Handboek Motiverende gespreksvoering. Laatste aanpassing door: Brigitte van den Bergh Sportstad Heerenveen

Transcriptie

1 Handboek Motiverende gespreksvoering Laatste aanpassing door: Brigitte van den Bergh Sportstad Heerenveen

2 INTRODUCTIE Beste student, Voor je ligt het handboek motiverende gespreksvoering. Het is de bedoeling dat dit handboek je helpt om cliënten te kunnen motiveren om een bepaald gedrag te veranderen. Soms is het best lastig om iemand gedrag te laten veranderen. Laten we het voorbeeld roken nemen, iedereen weet dat roken slecht is. Als je tegen je cliënt zegt dat hij of zij moet stoppen met roken wekt dit alleen maar weerstand op en zal diegene juist niet stoppen. Maar hoe moet je het dan aanpakken om ervoor te zorgen dat gedragsverandering plaats gaat vinden? In dit handboek is informatie te vinden over dit onderwerp met bijpassende opdrachten, op deze manier is geprobeerd motiverende gespreksvoering op een gemakkelijke manier toepasbaar te maken. In het eerste hoofdstuk wordt uitgelegd wat motiverende gespreksvoering precies is en daarbij worden de belangrijke begrippen die je verderop in het handboek nodig kunt hebben beschreven. Er wordt een basiskennis gegeven waar in de latere hoofdstukken op kan worden voortgeborduurd. Tevens wordt er in dit hoofdstuk ook verteld welke technieken juist averechts werken. Wat verandertaal is leer je in hoofdstuk twee, tevens leer je verandertaal te herkennen. In het derde hoofdstuk zal worden uitgelegd welke verschillende stijlen er zijn op het gebied van gespreksvoering en welke stijl gebruikelijk is om te gebruiken bij motiverende gespreksvoering. De belangrijkste vaardigheden die je moet bezitten, vragen stellen, luisteren en informatie bieden, worden uitgelegd in hoofdstuk vier, vijf en zes. In het zevende en laatste hoofdstuk worden een aantal hulpformulieren aangeboden die je samen met je cliënten zou kunnen invullen. Dit handboek is gebaseerd op het boek Motiverende gespreksvoering in de gezondheidszorg van auteurs Stephen Rollnick, William R. Miller en Christopher C. Butler. Met aanvullingen van het werkboek Motiverende gesprekken in de praktijk van auteurs Drs. Frank Goijarts en Drs. Michaela van der Veen en uit de basistraining motiverende gespreksvoering van Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Ik wens je enorm veel succes en hoop dat dit handboek je een stapje verder kan helpen. Het allerbelangrijkste is oefenen in de praktijk, erachter komen hoe echte mensen reageren. Dit handboek mag in overleg met Margryt Gerritsma of Kim Hakkenes natuurlijk altijd aangepast en verbeterd worden. Met sportieve groet, Brigitte van den Bergh Stagiaire Caparis in Beweging Student Hanzehogeschool 2

3 INHOUDSOPGAVE Introductie.2 1. Motiverende gespreksvoering Wat is motiverende gespreksvoering? Belangrijke begrippen Wat niet te doen Opdrachten af voor de les Verandertaal herkennen Soorten verandertaal Opdrachten af voor de les Opdrachten bij de les.9 3. Stijlen in gespreksvoering Verschillende stijlen Gidsende stijl Vragen stellen Open vragen Agendering Opdrachten af voor de les Opdrachten bij de les Luisteren Momenten om te luisteren Samenvatten Opdrachten bij de les Informatie bieden Informatie bieden Toestemming vragen Informatiestrategien Opdrachten af voor de les Hulpformulieren De voor- en nadelen matrix De schaal van belangrijkheid en vertrouwen..21 3

4 1. MOTIVERENDE GESPREKSVOERING In dit hoofdstuk zal uitgelegd worden wat motiverende gespreksvoering precies is en wat het inhoudt. Hierbij zullen de belangrijke begrippen worden besproken die handig zijn als je je bezig houdt met motiverende gespreksvoering. In paragraaf 1.3 worden technieken uitgelegd die juist averechts werken. Tot slot zullen er een aantal opdrachten te vinden zijn die aansluiten bij het hoofdstuk. 1.1 Wat is motiverende gespreksvoering? Veel cliënten die sporten bij Caparis in Beweging hebben een klacht op het gebied van gezondheid. Om dit beter te maken moet gedragsverandering optreden. De verantwoordelijkheid hiervoor leggen ze vaak bij de persoonlijke begeleider, jij dus. Je zal veel gesprekken voeren met de cliënten over gedragsverandering maar hoe moet je dit aanpakken? Moet je - Uitleggen wat ze in het belang van gezondheid anders kunnen doen? - Adviseren en overhalen hun gedrag te veranderen? - Waarschuwen wat er gaat gebeuren als ze niet veranderen? - De tijd geven om uit te vinden hoe ze hun gedrag kunnen veranderen? - Verwijzen naar een specialist? Dit handboek zal je helpen om op een zinvolle manier met je cliënten over gedragsverandering te praten. Motiverende gespreksvoering is niet een techniek waarmee je mensen kunt overhalen om te gaan doen wat ze niet willen. Integendeel: het is een vakmatige behandelstijl waarmee je bij cliënten uitlokt wat ze zelf in huis hebben aan goede beweegredenen voor gedragsverandering in het belang van hun gezondheid. De cliënten hebben hierin een gids nodig, niet een leider die alles voorkauwt. Er wordt dus een gesprek aangegaan met de cliënt waarin de cliënt met de oplossing komt. Door de gidsende stijl te gebruiken kan door middel van vragen stellen, luisteren en informatie bieden de cliënt in de goede richting worden geholpen. 1.2 Belangrijke begrippen Reparatiereflex Wanneer iemand de verkeerde weg inslaat wil je als begeleider het liefst roepen: Stop! Ga terug! Dit is de reparatiereflex. Het probleem hierbij is dat het een negatief effect kan hebben. Mensen laten zich van nature het liefst niet overhalen. Ambivalent Praktisch elke probleemdrinker weet dat hij of zij teveel drinkt en dat dat slecht is, maar ze vinden het ook lekker. Dit is ambivalentie, iemand ziet de goede kanten en de slechte kanten van het gedrag. Wanneer jij als begeleider zegt dat het slecht is en dat de cliënt moet stoppen met drinken kiest de cliënt van nature de andere kant van de ambivalentie en zal de slechte kant gaan verdedigen, Nou zoveel drink ik niet hoor, het gaat prima met mij. 4

