstaande vragen worden beantwoord.

4 Tabel 1 Hoofdonderwerpen HAZID Externe en milieu Milieu gevaren risico s Gevaren veroorzaakt door de mens Risico s door de installatie Gezondheidsrisico s Project implementatie risico s Specifieke studies Infrastructuur Brand en explosies Proces risico s Onderhoudsrisico s Risico management Noodplannen Kennis van mensen HAZOP QRA Enz. Overdracht van het ontwerp naar constructie Een van de belangrijkste studies die specifiek tijdens het detail ontwerp moet worden uitgevoerd is een inventarisatie van veiligheidsrisico s voor de constructie. Het doel is om risico s met betrekking tot de constructie vroegtijdig te onderkennen. De beheersing van deze risico s kan eventueel in het ontwerp worden verwerkt (intrinsiek veilig ontwerp). Meestal worden de risico s beheerst door maatregelen die tijdens de constructie zelf worden genomen. Een gestructureerde lijst met risico gebieden geeft de belangrijkste onderwerpen om tijdens de constructie risico-inventarisatie aan de orde te stellen. Ook de constructie risico-inventarisatie wordt uitgevoerd door middel van een brainstormsessie. Een van de belangrijkste deelnemers tijdens deze brainstormsessie is de constructie manager. Hij kan veelal direct aangeven welke gevaren relevant zijn en hij is uiteindelijk verantwoordelijk voor de maatregelen die tijdens de constructie moeten worden genomen. De maatregelen die tijdens de constructie zelf moeten worden opgelost, dienen door de ontwerper aan de hoofdaannemer te worden overgedragen. Voor de hoofdaannemer dient het als basis voor het veiligheiden gezondheidsplan. Tabel 2 Hoofdonderwerpen constructie risico inventarisatie Transportrisico s Specifiek risicovol Omgevingsrisico s werk Risico s voor de mens Gevaarlijke stoffen Orde en netheid Risico s door soort Hygiëne Meerdere werkgevers werk Noodsituaties Machines en gereedschap Organisatie en communicatie Overdracht van ontwerp en constructie naar de operationele gebruikers Bij een goed ontwerp zullen alle mogelijke risico s tijdens het ontwerp worden geëlimineerd of beheerst. In een gebruikershandleiding zal de bediening en het juiste gebruik worden aangegeven. Alle tekeningen, berekeningen en specifieke studies zoals bijvoorbeeld de HAZID, HAZOP en QRA bevinden zich in het ontwerp veiligheiden gezondheidsdossier. Dit dossier wordt aan de eigenaar van het gebouw of de installatie overgedragen.

5 Overdracht van gebruiker naar ontmanteling / sloop Het ontwerpdossier dient tevens als input voor de ontmanteling of sloop. In het dossier zijn onder andere de ontwerptekeningen en methoden voor het veilig stellen van installaties opgenomen. Praktijkvoorbeelden Voorbeeld 1 Brainstormsessie (gevaren identificatie) tijdens het concept ontwerp Een gaswinningbedrijf heeft aan een ingenieursbureau opdracht gegeven om voor de Noordzee een platform te ontwerpen voor de accommodatie van personeel. Dit platform dient naast een bestaand productieplatform geplaatst te worden. De Veiligheid- en gezondheid coördinator is een vaste deelnemer van het ontwerpteam. Hij heeft als taak om allerlei mogelijke risico s bij het ontwerpteam onder de aandacht te brengen. Het werk van de V&G coördinator is altijd gericht op de risico s voor mens, milieu en de installatie. Om hier een goede invulling aan te geven is besloten om door een HAZID deze risico s in kaart te brengen. De resultaten van deze HAZID werden gebruikt als een eerste aanzet tot een veiligheiden gezondheidsplan. De belangrijkste resultaten uit de brainstormsessie waren: de locatie van het nieuwe platform moest intrinsiek veilig zijn, met voldoende afstand naar het bestaande platform; de positie van het nieuwe platform moest bij brand op het bestaande platform in de brandschaduw komen van de brandmuren van het bestaande platform; bij evacuatie van het totale complex dient het nieuwe platform als veiligheidsbuffer doordat het platform tussen het gevaar en de evacuatiezone is geplaatst. Door een goede HAZID in een vroeg stadium werd snel duidelijk hoe het meest optimale ontwerp er uit moest zien. Indien de locatie van het nieuwe platform niet intrinsiek veilig zou zijn gekozen, zou dit betekenen dat de eindgebruiker veel kosten moet maken om uiteindelijk hetzelfde veiligheidsniveau te bereiken.

