Wat weten we over webwijsheid in het PO en VO? Kennisrotonde

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Wat weten we over webwijsheid in het PO en VO? Kennisrotonde"

Transcriptie

1 Wat weten we over webwijsheid in het PO en VO? Kennisrotonde

2

3 Inhoudsopgave Over deze brochure... 3 Wat is webwijsheid? 5 Wat weten we uit onderzoek 9 over webwijsheid? Webwijsheid in de les 17 Wat weten we nu en hoe verder? 23 Een samenvatting Praktische handvatten 25 Verwijzingen en geraadpleegde 27 bronnen Kennisrotonde Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO?

4

5 Over deze brochure... Voor de meeste kinderen is de computer een vanzelfsprekend onderdeel van hun leven geworden. Die vanzelfsprekendheid is ook te zien in het gemak waarmee ze allerlei computertoepassingen gebruiken. Surfen op het internet blijkt een favoriete bezigheid. Niet alleen thuis, maar ook in de klas neemt het internetgebruik toe. Ook in het onderwijs wordt het internet steeds vaker ingezet. Maar wat leren ze er nu van? Deze brochure geeft antwoord op de volgende vragen: Wat maakt internet tot zo n andere informatiebron in het onderwijs dan boeken en andere geschreven bronnen? Waarom is het zo belangrijk dat leerlingen kritische internetgebruikers worden? Wat betekent dat voor vaardigheden waarover leerlingen moeten beschikken? Over welke vaardigheden beschikken leerlingen al, en wat zouden ze nog moeten leren? En ten slotte, waar ligt de taak van de school? Hoe kun je als docent een bijdrage leveren aan de manier waarop leerlingen met internet omgaan? Gerichte begeleiding en ondersteuning vanuit het onderwijs mag in elk geval niet ontbreken. Deze brochure geeft de docent praktische suggesties om de kritische internetvaardigheden van hun leerlingen te vergroten. De brochure richt zich op docenten bovenbouw PO en onderbouw VO, met andere woorden: leerlingen in de leeftijd van ongeveer 10 tot 14 jaar. In het laatste deel, waarin praktijksuggesties een rol spelen, zal het onderscheid tussen PO en VO een grotere rol spelen. Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO?

6

7 Wat is webwijsheid? Verschillende visies op webwijsheid Recent is een aantal publicaties verschenen dat benadrukt hoe anders de kinderen en jongeren van nu denken en leren. Wim Veen en Frans Jacobs schrijven in een rapport getiteld Leren van jongeren dat deze generatie jongeren door het opgroeien in een digitale samenleving veel vaardigheden en capaciteiten bezitten die door oudere generaties niet herkend worden [www. surf.nl/download/leren_van_jongeren. pdf]. De auteurs zijn van mening dat niet de jeugd wat moet leren, maar de docenten die hen lesgeven. En snel, omdat leerlingen anders afhaken omdat het onderwijs niet aansluit bij hun manier van denken en handelen. In Engeland verscheen in maart 2007 een rapport van Demos [ met een vergelijkbare toon en inhoud. Marketingonderzoekers hebben het over de Generatie Einstein, een generatie die zich snel overal op kan oriënteren en thuis is in de digitale wereld (Boschma & Groen, 2006). Zapcultuur Er zijn ook heel andere geluiden te horen. In een interview met de Volkskrant lucht een docent in het voortgezet onderwijs zijn hart over hoe zijn leerlingen met internet omgaan: Ze plukken her en der wat van het net en denken niet na over het verband. Een boek lezen waar de verbanden wel worden uitgelegd, zit er niet in. Ik denk vaak, snappen ze wat er staat? Werkstukken worden steeds meer een product van de zapcultuur. Het kost de grootste moeite leerlingen kritisch te krijgen over hun eigen producten. 1 In de krant verschijnt vervolgens een ingezonden brief van een lezer die zich afvraagt of de betreffende docent oorzaak en gevolg wel goed voor ogen heeft: Hij heeft de indruk dat scholieren de verbanden tussen begrippen niet doorhebben. Moeten we dat deze jonge mensen zo sterk aanrekenen? Is het niet bij uitstek de verantwoordelijkheid van de school om jongeren te leren kritisch, betrouwbaar en verstandig om te gaan met informatie en kennis die zij krijgen aangereikt? 2 En Hoogleraar E-business en IT industry Han Gerrits zegt een maand later: Kinderen het computerlokaal insturen met de opdracht zoek maar op internet is onverantwoord. 3 Leren van internetgebruik Wie heeft nu gelijk? Dat hangt af van waar je naar kijkt. Jongeren zijn zeker veel handiger en sneller met allerlei vormen van technologie dan hun docenten. Daar leren ze veel van, en het verandert ongetwijfeld ook hoe ze leren. Het is goed om daar in het onder- 1 De Volkskrant, De Volkskrant, De Volkskrant, Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO?