5 Discrepantie Discrepantie is het verschil tussen het huidige gedrag en het gewenste gedrag. Op het moment dat een cliënt wil stoppen met roken is het gewenste gedrag dat hij is gestopt met roken. Op dit moment rookt de cliënt nog en zit er tussen het gewenste gedrag en het huidige gedrag een discrepantie. Verandertaal Verandertaal is de manier waarop cliënten spreken, waarmee ze laten zien te willen veranderen. 1.3 Wat niet te doen Er zijn een aantal veel voorkomende fouten die worden gemaakt in het gesprek dat moet leiden tot gedragsverandering. In deze paragraaf worden een aantal fouten besproken, bij twijfel kun je altijd even terug lezen wat niet te doen. - Confronterende vragen stellen Confronterende vragen stellen om de cliënt de waarheid onder ogen te laten zien. De volgende vragen zijn daar een voorbeeld van: Wat zou je ervan vinden als je door het roken een nare ziekte als COPD krijgt? Wat zou je ervan vinden als je door je overgewicht een hartaanval krijgt? Wat zou je ervan vinden als je kinderen je in het ziekenhuis op moeten zoeken? - Vertellen wat er moet gebeuren Al eerder in dit hoofdstuk is aangegeven wat ambivalentie is en dat het een natuurlijke reactie van mensen is om zich te verdedigen. Vertellen wat er moet gebeuren zoals stoppen met roken zal dus een averechts effect hebben. 1.4 Opdrachten af voor de les Opdracht 1 Hieronder vind je een aantal stellingen. Kruis het antwoord aan dat volgens jou het beste past bij motiverende gespreksvoering of waaruit motivatie van iemand het sterkst naar voren komt. 1. Verandering in de leefstijl van mensen komt vooral tot stand omdat: A. Mensen bang zijn voor negatieve gevolgen voor hun gedrag in de toekomst B. Omdat ze een bepaald gewenst doel willen bereiken C. Omdat hun gedrag strijdig is met zaken die ze belangrijk vinden in het leven D. Omdat ze ergens last van hebben, fysiek (pijn) of geestelijk (schaamte) 2. Om verandering te stimuleren bij mensen werkt de volgende aanpak het best: A. Informatie geven over hoe ze bepaalde doelen kunnen bereiken B. Confronteren met dreigend gezondheidsrisico C. Vragen stellen over wat zij als voor- maar ook als nadelen zien van een eventuele 5

6 verandering D. Neutrale en objectieve informatie geven over hun gezondheidssituatie 3. De beste resultaten voor daadwerkelijke gedragsverandering zijn te verwachten als: A. Iemand een voornemen om iets te veranderen uitspreekt B. De gezondheidssituatie (gewicht) relatief veel afwijkt van de gezonde norm C. Iemand zelf weet waarom het anders zou moeten 4. De mate van motivatie voor gedragsverandering ziet u aan: A. De uitdagendheid en ambitie van het doel dat iemand zelf stelt B. Het gebrek aan weerstand in het onderlinge contact C. De hoeveelheid acties die iemand onderneemt D. De mate waarin iemand eigen redenen formuleert waarom het goed zou zijn om te veranderen 5. Mensen die zeggen dat hun niet lukt om gedrag te veranderen kan je het beste steunen door: A. Begrip te tonen, te laten blijken dat je het snapt en ook bevestigen dat het moeilijk is B. Goed te kunnen analyseren wat nu het probleem is door vragen te stellen over moeilijkheden bij eerdere pogingen C. Moed in te spreken, de ander het gevoel geven dat jij het vertrouwen hebt dat het hem of haar gaat lukken D. De aandacht richten op een ander onderwerp waarbij het iemand wel gelukt is iets te veranderen 6. Terugval in een oude gewoonte is: A. Een indicatie dat iemand de juiste aanpak nog niet gevonden heeft B. Een teken van verminderde motivatie C. Een indicatie dat het doel in gevaar komt en waarschijnlijk niet gehaald wordt D. Een signaal om aandacht te besteden aan de omgeving; anderen ondersteunen de persoon niet voldoende om verandering te kunnen integreren in de leefstijl De uitwerking van deze opdracht wordt gegeven tijdens les 1. 6