6 Voorbeeld 2 Het opstellen van een veiligheiden gezondheidsplan tijdens het basis ontwerp Door een raffinaderij is aan een ingenieursbureau de opdracht gegeven om een nieuwe ontzwavelingsunit te plaatsen met als doel om uiteindelijk aan strengere milieueisen te voldoen. Voor het basis ontwerp dient en veiligheiden gezondheidsplan te worden opgesteld. Het veiligheiden gezondheidsplan bestaat in grote lijnen uit: Het vastleggen van het kader van het ontwerp waarin opgenomen het veiligheiden gezondheidsbeleid, het wettelijk kader, de veiligheiden gezondheidsdoelen, de risico acceptatiecriteria en de in het conceptuele stadium reeds geïdentificeerde gevaren; De project veiligheiden gezondheidsorganisatie met daarin de taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden. Hierin dient specifiek de veiligheiden gezondheidscoördinator voor het ontwerp met name te worden genoemd; En tenslotte uit een opsomming van specifieke studies die voortvloeien uit de in het conceptuele ontwerp reeds geïdentificeerde gevaren. Voor het betreffende project worden bijvoorbeeld de volgende specifieke studies uitgevoerd: Een HAZOP (Hazard and Operability Study) om de gevaren van de procesinstallatie in kaart te brengen; Een QRA (Quantitative Risk Assessment) om de gevaren voor de omgeving aan te geven; Een gevaren zone indeling om het gevaar voor brand en explosies te beperken door het wegnemen van mogelijke ontstekingsbronnen; Een identificatie van mogelijk geluidsbronnen zowel ter bescherming van de werknemers als omwonende; Een milieu risico inventarisatie om de gevaren voor het milieu te beperken. De hier genoemde studies zijn slechts een korte opsomming van het geheel aan veiligheiden gezondheidsdocumenten dat dient te worden opgesteld bij een dergelijk project. Het veiligheiden gezondheidsplan dient om aan te geven welke documenten van toepassing of wenselijk zijn.