8 wijs rekening mee te houden. Tegelijkertijd betekent dit niet dat leerlingen ook beter in staat zijn om zelf kennis te construeren op basis van informatie die ze (onder meer) op internet vinden. Daarvoor is gerichte begeleiding en ondersteuning nodig; een van de taken van het onderwijs. Als die ontbreekt, leren leerlingen niet vanzelf iets van internetgebruik. Veel docenten in zowel primair als voortgezet onderwijs zullen de verzuchtingen van de geciteerde docent herkennen. Het wat ongemakkelijke gevoel dat leerlingen weliswaar in technisch opzicht meestal heel vaardig zijn met internet, maar dat de manier waarop ze zoeken op internet en vooral de manier waarop ze omgaan met de gevonden informatie je doet afvragen wat ze er nu eigenlijk van leren. Wat heeft de leerling van groep 7 die trots een mooi werkstuk over Egyptische mummies komt inleveren, nu eigenlijk geleerd over zijn onderwerp? Want inderdaad, veel informatie lijkt simpelweg geknipt en geplakt, en de herkomst is niet altijd duidelijk. En die leerling in de tweede klas havo die in de biologieles een presentatie houdt over SOA s en trouwhartig vertelt dat je SOA s kunt voorkomen door geen chocolade te eten en geen wijn te drinken hoe komt die leerling daarbij? Hoe heeft ze op internet gezocht? En hoe krijg je het als docent voor elkaar dat een dergelijke opmerking niet als feit wordt gepresenteerd? Want de meeste docenten zullen onderschrijven dat je als school een belangrijke taak hebt als het gaat om leerlingen kritisch met informatie te leren omgaan. En je kunt leerlingen inderdaad eigenlijk niet zomaar het internet opsturen. Waarom is het belangrijk dat leerlingen webwijs worden? Docenten zullen op die vraag antwoorden: omdat ze anders niks leren van internet, dan blijft het bij plakken-en-knippen zonder veel nadenken. Dat antwoord sluit aan bij de manier waarop onderwijskundigen naar internet kijken: internet is een middel om kennis te verwerven (zie bv. Hoffman e.a., 2003). Er zijn echter ook andere gezichtspunten mogelijk (Kuiper & Volman, in press). Een bibliotheekwetenschapper of mediathecaris zal internet in de eerste plaats zien als een nieuw soort informatiebron. Niet het verwerven van kennis en inzicht staat dan voorop (hoewel dat natuurlijk wel van belang wordt gevonden), maar de vaardigheden om informatie te kunnen lokaliseren en die informatie te beoordelen op betrouwbaarheid en autoriteit. Communicatiewetenschappers zullen de nadruk leggen op internet als nieuw communicatiemiddel dat een beroep doet op nieuwe communicatievaardigheden. Leesonderzoekers zullen internet in de eerste plaats benaderen als een nieuw soort tekst die nieuwe leesvaar-

9 digheden met zich meebrengt. Webwijsheid wordt in de deze brochure gezien als een combinatie van al deze gezichtspunten. Kritisch met internet omgaan betekent dan: in staat zijn om internetinformatie te lokaliseren, lezen, beoordelen, en verwerken. Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO?

10

11 Wat weten we uit onderzoek over webwijsheid? Wat is het verschil tussen internet en gedrukte informatiebronnen? Informatiebronnen kun je zien als gereedschap, als tool voor leren. Bronnen kunnen helpen bij het verkrijgen van kennis en inzicht; informatie is daar immers een bouwsteen van. Internet is een andersoortige onderwijskundige tool dan traditionele informatiebronnen. Het is niet voor het onderwijs gemaakt en daar ook niet zonder meer voor geschikt. En het is een tool die door leerlingen meestal meer en intensiever gebruikt wordt buiten school dan op school. Daarnaast heeft internet een aantal specifieke kenmerken: Internet heeft een enorme omvang en groeit nog steeds in hoog tempo door. Die omvang is onvergelijkbaar met bijvoorbeeld een bibliotheek. Internet is ongeordend: het kent geen eenvormige en inzichtelijke structuur. Internet kent een grote mate van actualiteit: het wordt voortdurend aangevuld en bewerkt, wat met gedrukte bronnen niet zo snel mogelijk is. Internet is heel toegankelijk: een computer en internetaansluiting zijn voldoende om toegang te krijgen. Die toegang is niet gebonden aan een bepaalde ruimte en tijd, zoals bij bijvoorbeeld bibliotheken het geval is. Ook is het eenvoudig om zelf auteur van internetinformatie te worden. Internet maakt gebruik van hypertext: informatie heeft geen lineaire structuur maar is met elkaar verbonden via links op webpagina s die verwijzen naar andere stukken tekst of informatie. Internet heeft een sterk visueel karakter: afbeeldingen, filmpjes en geluid dienen niet alleen als illustraties bij tekstuele informatie, maar hebben een eigen informatief gehalte. Wat betekent dat voor de internetvaardigheden van leerlingen? De omvang en het ongeordende karakter van internet maken dat leerlingen makkelijk verdwalen. Niet alleen bepaalde zoekvaardigheden zijn van belang, belangrijker nog is dat een leerling goed weet waar hij naar op zoek is (Kuiper, Volman & Terwel, 2005). Afbakenen van je onderwerp kan helpen de juiste informatie te vinden. Ook is het handig om voorkennis te hebben van het onderwerp waar je informatie over zoekt; dat maakt het bijvoorbeeld eenvoudiger om goede zoektermen te formuleren. Die omvang van internet is voor leerlingen meestal een groot pluspunt: ze hebben de indruk dat ze heel makkelijk, met een paar muisklikken, alles kunnen vinden op internet, en dat alles is ook altijd beschikbaar en nooit uitgeleend. Het feit dat je op internet Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO?