7 2. VERANDERTAAL HERKENNEN Het is belangrijk bij motiverende gespreksvoering dat je verandertaal gaat herkennen. Door de reactie van een cliënt kun je inschatten hoe groot de kans is dat hij of zij ook daadwerkelijk gaat veranderen. Hierop kun je het vervolggesprek dan weer aanpassen. 2.1 Soorten verandertaal Er zijn zes soorten verandertaal, elke soort geeft een eigen niveau aan van de intentie van iemand om daadwerkelijk te veranderen. Let er hierbij goed op dat cliënten ook dingen kunnen zeggen omdat ze weten dat jij die wilt horen. Hieronder zijn verschillende soorten verandertaal opgesomd en wat ze betekenen: - Verlangen Uitspraken over de wens om te veranderen Ik wil graag afvallen Ik zou graag willen afvallen Mijn wens is om af te vallen De woorden zoals willen en graag zeggen iets over wat een mens graag wil. Hieruit kun je afleiden wat hij of zij van verandering verwacht. - Vermogen Uitspraken over bekwaamheid Ik zou kunnen stoppen met roken Ik kan stoppen met roken Misschien zou het me lukken om af te vallen Hieruit kun je afleiden in hoeverre iemand denkt dat hij of zij in staat is om te veranderen. Dat kan ik zeker getuigt van veel meer vertrouwen dan ik zou wel. - Redenen Specifieke argumenten voor verandering Waarschijnlijk zou ik me beter voelen als ik zou afvallen Ik heb meer energie nodig om met mijn kinderen te spelen De redenen spreken voor zich, waarom wil iemand veranderen. - Noodzaak Uitspraken over de plicht tot veranderen Ik zou moeten afvallen Ik moet wel stoppen met roken Ik kan niet anders dan stoppen met roken Gebiedende taal gaat over behoefte en noodzaak, hierbij voelen de cliënten zich verplicht. - Vastbeslotenheid Uitspraken over de aannemelijkheid van verandering Ik ga afvallen Ik zal stoppen met roken Het is mijn bedoeling om te stoppen met roken 7

8 - Stappen zetten Uitspraken over acties die zijn ondernomen Toen ging ik naar buiten Deze week ben ik begonnen met Opdrachten af voor de les Opdracht 2 In deze opdracht gaat het erom dat je herkent wat voor verandertaal iemand spreekt. Vul op de puntjes één van de volgende woorden in: Verlangen, vermogen, redenen, noodzaak. 1. Ik zou eigenlijk moeten stoppen met roken[..], maar ik kan het niet[..]. 2. Ik ben klaar om af te vallen[ ]. 3. Ik wil wel sporten [..], maar het doen zo n pijn[..]. 4. Ik zou mijn cholesterol wel omlaag willen krijgen [ ], maar ik ben gek op eieren en kaas[.]. 5. Ik garandeer je dat ik zal stoppen met roken [ ]. 6. Ik heb deze week al twee keer hardgelopen [..]. Opdracht 3 Zet achter elke zin een + (wel verandertaal) of een (geen verandertaal) om aan te geven of het verandertaal is of niet. 1. Dat gaat me toch niet lukken, ik heb het al zo vaak geprobeerd. 2. Ik baal van die onvoldoende, hier moet ik iets mee. 3. Ik wil in ieder geval de komende vakantie nu eens een keer wel aan mijn opdracht werken. 4. Dat werkt toch niet bij mij. 5. Ik maak me wel zorgen over de volgende periode, ik ben bang voor wat er nog komen gaat. 6. Als het me nu niet lukt, dan lukt het nooit. 7. Dat zal me een zorg zijn. 8. Wat maakt mij dat uit. 9. Wat heeft het voor zin om meer rust in te bouwen, het werk blijft liggen en ik krijg het alleen maar drukker. 10. Ik moet hier iets aan doen, anders blijf ik in deze situatie. 11. Ik ga echt niet iedere avond studeren. 12. Ik heb deze week iedere dag mijn huiswerk gemaakt. 13. Ik zie deze manier van plannen echt niet zitten. 14. Ik ga het nu echt aanpakken. 8

9 2.3 Opdrachten bij de les Opdracht 4 Er wordt één iemand aangewezen die de cliënt speelt, deze cliënt krijgt een casus van de docent. Let op: de casus is voor iedereen bekend! De rest van de studenten gaan in een halve cirkel om de cliënt heen zitten. Alle studenten moet om de beurt een vraag stellen aan de cliënt waarbij ze verandertaal moeten uitlokken. 9