7 Voorbeeld 3 het uitvoeren van de constructie risico inventarisatie tijdens het detail ontwerp Op een andere raffinaderij wordt een nieuwe opslagtank gepland voor de opslag van kerosine. Men bevindt zich in het detail ontwerp. In het veiligheiden gezondheidsplan is opgenomen dat een onderzoek moet worden uitgevoerd om in een vroeg stadium de mogelijke risico s tijdens constructie te inventariseren, de constructie risico inventarisatie. Ook hier is de brainstormtechniek gebruik om met een team van projectmensen de risico s in kaart te brengen. De belangrijkste resultaten van de inventarisatie waren: Identificeer voor aanvang van het graafwerk dient eerst de ondergrondse kabels, Houdt rekening met een regiem voor werk in een besloten ruimte als de eerste wanden van de tank geplaatst zijn, Stel een goed hijsplan op omdat voortdurend met verschillende kranen gewerkt wordt, Stel een verkeersplan en plan op voor het tijdelijk opslaan van materiaal, Volg voor het openen van leidingen de hiervoor bestemde procedure, Voorafgaande aan specifieke werkzaamheden, zoals bijvoorbeeld de aansluiting op bestaande leidingen, een goede taak risico analyse uitvoeren. Deze maatregelen zijn slechts enkele die voortvloeien uit de constructie risico inventarisatie. Het rapport van de constructie risico inventarisatie bevat tevens een opsomming van beheersmaatregelen. Het rapport wordt overgedragen aan de constructiemanager. Invulling in de praktijk Complexe installaties De beschreven aanpak is juist voor complexe installaties onmisbaar. Uitgaande van de aard van de installatie en de risico s geïdentificeerd tijdens de HAZID, zal bepaald worden welke nadere studies uitgevoerd moeten worden. In het veiligheiden gezondheidsplan zal hiervan een overzicht worden gegeven. In het veiligheiden gezondheidsdossier worden deze documenten gearchiveerd. Na het uitvoeren van deze studies zal geleidelijk een steeds beter beeld van de totale risico s van een installatie worden verkregen. Met een goed plan van aanpak om de acties uit te voeren zal uiteindelijk een installatie worden gebouwd waarvan de veiligheid-, de gezondheidseffecten en milieu invloeden binnen de wettelijke grenzen en de gebruiksvergunning vallen. Eenvoudige installaties Voor eenvoudige installatie geldt in principe dezelfde aanpak. Het grote verschil zit erin dat de risico identificatie (HAZID) eenvoudiger zal zijn. Wellicht komen er enkele basale acties of een enkele specifieke studie uit voort. Het sterke punt is dat risico s worden onderkend en afgewogen. Indien uit de HAZID geen nadere studies voortkomen zal ook het veiligheiden gezondheidsplan eenvoudiger zijn. Voorafgaande aan de constructie hoeft dan alleen nog de inventarisatie van de constructierisico s plaats te vinden. Ook voor constructie is het van belang een goed beeld te krijgen van de relevante risico s. Ook voor eenvoudige installaties zal de beschreven aanpak een installatie garanderen waarvan de veiligheid-, de gezondheidseffecten invloed op het milieu binnen de wettelijke grenzen en de gebruiksvergunning vallen. Woning en utiliteitsbouw De aanpak voor woning en utiliteitsbouw is over het algemeen het eenvoudigst. Bij de HAZID zullen nagenoeg alleen de voor de hand liggende risico s aan de orde komen. Denk hierbij

8 bijvoorbeeld aan mogelijkheden voor brandgevaar of de risico s bij het gebruik van chemicaliën. De inhoud van het veiligheiden gezondheidsplan zal eerder gericht zijn op de taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden van het ontwerpteam. Met betrekking tot de inventarisatie van constructierisico s is niet zo veel verschil met de meer complexe installaties. Er zal nagedacht moeten worden over het vervoer van constructiemateriaal naar de bouwplaats en het tijdelijk opslaan van materialen enz.. Het grote verschil zit erin dat niet gewerkt hoeft te worden in de nabijheid van complexe producerende installaties. Conclusies Uit het voorgaande kan het volgende geconcludeerd worden: De ontwerp paragraaf uit de Arbo-wet voor zowel complexe als eenvoudige installaties of bouwwerken is goed toepasbaar. In het begin van het concept ontwerp kan de meeste invloed worden uitgeoefend met betrekking tot de veiligheid van het ontwerp, waarbij een goede gevaren identificatie in de vorm van een HAZID essentieel voor het succes is. Om een goed overzicht te geven van de projectomvang, de projectorganisatie en de noodzakelijke veiligheidsstudies is het van belang een duidelijk en overzichtelijk veiligheiden gezondheidsplan op te stellen. Voor een goede overdracht naar constructie is het belangrijk de constructie veiligheidsrisico s die voort komen uit het ontwerp vroegtijdig te identificeren. Indien noodzakelijk kan het ontwerp nog worden aangepast. De risico s en maatregelen worden opgenomen in het veiligheiden gezondheidsdossier, dat in alle fasen van het project wordt aangevuld en van ontwerper, naar aannemer, naar eigenaar verhuist. Indien goed toegepast zal de methode veel geld en ergernis besparen. Dit geldt voor alle levensstadia van de installatie of het gebouw. Milan Intven Sr. Safety Consultant Jacobs Consultancy Leiden