12 inderdaad met weinig moeite toegang hebt tot veel informatie, geeft de illusie dat internet makkelijk is om te gebruiken (vgl. Laurillard, 1998). De actualiteit van internet is heel handig: het geeft de mogelijkheid om bijvoorbeeld de krant te lezen op internet of te kijken of er files of treinvertragingen zijn. Het impliceert echter ook dat internet een vluchtig karakter kan hebben: de krant op internet wordt voortdurend ververst ; informatie kan dus in hoog tempo veranderen. Het ongeordende karakter van internet maakt het bij uitstek een vergaarbak van informatie. Ook dat is voor leerlingen vaak een aantrekkelijk punt: over willekeurig welk onderwerp is wel iets te vinden. Het voldoet daarmee eenvoudig aan de behoefte aan feiten, aan weetjes, die veel leerlingen hebben. Bovendien geeft hen dat de illusie dat ze veel weten als ze veel informatie verzameld hebben. Op dat punt begint internetgebruik zich slecht te verdragen met onderwijs. Want leren vereist dat leerlingen iets met die informatie doen, zodat het kan leiden tot kennis en inzicht. Zodra leerlingen zelf echter die informatie gelijkschakelen aan kennis, ervaren docenten een probleem. Dat probleem is veel groter dan bij gedrukte informatie door de toegankelijkheid van internet. Door het gemak waarmee iedereen over willekeurig welk onderwerp iets op internet kan zetten, is er ook veel onzinnige, onjuiste en soms potentieel risicovolle informatie te vinden. Hoewel leerlingen vaak wel weten dat lang niet alles wat op internet staat, ook waar is, gaan ze daar in de praktijk toch vaak vanuit. Deels komt dat omdat ze de vaardigheden missen om internetinformatie kritisch te beoordelen op waarheid en betrouwbaarheid (Kuiper e.a., 2005). Maar internet is voor leerlingen ook een soort autoriteit waar ze niet snel twijfels bij hebben. Een mooi voorbeeld daarvan is beschreven door Amerikaanse onderzoekers (zie Zij gebruikten voor een onderzoek een (fake)website over de Tree Octopus [ een bijzonder soort inktvis die in het regenwoud in het noordwesten van de VS zou leven en daar bijna uitgestorven was. De website ziet er professioneel en verzorgd uit, compleet met foto s, kaartjes, links etc. Een selectie van 25 leerlingen uit grade 7 (vergelijkbaar met brugklasleeftijd in Nederland) die door hun leerkrachten werden gezien als meest webwijs, werd gevraagd de website te beoordelen. Alle leerlingen waren overtuigd van de waarheid en betrouwbaarheid van de website, en een groot deel van hen was niet te overtuigen door 10

13 de verzekering van de onderzoekers dat de tree octopus helemaal niet bestaat en dat de website geheel was bedacht. De leerlingen hadden grote moeite met het zoeken naar aspecten van de website waarmee je de betrouwbaarheid zou kunnen bepalen. Het gebruik van hypertext vraagt van leerlingen specifieke leesvaardigheden (Coiro & Dobler, 2007). Een website is anders opgebouwd dan een boek: een duidelijke, lineaire structuur ontbreekt. De internetlezer kan zelf zijn weg vinden door het gebruik van navigatie-elementen als een menu en links. Dat werkt in de hand dat je makkelijk verdwaalt en ook makkelijk afgeleid wordt. Weten waar je naar op zoek bent, is dus belangrijk om goed je weg te vinden door hypertext. Het visuele karakter van internet maakt dat niet alleen tekst moet worden gelezen en beoordeeld. Illustraties, animatie en geluid hebben een eigen informatiewaarde. Dat maakt dat leerlingen ook wat in het Engels heet visual literacy moeten ontwikkelen: het beoordelen van de betekenis van die visuele elementen en begrijpen waarom ze op die manier op een website zijn geplaatst (Sorapure, Inglesby & Yatchisin, 1998). Dat is vooral belangrijk omdat kinderen graag plaatjes zoeken met Google, en daarmee vaak beginnen bij het zoeken naar informatie. Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO? 11

14 Welke internetvaardigheden beheersen leerlingen? En wat moeten ze vaak nog leren? Veel leerlingen vanaf een jaar of 10 kunnen heel goed met internet overweg in technische zin. Dat wil zeggen: ze kunnen prima navigeren en weten wat navigatie-elementen als Vorige/Volgende, Sluiten van de pagina, Opslaan bij favorieten en dergelijke betekenen. Ze zijn ook heel snel en handig met de muis. Voor het gebruik van internet voor het verwerven van kennis en inzicht rond een bepaald onderwerp zijn die vaardigheden echter niet het belangrijkst. Grofweg kun je stellen dat de volgende soorten vaardigheden deel uitmaken van webwijsheid : zoekvaardigheden, leesvaardigheden en beoordelingsvaardigheden (Kuiper, 2007). Zoekvaardigheden hebben vooral betrekking op het goed kunnen gebruiken van zoekmachines als Google. Daarvoor moet je in de eerste plaats zoektermen kunnen afleiden uit je vraag. Je moet daarvoor weten hoe zoekmachines werken: ze geven alle websites weer die de door jou opgegeven zoekwoorden bevatten. Het goed kiezen van zoektermen is dus belangrijk: als je naar informatie zoekt over de schrijfster Carry Slee is Carry Slee een betere zoekterm dan Slee. Gebruik van aanhalingstekens kan een zoekterm nog preciezer maken ( Carry Slee ), maar kan met name voor jongere kinderen lastig zijn omdat je goed moet weten wat je wel en niet tussen aanhalingstekens zet. Correcte spelling is een ander aspect van zoekvaardigheden dat leerlingen niet alleen moeten kennen maar ook toepassen. Om goed te kunnen zoeken op internet, moeten leerlingen ook de vooren nadelen van andere zoekstrategieën kennen. Het intypen van een internetadres kan soms handig zijn, net als het gebruik van een startpagina. Kinderzoekmachines zijn met name voor jongere kinderen makkelijker te gebruiken omdat ze een beperkt aantal resultaten geven die al voorgeselecteerd zijn op geschiktheid voor kinderen. Voorbeelden zijn Netwijs ( Meester Sipke ( nl) en Davindi, de zoekmachine van Kennisnet ( Dergelijke zoekmachines zijn niet voor alle onderwerpen goed te gebruiken. Soms omvatten ze simpelweg niet zoveel sites, soms is de inhoud erg verbonden met schoolse onderwerpen. Over mummies en hunebedden is dan wel genoeg te vinden, maar over games of gezonde voeding niet. Netwijs werkt bovendien met maar één trefwoord, 12