10 3. STIJLEN IN GESPREKSVOERING In de gespreksvoering zijn een aantal verschillende soorten stijlen te hanteren. In dit hoofdstuk zullen de verschillende stijlen worden uitgelegd. De verschillende stijlen worden in verschillende situaties toegepast. Tot slot wordt uitgelegd dat de gidsende stijl gehanteerd moet worden in motiverende gespreksvoering en waarom. 3.1 Verschillende stijlen Volgende stijl Iedereen stelt het op prijs als er goed naar hem of haar geluisterd wordt. In de volgende stijl ligt de nadruk op luisteren. Een cliënt die in tranen is heeft veel aan deze stijl omdat het op dat moment fijn is dat er iemand is die naar je luistert. Daar en tegen in een situatie als een kind op hol slaat in een restaurant en de ouder een volgende stijl aanneemt zal dit geen verantwoordelijkheidsbesef uitstralen. Uit dit voorbeeld kun je zien dat de beste stijl per situatie verschilt. Richtinggevende stijl In de richtinggevende stijl vertel je iemand wat hij of zij moet doen. In deze stijl laat je zien dat jij als begeleider weet wat er moet gebeuren om het probleem op te lossen. Cliënten verwachten vaak deze vorm van gespreksvoering, zij hebben het idee dat jij alles weet en dat dus ook gaat vertellen. Deze stijl past bij alle situaties waarin een cliënt afhankelijk is van jou advies. Gidsende stijl Als je op vakantie gaat is er vaak een reisleider, een gids. Deze gids kan je vertellen waar de mooie plekjes zijn maar kan je niet vertellen waar je heen moet, dat bepaal je zelf. Met betrekking tot gedragsverandering betekent dit dat je kunt laten zien welke oplossingen er zijn maar de cliënt zelf laat beslissen. Ik kan je helpen om hier je eigen oplossing voor te vinden. 3.2 Gidsende stijl Het gedrag van iemand anders veranderen ligt helaas buiten je persoonlijke macht, je kunt dit niet zomaar veranderen. Dit betekent echter niet dat je er geen invloed op kan uitoefenen. Gidsen is heel geschikt om mensen te helpen problemen op te lossen op het gebied van gedragsverandering. Motiverende gespreksvoering is een verfijnde vorm van deze gidsende stijl. Voor de gidsende stijl motiverende gespreksvoering geldt: - De methode is specifiek doelgericht. Op ongedwongen wijze wordt de cliënt aangezet te bedenken waarom en hoe hij of zij zou kunnen veranderen. - De methode besteedt in het bijzonder aandacht aan aspecten van wat de cliënt vertelt om bij hem of haar zelf het argument voor gedragsverandering te laten oproepen. - De methode vereist enkele competenties die nodig zijn om bij de cliënt gedragsverandering op te roepen. Vragen stellen, luisteren en informatie bieden zijn deze competenties en worden in het volgende hoofdstuk apart en uitvoerig besproken. 10

11 4. VRAGEN STELLEN Eén van de in het vorige benoemde hoofdstuk competenties is vragen stellen. Vragen stellen lijkt simpel, je stelt een vraag en de cliënt geeft antwoord. Maar hoe lok je door middel van vragen stellen verandertaal op. 4.1 Open vragen Als je een aantal algemene zaken van je cliënt wilt weten kun je het best een aantal gesloten vragen stellen zoals: Hoe oud bent u? Wat is uw adres? Waar heb je pijn? Door middel van open vragen stellen kun je wat nuttigere informatie te weten komen over hoe de cliënt zich voelt en hoe diegene het probleem ervaart. Door open vragen te stellen en hier ook daadwerkelijk naar te luisteren zullen cliënten het gevoel krijgen dat je tijd in ze steekt en hierdoor uiteindelijk meer gaan vertellen. Een aantal voorbeelden van open vragen : Hoe voelt u zich vandaag? Hoe was het op het werk vandaag? Vertel eens vanaf het begin af aan hoe u de pijn heeft gekregen. Kijk eens naar het volgende voorbeeld. In het eerste gesprek zijn gesloten vragen gesteld en in het tweede gesprek open vragen. Gesprek 1 Over het innemen van astma medicijnen. Het gesprek begint met een open vraag maar door er direct een gesloten vraag achteraan te stellen vervalt het nut van de open vraag. Behandelaar: Hoe gaat het met de medicijnen? [open vraag] Neemt u ze regelmatig in? [gesloten vraag] Patiënt: Meestal wel, en ik voel me goed, behalve wanneer ik een aanval krijg. Behandelaar: Vooral de preventieve inhaler moet u elke dag gebruiken. Doet u dat ook? [gesloten vraag] Patiënt: Ja, meestal wel. Behandelaar: Wat bedoelt u met meestal? betekent dat elke dag of slaat u ook wel eens een dag over? Want dat kan een probleem zijn.[gesloten vraag] Patiënt: Ik kan niet zeggen dat ik veel dagen oversla, maar het is niet altijd makkelijk. Behandelaar: U krijgt een hoge dosering voorgeschreven en het is belangrijk dat u die elke dag inneemt, begrijpt u? [gesloten vraag] Patiënt: Ja, ik weet dat het belangrijk is en doe echt mijn best. Behandelaar: En wat gebeurt er als u een aanval krijgt? [open vraag] Helpt die andere inhaler dan? [gesloten vraag] Patiënt: Een beetje, mijn man wordt bang. Behandelaar: Nou, des te beter dat hij in de buurt is om u te helpen. Zult u erom denken dat u uw preventieve inhaler elke dag gebruikt, en niet alleen de 11