15 wat het zoeken nogal grofmazig maakt. Bovendien: kinderen gebruiken dergelijke kinderzoekmachines niet in hun vrije tijd. Google is dan veruit favoriet (Kuiper, 2007). Veel scholen besteden vooral aandacht aan leren zoeken op internet. Dat is jammer: zoeken is slechts een begin dat leerlingen zich relatief snel eigen maken. Leesvaardigheden met betrekking tot het gebruik van internet krijgen meestal veel minder aandacht op school. Toch blijkt inmiddels uit onderzoek hoe belangrijk goed internetlezen is op school (Coiro, 2003; Sutherland-Smith, 2002). Het is bovendien moeilijk: leerlingen van jaar die hoog scoorden op zowel traditioneel begrijpend lezen als internetvaardigheden, bleken veel meer en ook andere leesactiviteiten te laten zien op internet dan bij het lezen van een gedrukte tekst (Coiro & Dobler, 2007). Bij lezen op internet gaat het om het goed leren gebruiken van links en menu s, en om het goed en zinvol afwisselen van scannen en nauwkeurig lezen. Omdat het aanbod van informatie zo groot is, is goed scannen van tekst op trefwoorden van groot belang (Sutherland-Smith, 2002). Lezen begint echter al voor een leerling op een website terecht komt. Bij gebruik van Google is goed en handig lezen van de zoekresultaten een eerste stap naar het vinden van relevante informatie. De kop en korte tekst bij elk zoekresultaat geven immers een goede indicatie van de inhoud van de site. Lezen op internet behelst natuurlijk ook gewoon lezen. Zelf zien leerlingen dat meestal anders. De uitspraak ik gebruik liever internet dan boeken want op internet hoef ik niet te lezen is daarvan een wel heel duidelijke illustratie. Onderzoek naar verschillen in leesprestaties bij het lezen van internettekst versus gedrukte tekst is er nauwelijks. Wel blijkt dat kinderen op internet veel niet-lezen : ze zien ofwel belangrijke informatie over het hoofd of besteden juist veel aandacht aan irrelevante informatie (Kuiper, 2007). Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO? 13

16 Beoordelingsvaardigheden hebben betrekking op het beoordelen van internetinformatie op betrouwbaarheid en bruikbaarheid/relevantie. Uit zowel Nederlands als buitenlands onderzoek blijkt dat veel kinderen en jongeren nauwelijks kijken naar de betrouwbaarheid en autoriteit van informatie die ze vinden op internet. Nederlandse cijfers laten zien dat 39% van de middelbare scholieren aangeeft nooit de informatie die ze vinden op internet te checken op betrouwbaarheid; 42% doet dit soms. De twee meest genoemde redenen die scholieren noemen zijn de verwachting dat het wel zal kloppen als het op internet staat, en geen zin hebben om het te controleren (Malmberg/Motivaction, 2006). Uit buitenlands onderzoek blijkt dat ze ook niet de vaardigheden bezitten om dat te doen (bv. Metzger e.a., 2003; Shenton & Dixon, 2003; Pritchard & Cartwright, 2004). Ze weten niet waar ze op moeten letten en hoe ze dan vervolgens kunnen weten of ze informatie wel en niet kunnen gebruiken. Dat is niet zo gek: aspecten als je afvragen wie nu eigenlijk de auteur is van de gevonden informatie en wat de achterliggende bedoeling is, zijn moeilijke voor leerlingen. Weliswaar ook belangrijk als je gedrukte informatiebronnen gebruikt (en een vast onderdeel van methoden voor begrijpend lezen), maar dan vaak meer een formaliteit dan echt nodig. Ook het kunnen bepalen van de bruikbaarheid of relevantie van internetinformatie is een belangrijke vaardigheid, zeker gezien de enorme hoeveelheid informatie die eenvoudig en snel beschikbaar is. Daarvoor moeten leerlingen in de eerste plaats begrijpen waar de gevonden informatie over gaat, en zich realiseren dat je iets dat je niet begrijpt, ook niet zonder meer kunt gebruiken. 14

17 Zoekstrategie Uit onderzoek blijkt dat leerlingen vaak erg wisselend presteren als ze op internet op zoek zijn naar antwoorden op een specifieke vraag (Kuiper, 2007). Ze beheersen handige vaardigheden als het formuleren van goede zoekwoorden of het scannen van webteksten vaak wel, maar gebruiken die in wisselende mate. Dat geldt voor zowel sterke als zwakkere leerlingen, en lijkt vooral samen te hangen met meer algemene kenmerken als flexibiliteit, geduld en het vermogen tot reflectie. Kinderen en jongeren die vast blijven houden aan een bepaalde strategie, of die juist ongeduldig van de ene website naar de andere doorklikken zonder zich af te vragen of dat wel zinvol is, zijn minder in staat relevante informatie te vinden. Dat wijst op het belang van meer algemene onderzoeksvaardigheden, juist bij gebruik van internet als bron. Die vaardigheden komen niet vanzelf op school aan de orde. Internet in de klas maakt het noodzakelijk dat wel te doen en geeft dat internet gelijk een duidelijke functie. Onderzoek doen met behulp van internet betekent aandacht voor alle vaardigheden die hierboven staan genoemd. Hoe moeilijk dat is wordt geïllustreerd met het volgende voorbeeld: twee meisjes uit groep 7 zijn op internet aan het zoeken naar het antwoord op een onderzoeksvraag die ze zelf hebben bedacht, in het kader van het thema gezond eten. Ze willen weten wat het verschil is tussen scharreleieren en legbatterijeieren. Op internet hebben ze een website gevonden waar in twee paragraafjes wordt uitgelegd wat scharreleieren respectievelijk legbatterijeieren zijn. Tot verbazing van de leerkracht die naast hen staat te kijken, klikken ze de website weg met de opmerking dit kunnen we niet gebruiken. Als de leerkracht vraagt waarom niet, is het antwoord: Er staat wel wat scharreleieren zijn en wat legbatterijeieren zijn, maar er staat niet wat het verschil is. Dit voorbeeld illustreert ook dat kinderen en jongeren op internet vaak op zoek zijn naar precies het juiste antwoord, zonder zich te realiseren dat je dat antwoord meestal zelf zal moeten construeren met behulp van de informatie die je vindt (Hoffman e.a., 2003). Juist de omvang van internet geeft hen die illusie. Dat betekent dat je als docent niet alleen veel aandacht moet besteden aan het verwerken van die informatie, maar ook je bewust moet zijn van de invloed die je eigen inrichting van je onderwijs heeft op de manier waarop leerlingen met internet omgaan. Als leerlingen gewend zijn dat het op school gaat om juiste antwoorden, kun je niet verwachten dat ze internet op een onderzoekende manier benaderen (Loveless e.a., 2001; Wallace e.a., 2000). Meer onderzoekend, probleemgericht onderwijs waarin het resultaat (de juiste antwoorden) niet belangrijker is dan het proces daar naartoe, past veel beter bij het gebruik van internet in de klas. Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO? 15

18 16

19 Webwijsheid in de les Hoe kun je op school aandacht besteden aan de genoemde vaardigheden? En hoe doe je dat op een manier die voor leerlingen zelf interessant en zinvol is? We zetten hier een aantal concrete suggesties op een rijtje. Suggesties voor internetgebruik in het basisonderwijs Begin vroeg! Wacht niet tot leerlingen in groep 6 of 7 zitten, maar begin met aandacht besteden aan internet op de leeftijd waarop kinderen daar thuis mee aan de gang gaan. Het kan aardig zijn om eens na te gaan wanneer dat op de eigen school het geval is. Vanaf dat moment leren kinderen zichzelf met internet omgaan. Als je daar als school op kan inspringen, weten leerlingen al van jongs af aan wat daar van hen wordt verwacht op internetgebied. Beschouw internet als een tool: het (leren) gebruiken van internet heeft geen functie op zichzelf maar staat altijd ten dienste van een taak of opdracht. Dat betekent dat leerlingen geen losse internetlessen krijgen, maar dat ze vaardigheden als zoeken en beoordelen van informatie leren binnen een bepaalde taak. Stel voor alle leerlingen duidelijke eisen aan het gebruik van internet voor bijvoorbeeld een werkstuk. Regels als niet zomaar plakken en knippen van informatie en vermelden van bronnen worden op alle scholen wel gehanteerd. Die regels moeten echter leven voor leerlingen, anders wordt in je eigen woorden schrijven niks meer dan een paar trucjes toepassen. Want waarom moet je niet zomaar plakken en knippen? En waarom is geen goede bronvermelding? Dat betekent dat je als docent met je leerlingen in gesprek moet: over wat zij vinden van internet, of ze het makkelijk of moeilijk vinden om te gebruiken, over wat het verschil is tussen internet en boeken. Over verschillende manieren om te zoeken op internet en hun voor- en nadelen. Maar ook over lezen op internet, of ze zelf het idee hebben dat ze op internet lezen, en zo niet, waarom niet. Over het verschil tussen het lezen van een boek en lezen op internet. Over wat wel en niet waar is, op internet en in boeken. Waarom is dat belangrijk als je internet gebruikt? Letten ze daar wel eens op, hoe zou je daarop kunnen letten? Door daarover te praten geef je leerlingen de gelegenheid zelf over al die aspecten na te denken en met elkaar in discussie te gaan. Daarmee laat je merken dat je leerlingen serieus neemt. Gebruik daarbij als het kan een beamer, of een digitaal schoolbord. Op die manier kun je dergelijke discussies verrijken, bijvoorbeeld door verschillende zoekstrategieën uit te proberen met leerlingen of door te Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO? 17