12 verlichtende als u een aanval krijgt? [gesloten vraag] Patiënt: Ja Af en toe stelde de behandelaar in dit gesprek een goede open vraag. Maar door er meteen een gesloten vraag achter te stellen verging het effect van de open vraag. In dit gesprek is ook een voorbeeld te zien waarbij de behandelaar de reparatiereflex gebruikt, hierdoor kan de patiënt voor zichzelf willen opkomen en zich willen verdedigen. In welke zinnen gebeurt dit? Gesprek 2 - Over het innemen van astma medicijnen Behandelaar: Hoe gaat het met u? [open vraag] Patiënt: Wel goed. Meestal voel ik me redelijk, maar als ik een aanval krijg is dat wel anders. Behandelaar: Wat gebeurt er dan? [open vraag] Patiënt: Nou, mijn man wordt erg bang en dan schreeuwt hij tegen me dat ik mijn inhaler moet pakken. Hij zegt dat hij u binnenkort gaat bellen omdat hij zo bang wordt. Behandelaar: En wat doet u dan? [open vraag] Patiënt: Dan gebruik ik mijn verlichtende inhaler en dan zakt het weer. Dus ik denk dat we het wel aardig redden, snapt u wel? Ik maak me niet zoveel zorgen dus moet hem ook op z n gemak stellen. Behandelaar: En gebruikt u de preventieve inhaler? [gesloten vraag] Patiënt: Ja, zo n beetje. Behandelaar: Hoe vindt u hem in gebruik? [open vraag] Patiënt: Ik vind het niet zo n prettig ding, om eerlijk te zijn. Ik vind het geen prettige gedachte dat ik al die steroïden in mijn lichaam krijg. Ik krijg er blauwe plekken van, van die steroïden. Daar schaam ik me voor. Mijn handen zien er vreselijk uit en mijn kleinkinderen worden bang van die blauwe plekken, en mijn huid beschadigt heel snel. Maar ik weet dat ik hem moet gebruiken en mijn man moppert als ik hem niet neem. U kunt wel indenken hoe dat gaat. Behandelaar:En hoe kan ik u het beste helpen vandaag? [open vraag] Patiënt: Nou, stel dat ik niet elke keer zo n hoge dosis van de preventieve inhaler gebruik, wat zou er dan gebeuren? Kunt u me dat vertellen? Is het echt zo belangrijk dat ik elke dag een hoge dosis neem? Hoe denkt u erover als ik het met een lagere dosis probeer, als ik u garandeer dat ik hem dan elke dag gebruik? Door middel van open vragen vertelt de patiënt/cliënt veel meer. Op deze manier heeft hij of zij het gevoel dat je veel geïnteresseerder bent. 4.2 Agendering Als begeleider zijn er natuurlijk altijd onderwerpen van gedragsverandering waar je het met je cliënt over wilt hebben. Hierbij is het belangrijk dat de cliënt zich niet aangevallen voelt op alles wat hij of zij fout doet. Dus een aanpak als het volgende 12

13 moet worden vermeden. We gaan het als eerste hebben over de overtollige kilo s en daarna hebben we het nog even over stoppen met roken. Hier kan de cliënt direct weerstand tegen krijgen en daarnaast het gevoel krijgen dat je de zoveelste bent die erover zeurt. Bij agendering maak je een A4 met verschillende tekstwolkjes erop. In deze wolkjes staan woorden zoals roken, voedingspatroon en lichaamsbeweging, tevens laat je een paar vakjes open. Na het intake gesprek kan er een vervolg gesprekje plaats vinden. De cliënten kunnen dan kiezen uit de verschillende onderwerpen en tevens zelf een aantal onderwerpen invullen. Op deze manier laat je de cliënten zelf nadenken over welk gedrag ze willen veranderen, maar moeten ze ook één van de dingen kiezen die jij in de wolkjes hebt gezet. Dit zal makkelijker gaan omdat de cliënt het idee krijgt dat er ook naar hem wordt geluisterd, zie afbeelding 1. Afbeelding 1: agendering 4.3 Opdrachten af voor de les Opdracht 5 kies drie cliënten waar jij persoonlijke begeleider van bent en maak voor elk van deze cliënten een agenda zoals op afbeelding 1 is te zien. Zorg ervoor dat het een reële agenda is die je bij de desbetreffende cliënt ook zeker kunt gebruiken. Deze agenda s worden besproken in de les, zorg dus dat je ze voor de les hebt uitgeprint. 4.4 Opdrachten bij de les Opdracht 6 - Maak 2-tallen Deze opdracht gaat over het werken met open en gesloten vragen. Nummer 1 neemt een bekend persoon in zijn of haar hoofd, nummer twee moet met gesloten vragen erachter komen wie dit persoon is. Heeft hij of zij het geraden, dan wissel je 13

14 van rol. Als beide studenten aan de beurt zijn geweest doe je het zelfde maar dan met open vragen. Welke manier was nu makkelijker? Opdracht 7 Er wordt één iemand aangewezen die de cliënt speelt, deze cliënt krijgt een casus van de docent. Let op: de casus is voor iedereen bekend! De rest van de studenten gaan in een halve cirkel om de cliënt heen zitten. Alle studenten moet om de beurt een vraag stellen aan de cliënt waarbij ze verandertaal moeten uitlokken 14