20 laten zien wat er allemaal bij komt kijken om een website goed te lezen (Kuiper, 2007). Probeer vooral aan lezen en beoordelen van internetinformatie aandacht te besteden. Zoeken is belangrijk, maar ook iets wat leerlingen makkelijker vanzelf leren. Lezen en beoordelen is niet iets wat ze uit zichzelf doen. Leg daarbij vooral ook de relatie met begrijpend lezen zoals leerlingen dat in de op school gebruikte methode aangereikt krijgen. Daarin zitten parallellen met kritisch lezen op internet. Bedenk als docent welke functie internet in een bepaalde les of opdracht heeft, en wat dat vraagt van je eigen voorbereiding. Wil je dat leerlingen iets leren over een vastgesteld onderwerp, bijvoorbeeld het leven van insecten of Egyptische piramiden? Dan kan het zinvol zijn om van tevoren een aantal bruikbare websites op te zoeken waar leerlingen gericht zoeken. Wil je dat leerlingen aan de gang gaan met een eigen onderzoeksvraag binnen een bepaald thema? Overweeg dan om een portal te maken: een brede verzameling websites over dat thema waar veel verschillende informatie te vinden is (zie bv. De Vries, 2004). En bedenk dat niet elke vraag geschikt is voor internet; voor sommige vragen kun je beter andere bronnen gebruiken. Maak voor jezelf ook een keuze tussen kennis als doel (leerlingen leren wat over een bepaald onderwerp) en vaardigheden als doel (leerlingen leren kritisch om te gaan met internetinformatie). Laat leerlingen zoveel mogelijk zelf ervaren dat ze bepaalde internetvaardigheden nodig hebben. Als je een individueel werkstuk maakt dat alleen door de docent gezien wordt, is het voor een leerling heel makkelijk om gewoon informatie over te nemen zonder je af te vragen of het wel bruikbaar en waar is. Het is wel niet de bedoeling maar niemand heeft daar last van; je krijgt hoogstens een lager cijfer. Dat wordt anders als je iets maakt wat echt gebruikt gaat worden, door andere leerlingen, door ouders, 18

21 door mensen in de buurt. Stel je voor dat je als klas samen een voorlichtingsbrochure maakt over gezond eten. De brochure wordt als schoolkrant onder een breed publiek verspreid. Dan kun je als docent veel beter laten zien waarom de informatie die daarin staat, niet alleen leuk geschreven en goed leesbaar moet zijn, maar ook moet kloppen (zie ook Kuiper, 2006). Als leerlingen zelf producent worden van informatie, komen ze in een andere rol die als vanzelfsprekend andere vaardigheden van hen eist. Kinderen lijken aardig goed in te zien dat er websites zijn zijn die duidelijk gericht zijn op het maken van reclame voor een bepaald product (Kuiper, 2007). De mooie animaties op de website van Lego of de gezonde mensen op de website van McDonalds doorzien ze vaak wel. Samen een aantal voorbeelden van meer informatieve websites bekijken kan hen inzicht geven in het feit dat álle websites een auteur hebben met een bepaalde bedoeling of dat nu is om lid te worden van een politieke partij of van het Wereldnatuurfonds, om geld te geven aan het Astmafonds of de Dierenbescherming, of om je te laten zien hoe (on)gezond het eten van vlees is. Voorbeelden te over, en met behulp van een beamer eenvoudig de klas in te brengen. Een simpele geheugensteun bij het werken op internet zijn de twee B s en de twee W s: je vraagt je eerst af Wie de website heeft gemaakt en Waarom die website is gemaakt. En dan bepaal je of de informatie Betrouwbaar en Bruikbaar is (zie ook Algemene richtlijnen voor goede websites zijn dus niet te geven! Houd rekening met wat leerlingen al doen en kunnen! Verbieden of afraden van het gebruik van Google heeft weinig zin als kinderen het gewoon thuis doen. Dat geldt ook voor het benadrukken van het nut van kinderzoekmachines: leerlingen hebben snel in de gaten dat je die niet voor alle onderwerpen kunt gebruiken. Suggesties voor internetgebruik in het voortgezet onderwijs In het voortgezet onderwijs is het om twee redenen lastiger om aandacht te besteden aan webwijsheid dan in het basisonderwijs. Ten eerste zijn de leerlingen inmiddels zo ervaren en handig met internet dat ze zelf het idee hebben niks meer te hoeven leren op dat gebied. Ten tweede zorgt de vakkenstructuur voor een versnippering van aandacht en tijd. De aandacht voor internetgebruik komt dan vaak eerder van de mediathecaris dan van de docenten. Toch lopen ook in het voortgezet onderwijs docenten vaak tegen dezelfde problemen aan als in het basisonderwijs. Sommigen doen daar Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO? 19

22 op eigen initiatief wat aan, maar vaak ontbreekt daarvoor ook de tijd. Dat betekent dat het van belang is dat kritisch omgaan met internet schoolbreed als belangrijk beschouwd wordt. Maar ook individuele docenten kunnen het onderwerp verwerken in hun vakken. Met name vakken als Nederlands, geschiedenis, maatschappijleer en aardrijkskunde en biologie zijn daar geschikt voor. Realiseer je welke plaats internet in het dagelijks leven van leerlingen inneemt. Veel aspecten van internet die leerlingen zelf graag doen (MSN, een website maken, bloggen, muziek downloaden, Youtube, Myspace, spelen van online games zoals World of Warcraft) hebben geen plaats in het onderwijs. Dat kan gaan wringen op het moment dat docenten een schools gebruik van internet vragen: informatie zoeken omdat dat voor school moet, volgens op school geldende normen. Wees je daarvan bewust als docent: blijf met leerlingen vooral ook in gesprek over wat zij graag op internet doen. Erken de vaardigheden die ze bezitten, en heb inzicht in de verschillen tussen gebruik van internet thuis en op school. Net als in het basisonderwijs zijn de regels voor internetgebruik vaak wel duidelijk voor leerlingen, maar is het de kunst om het belang van die regels te laten zien. Dat kan wel in wat andere termen: knippen-en-plakken wordt plagiaat. Een discussie in een les Nederlands over copyright, plagiaat en aanverwante termen is dan een manier om leerlingen het belang daarvan te laten inzien. Ook in het voortgezet onderwijs is het belangrijk dat leerlingen de rol krijgen van auteur van informatie die door anderen gebruikt kan worden. Laat leerlingen voor bijvoorbeeld het vak geschiedenis eens iets anders doen dan het gewone werkstuk schrijven. Geef ze de opdracht om in groepjes een database te maken rond een bepaald onderwerp die door andere leerlingen gebruikt kan worden. Dat kan aanleiding zijn om eens goed met elkaar te kijken waar een dergelijke database aan moet voldoen: welke criteria hanteer je bij het selecteren van websites? Voor welke doelgroep maak je de database en wat betekent dat voor die criteria? Hoe beoordeel je of een website geschikt is? Een dergelijke opdracht is in aangepaste vorm ook geschikt voor groep 7 of 8 van het basisonderwijs. Een vergelijkbare maar meer kleinschalige, individuele opdracht is om in plaats van een werkstuk te maken, alleen een verzameling internetbronnen rond een onderwerp te zoeken. Die bronnen moeten dan wel voorzien worden van een toelichting waarin de leerling aangeeft waarom dit een relevante en betrouwbare bron is. Daaraan vooraf kan een klassikale les 20