15 5. LUISTEREN Luisteren is een erg belangrijke vaardigheid in het beoefenen van motiverende gespreksvoering. Als er aandachtig en oprecht naar mensen wordt geluisterd zullen ze ook meer vertellen. Cliënten herinneren zich vaak de ene begeleider die aandachtig heeft geluisterd de vorige keer. Ze zullen hierdoor ook sneller weer naar je toe komen om iets te vertellen. Begeleiders die niet vaak in de zaal staan en vaker boven in het lokaal zitten zullen hierdoor ook minder echt contact hebben met cliënten. 5.1 Momenten om te luisteren Wanneer is nu het beste moment om te luisteren en stil te zijn zonder dat het ongemakkelijk wordt omdat er niks gezegd wordt? Aan het begin van het gesprek is het belangrijk om goed te luisteren en dit ook op te nemen. Mocht je aan het begin van het gesprek niet goed luisteren, dan kan je de cliënt kwijt raken in het gesprek. Hij of zij kan het gevoel hebben dat er niet wordt geluisterd en kan hierdoor ook minder gaan vertellen. Vervolgens als je in het gesprek merkt dat een cliënt een beetje angstig of verward overkomt is het een goed moment om de cliënt even aan het woord te laten. Stel bijvoorbeeld een open vraag, hierdoor kan de cliënt even vertellen wat er aan de hand is. Belangrijk is dan ook dat wanneer je een open vraag hebt gesteld je ook daadwerkelijk gaat luisteren. LET OP: luisteren is niet hetzelfde als vragen stellen, door vragen te stellen kan je iemand in een bepaalde richting sturen. 5.2 Samenvatten Samenvatten is enorm belangrijk om de cliënt te laten weten dat je daadwerkelijk hebt geluisterd. Maar wat moet je dan in je reflectie samenvatten, kijk eens naar het volgende gesprek: Begeleider: Waarom kun je niet fietsen vandaag? Cliënt: Ik heb de laatste tijd echt mijn best gedaan, echt waar. Maar het vraagt gewoon teveel van mijn lichaam. Begeleider: Je heb hard je best gedaan. Cliënt: Ja, bijna altijd als ik moest hardlopen of fietsen heb ik het gedaan. Ik kreeg steeds meer last van mijn knie. Toch ben ik elke keer doorgegaan, ik kan het nu gewoon niet meer. Mijn man helpt er ook niet echt bij. Begeleider: Bijna elke keer. Cliënt: Ja, maar dan was mijn man weer boos en dan kon ik weer een tijdje niet lopen (begint te huilen), als hij boos is dan kan hij zich niet beheersen en ik wil wel afvallen maar dan kan ik gewoon niet meer lopen. In dit gesprek krijg je in 1 minuut enorm veel informatie waar je uit moet kiezen om te reflecteren. Bij een heftig gesprek als deze moet je er extra op letten dat je de reparatiereflex niet toepast. Mocht jij erop reageren door te zeggen dat het helemaal verkeerd is dat haar man haar pijn doet zal haar natuurlijke reactie zijn om 15

16 dit te verdedigen. Probeer goed te beoordelen wat op welk moment het belangrijkste is om te bespreken, hier moet dan goed naar geluisterd worden. Geef niet altijd direct je mening, geef de cliënt ruimte om zelf met een oplossing te komen. Tot slot is het altijd belangrijk om verandertaal te reflecteren. In hoofdstuk twee is uitgelegd wat verandertaal is en heb je hiermee geoefend. Ik geef een klein voorbeeldje hoe je verandertaal moet herkennen en reflecteren, daarna ga je het zelf doen. Dit is het laatste deel van een gesprek. Begeleider: Als ik het goed begrijp wil je best meer gaan fietsen als je daardoor niet meer zo kortademig bent. Cliënt: Ja inderdaad, als ik daardoor niet meer zo kortademig ben zou ik dat wel kunnen doen. [vermogen] Begeleider: Voor u een kleine moeite met veel verbetering in de gezondheid. Cliënt: Ja precies, dat ga ik doen. [besluit] 5.3 Opdrachten bij de les Opdracht 8 In tweetallen krijg je een casus, één is de cliënt, de ander is de begeleider. Er wordt een gesprek gevoerd, de cliënt zorgt ervoor dat hij of zij verandertaal toepast in het gesprek. De begeleider moet dit herkennen en reflecteren. Bespreek na het gesprek wanneer de begeleider wel of niet juist heeft gereflecteerd. Mocht het te moeilijk zijn, dan wordt deze opdracht gezamenlijk gedaan. 16