23 gaan met discussie over de criteria die je daarbij hanteert. Ook deze opdracht kan gebruikt worden in de bovenbouw van het basisonderwijs. Laat leerlingen een les maken voor kinderen van een basisschool in de buurt over kritisch internet gebruiken. Wat moet er allemaal in zo n les? Op welke manier kun je daar aandacht aan besteden? Door een andere rol in te nemen, spreek je leerlingen aan op wat ze zelf weten en beheersen op internetgebied. Bovendien roept een dergelijke opdracht discussie op over wat dat nu eigenlijk is, kritisch internet gebruiken. Geef leerlingen in tweetallen of kleine groepjes de opdracht om twee websites over eenzelfde onderwerp te beoordelen op bruikbaarheid en betrouwbaarheid; één website is een serieuze website, de andere is ofwel een hoax (een fake-website) ofwel een discutabele website (onderwerpen als de Tweede Wereldoorlog of Martin Luther King zijn daar helaas goede onderwerpen voor). Laat ze met behulp van een beamer een korte presentatie houden over hun bevindingen, met aansluitend discussie. Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO? 21

24 22

25 Wat weten we nu en hoe verder? Een samenvatting Internet is een andersoortige onderwijskundige tool dan traditionele informatiebronnen. Verschillen zitten vooral in de omvang, structuur, actualiteit, toegankelijkheid, hypertext en visueel karakter. Wat zijn de gevolgen van deze kenmerken? Kinderen verdwalen vaak op internet. Het feit dat je met weinig moeite toegang krijgt tot veel informatie geeft de illusie dat het internet makkelijk bruikbaar is. Door de hoeveelheid informatie die te vinden is denken leerlingen ook vaak dat ze veel weten als ze de informatie gevonden hebben. Leren vereist echter dat kinderen wat met informatie doen, zodat het kan leiden tot kennis en inzicht. Zodra leerlingen informatie gelijk schakelen aan kennis, ervaren docenten een probleem. Vaak zien leerlingen internet als een autoriteit en missen ze vaardigheden om websites kritisch te beoordelen. Een duidelijke lineaire structuur ontbreekt vaak op websites, geduld bij het zoeken naar informatie op websites is dus van belang. Vaak selecteren kinderen een site op basis van plaatjes. Dit betekent dat kinderen wel in staat moeten zijn om de betekenis van visuele elementen te kunnen beoordelen en begrijpen. Grofweg kun je stellen dat drie soorten vaardigheid deel uitmaken van webwijsheid : zoekvaardigheden, leesvaardigheden en beoordelingsvaardigheden. Webwijsheid gaat verder dan de onderwijssituatie. Leerlingen hebben het nodig om goed te kunnen functioneren in de huidige informatiesamenleving. Webwijsheid is te zien als een onderdeel van het bredere mediawijsheid en dient goed burgerschap. Hoe kun je als school aandacht besteden aan de genoemde vaardigheden? Dit kan o.a. door het internet ten dienste van een opdracht of taak te gebruiken en niet als doel op zich. Maar ook door duidelijke eisen aan internetgebruik te stellen en zoekstrategieën in de les met gebruik van beamer of smartboard te bespreken. Daarnaast is het belangrijk als docent te bedenken welke functie internet in de les heeft. Laat leerlingen zien dat alle websites een auteur hebben met een bepaalde bedoeling. Een geheugensteun voor het werken met internet zijn de twee B s en de twee W s: Wie (wie heeft de website gemaakt?), Waarom (waarom is de website gemaakt?), Betrouwbaar (is de informatie betrouwbaar?), Bruikbaar (kan ik de informatie gebruiken?). Daarnaast is het belangrijk te realiseren dat op school het internet vaak anders gebruikt wordt dan thuis. Toekomstige ontwikkelingen Internet verandert sneller dan onderzoekers en ontwikkelaars kunnen bijbenen. Dat betekent ook dat het ontwikkelen van een methode webwijsheid weinig zinvol is. Docenten zullen deels hun eigen creativiteit moeten gebruiken Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO? 23

26 om de bovenstaande tips en ideeën vorm te geven. Een website die je aan het begin van het jaar zo goed hebt kunnen gebruiken, kan immers een half jaar later verdwenen of veranderd zijn. Dat betekent ook dat het vooral gaat om het vasthouden en ontwikkelen van de rode lijnen: wat wil je leerlingen leren en waarom? Hoe sluit je aan bij de manier waarop leerlingen buiten school met internet bezig zijn? En hoe richt je je onderwijs zo in dat leerlingen echt webwijzer worden? Onderzoekers en ontwikkelaars kunnen docenten daarbij ondersteunen door samen met hen te zoeken naar bruikbare antwoorden in de eigen praktijk. Deze brochure kan daarbij dienen als een vertrekpunt. Vraagstukken Kennisrotonde De Kennisrotonde is de virtuele rotonde van Kennisnet Ict op school. PO- en VO-scholen kunnen hier ict-vragen indienen. De volgende vraagstukken over webwijsheid en internetgebruik zijn door PO- en VO-scholen ingediend bij de Kennisrotonde: Sluit u aan bij deze vraagstukken en deel in de kennis. Ga naar www. kennisrotonde.nl voor meer informatie over andere vraagstukken. 24