17 6. INFORMATIE BIEDEN 6.1 Informatie bieden In gesprekken met cliënten zul je enorm vaak informatie bieden, misschien zelfs zonder dat je het door hebt. In de volgende gevallen bied je onder andere informatie: - Als je verteld wat er is gebeurd - Als je uitlegt wat er gaat gebeuren - Als je verhelderd wat iets betekent(bijvoorbeeld een fitnessapparaat) - Als je een testuitslag bespreekt - Als je een les geeft - Als je ergens instructie over geeft Het is belangrijk dat je de cliënten niet teveel informatie in één keer geeft, pas de woordkeuze aan op de doelgroep(geen moeilijke woorden).daarnaast is het belangrijk rekening te houden met de prioriteiten van de cliënt. De informatie over onderwerpen die de cliënt toch niet interesseren zullen niet of nauwelijks blijven hangen. Naar mate het gesprek vordert kunnen de prioriteiten natuurlijk veranderen. Zorg dat het bericht altijd positief is. Een klein voorbeeld: Negatief: Als u doorgaat met roken, zult u alleen nog maar meer moeite krijgen met ademhalen. Positief: Als u stopt met roken, zult u merken dat u makkelijker gaat ademhalen. 6.2 Toestemming vragen In de vorige hoofdstukken is duidelijk geworden dat de cliënt bepaald. De cliënt moet uiteindelijk bepalen welk gedrag er veranderd gaat worden en hoe dit gedrag veranderd wordt. Met informatie bieden werkt dit hetzelfde, de cliënt moet aangeven of hij of zij het goed vindt dat je hem of haar de informatie verschaft. Je vraagt dus toestemming aan de cliënt op bijvoorbeeld één van de volgende manieren: Wilt u graag weten wat andere cliënten in dit geval hebben gedaan? Vind u het goed als ik één bezwaar maak tegen dit plan? Er zijn een paar dingen die u kunt doen om het cholesterol naar beneden te krijgen, wilt u daar iets over horen of zijn er andere dingen waar we over moeten praten? Mag ik een voorstel doen? Als je de cliënten op deze manier benaderd om informatie te bieden zullen ze eerder bereid zijn er echt naar te luisteren. Tevens zijn er nog twee handige tips om te gebruiken bij informatie bieden. Het eerste is om meerdere keuzes aan te bieden, op deze manier hebben de cliënten het gevoel dat ze zelf mogen bepalen maar doordat jij de keuzemogelijkheden vast legt heb je hier toch grip op. Ten tweede is het handig om te praten over wat andere cliënten doen of hebben gedaan. Niet zeggen wat de cliënten moeten doen, maar ze uitleggen wat gewerkt heeft. Een voorbeeldje: Het is duidelijk dat u veel minder vet moet gaan eten, en stoppen met roken is ook prioriteit nummer één. Natuurlijk is deze zin een slecht voorbeeld. Een voorbeeld 17

18 die je beter kunt gebruiken en waarbij je de cliënt weer een optie geeft is door het volgende: Sommige cliënten gaan in uw geval minder vet eten, anderen pakken het roken aan. Waar zou je het meest voor voelen? 6.3 Informatiestrategieën Er zijn twee informatiestrategieën die gebruikt worden binnen motiverende gespreksvoering. De eerste strategie is Brok-Begrepen?-Brok, je geeft een stukje informatie, vraagt of hij of zij het begrepen heeft en daarna geef je meer informatie. Wat hierbij belangrijk is, is dat je niet alleen vraagt snapt u?, maar dat je daadwerkelijk erachter wil komen of diegene het echt snapt. Hieronder een goed voorbeeld van hoe zo n gesprek zou moeten lopen. Behandelaar: Het lijkt er dus op dat de zenuwen in uw voeten beschadig zijn. Misschien wilt u een paar dingen doen om uw voeten te beschermen. Ik raad u aan om niet met blote voeten rond te lopen, maar altijd pantoffels aan te trekken. Wees voorzichtig met warm water. Gebruik sokken met zooltjes en controleer uw voeten één keer per dag op sneetjes, blaren of andere wondjes. Gebruik zo nodig een spiegel om uw voetzolen te bekijken. [brok informatie] Dat zijn nogal wat adviezen achter elkaar! Hebt u er wat aan? [begrepen?] Patiënt: Ja, dat denk ik wel. Behandelaar: Is er iets waarover u me nog meer wilt vragen? [Begrepen?] Patiënt: Nou u zei iets over voorzichtig zijn met warm water. Bedoelt u daarmee dat ik niet meer in bad mag? Is warm water soms slecht voor mijn voeten? Behandelaar: Fijn dat u het vraagt. Nee, het gaat er niet om dat warm water slecht voor u voeten is. Het gevaar zit erin dat mensen soms met hun voeten voelen of het badwater niet te warm of te koud is. Dat kan een probleem zijn. Ik zie wel eens patiënten met diabetes die hun voeten ernstig hebben verbrand voordat ze merkten dat het water te heet was. De voeten worden ongevoelig en daardoor verbranden ze voordat je het in de gaten hebt, [brok informatie] Heb u er wat aan? [begrepen?] Patiënt: O, nou snap ik het. Ik moet alleen zorgen dat ik mijn voeten niet verbrand zonder dat ik het in de gaten heb. Oké, ik zal voorzichtig zijn. Ik zal wel met mijn hand voelen of zo. Behandelaar: Goed. Mocht u nou een sneetje vinden of een blaar of een ander wondje aan uw voeten, of het idee hebben dat er iets anders mis is met uw voeten, maak dan meteen een afspraak. [brok informatie] Zult u dat doen? [begrepen?] Patiënt: Ja. Ik wil geen last hebben van mijn voeten, dus ik moet ze elke dag controleren en ik laat het u weten als ik iets zie. Behandelaar: Prima, heel goed. En vindt u die sokken met zooltjes een goed idee? [begrepen?] Door duidelijk te krijgen of de patiënt het heeft begrepen geeft blijk van geduld en respect en zal als prettig worden ervaren. Uitlokken-Aanbieden-Uitlokken is een strategie dat nog meer bij motiverende gespreksvoering past. Bij deze strategie wordt de cliënt actief betrokken en is het 18

19 belangrijk dat je erachter komt aan welke informatie de cliënt behoefte heeft. Deze strategie begint met een open vraag. Wat zou u het liefst willen weten over.? Je hebt hierdoor al toestemming gekregen om informatie te bieden en dit moet in een hanteerbaar blokje worden gegeven. Daarna wordt aan de cliënt gevraagd wat hij of zij daar nou van vindt, hierdoor laat je merken dat je geïnteresseerd bent. Hieronder een goed voorbeeld van deze strategie, aan dit gesprek is al een gesprek aan vooraf gegaan waarin de behandelaar naar de patient heeft geluisterd over zijn dagelijkse leven. Behandelaar: Goed, wat je weten over de uitslag? [uitlokken] Patient: Niet veel, ik wist al dat hij vandaag hoog zou zijn. Behandelaar: Je zag er deze keer al een beetje tegenop. [luisteren] Patient: Ja. Behandelaar: Raad eens waar je nu op zit, de vorige keer was het 9.2 Patient: 10? Behandelaar: Nog iets hoger. Patient: Zo erg? Behandelaar 11.5, het is een stuk hoger dan normaal en dat terwijl je net zo goed bezig was om je strak aan de afspraken te houden. Voor sommige jongeren werkt het goed om een paar simpele geheugensteuntjes te gebruiken, waardoor ze zich inderdaad aan de afspraken kunnen houden. [aanbieden] Patient: O. Behandelaar: Je vindt het niet zo schokkend, wat betekend dit volgens jou? [uitlokken] Patient: Ik heb niet goed gegeten en ik heb mijn suiker ook niet zo vaak bijgehouden. Ik heb er een hekel aan. Ik heb er een hekel aan om op school naar de wc te gaan om te moeten prikken. Behandelaar:Je probeert te leven met je diabetes en je wilt gewoon zijn. [luisteren] Patient: Ja, ik weet het. Het is moeilijk, het gaat niet lekker en ik eet niet goed. Behandelaar: Je weet dat je niet goed genoeg voor jezelf gezorgd hebt. [luisteren] Hoe kan ik je helpen? [uitlokken] Patient: Wat denkt u? 6.4 opdrachten af voor de les Opdracht 9 Dit is een individuele opdracht waarbij je één van je cliënten kiest. Elk van je cliënten heeft iets waar gedragsverandering bij komt kijken. Je kunt bijvoorbeeld kiezen voor iemand die meer moet bewegen, zijn of haar cholesterol naar beneden moet krijgen of zijn of haar voedingspatroon moet aanpassen. Zonder overleg met anderen maak je voor beide strategieën een reëel gesprek. 19

20 7 HULPFORMULIEREN In dit hoofdstuk, tevens het laatste hoofdstuk van dit handboek vind je hulpformulieren. Deze hulpformulieren kun je de cliënt laten invullen, zelf invullen of gebruiken in een gesprek. 7.1 De voor- en nadelenmatrix Geen verandering Ambivalentie: Ik wil wel. En ik wil niet Verandering Voordelen van niet veranderen Nadelen van niet veranderen Nadelen van veranderen Voordelen van veranderen Door deze tabel in te laten vullen door een cliënt, kun je erachter komen hoe de cliënt denkt over de verandering. Op deze manier wordt de cliënt bewust van de voor- en nadelen, omdat hij of zij er nu bewust mee bezig is. Je kunt dit formulier tijdens het gesprek bespreken en op deze manier verandertaal uitlokken. 20

21 7.2 De schaal van belangrijkheid en vertrouwen Naast de voor- en nadelen matrix is het ook heel belangrijk om te peilen hoe belangrijk ze de verandering vinden en hoeveel vertrouwen ze erin hebben dat het ook daadwerkelijk gaat lukken. Mocht het vertrouwen niet genoeg zijn, dan zal het iemand niet lukken om te veranderen, daar in tegen mocht iemand het niet belangrijk genoeg vinden zal het diegene ook niet lukken te veranderen. Laat de twee schalen door de cliënt invullen, zorg er hierbij voor dat het gaat om één verandering. Bijvoorbeeld neem drie keer in de week sporten en elke dag fruit eten apart in plaats van in één keer te zeggen tien kilo afvallen. Belangrijkheidschaal Vertrouwenschaal Met deze schalen kun je een beeld krijgen van hoe de cliënt denkt over de verandering. Tevens kun je dit gebruiken in je gesprek met de cliënt. Waarom geef je jezelf een 4?, Wat zou er moeten gebeuren om jezelf een 8 te geven?. Zorg er ook hier weer voor dat de cliënt de oplossingen aandraagt. 21