27 Praktische handvatten Handige internetadressen: een selectie De website van Margreet van den Berg, adviseur op het gebied van onderwijs en ict. Een praktische en inzichtelijke website voor zowel docenten als leerlingen, met veel informatie en tips over goed gebruik maken van internet. Bij het Ruud de Moorcentrum van de Open Universiteit is in 2005 een publicatie verschenen over informatievaardigheden in het voortgezet onderwijs: Door de bomen het bos. Het kan een boekje worden gedownload en besteld via Centrum voor educatieve dienstverlening Marant heeft een website ontwikkeld waar leerlingen kunnen kennismaken met allerlei aspecten van kritisch internetgebruik: www. marant.nl/surfplank. De ondersteuning van de leerkracht is niet vrij toegankelijk; informatie over toegang via Big6 is een met name in de VS veel gebruikte benadering voor het aanleren en gebruiken van aan internet gerelateerde informatievaardigheden. Veel aandacht voor onderzoeksvaardigheden en probleem oplossen, en voor het gebruik van internet op school. Uitgebreide website met veel voorbeelden. Stichting ReklameRakkers/MediaMakkers richt zich onder meer op het bevorderen van mediawijsheid bij leerlingen van basis- en voortgezet onderwijs. Via de stichting kan lesmateriaal opgevraagd worden en meer informatie over de onlangs ontwikkelde opleiding tot mediacoach: is een door de Openbare Bibliotheek Overijssel ontwikkelde handleiding (voor leerlingen VO) over kritisch omgaan met internetbronnen, met praktische oefeningen. Een webquest is een onderzoeksgerichte opdracht waarbij een groot deel van de informatie afkomstig is van internetbronnen. Een webquest is niet primair gericht op het kritisch leren omgaan met internet, maar kan daarvoor wel worden gebruikt. De publicatie Mijn leerling online van Justine Pardoen en Remco Pijpers gaat in op allerlei aspecten van internetgebruik in het (basis)onderwijs, waaronder veiligheid en het ontwikkelen van een kritische houding. De website mijnleerlingonline.nl is gelinkt aan Planet Internet (www. planet.nl) en wordt ondersteund door KPN. Op de website bevat veel verwijzingen naar bruikbare internetbronnen. In Nederland heeft het Expertisecentrum Nederlands een cdrom uitgebracht over het integreren Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO? 25

28 26 van taal en zaakvakken met behulp van webquests: zie www. taalonderwijs.nl. Er zijn op internet veel checklists te vinden voor het beoordelen van de betrouwbaarheid van internetinformatie. De al genoemde Webdetective bevat zo n lijst, een voorbeeld van een Engelstalige bron is org.uk/menu. Heel handig - maar realiseer je goed dat webwijsheid juist impliceert dat leerlingen zèlf leren nadenken over de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van internetinformatie. Dat betekent bijvoorbeeld dat je websites van bedrijven niet zonder meer classificeert als onbruikbaar, en dat leerlingen inzien dat vrijwel alle informatie op internet een bepaald, al dan niet commercieel, doel dient. De genoemde checklists zijn vooral bruikbaar bij het (leren) onderscheiden van soorten internetinformatie en kunnen een goed opstapje vormen voor discussies met leerlingen. een website over veilig internetgebruik voor kinderen met specifiek aandacht voor het Diploma Veilig Internet.

29 Verwijzingen en geraadpleegde bronnen Literatuur Boschma, J. & Groen, I. (2006). Generatie Einstein: slimmer, sneller, socialer. Communiceren met jongeren van de 21e eeuw. Amsterdam: Pearson Education. Coiro, J. (2003). Reading comprehension on the Internet: Expanding our understanding of reading comprehension to encompass new literacies. The Reading Teacher, 56(6). readingonline.org/electronic/ elec_index.asp?href=/electronic/rt/ 2-03_column/index.html. Coiro, J., & Dobler, B. (2007). Exploring the online reading comprehension strategies used by sixth-grade skilled readers to search for and locate information on the Internet. Reading Research Quarterly, 42(2), Gree, H. & Hannon, C. (2007). Their space. Education for a digital generation. London: Demos. Te downloaden via Hoffman, J.L., Wu, H.-K., Krajcik, J.S. & Soloway, E. (2003). The nature of middle school learners science content understandings with the use of on-line resources. Journal of Research in Science Teaching, 40(3), Kuiper, E., Volman, M. & Terwel, J. (2005). The Web as an information resource in K-12 education: strategies for supporting students in searching and processing information. Review of Educational research, 75(3), Kuiper, E. (2006). Kritisch internet leren gebruiken in de bovenbouw. Zone, Tijdschrift voor Ontwikkelingsgericht Onderwijs, 5(3), Kuiper, E. (2007). Teaching Web literacy in primary education. Proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit. Kuiper, E. & Volman, M. (in press). The Web as a source of information for students in K-12 education. In: D. Leu, J. Coiro, M. Knobel & C. Lankshear (Eds.), Handbook of Research in New Literacies. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Ass. Laurillard, D. (1998). Multimedia and the learner s experience of narrative. Computers & Education, 31, Leu, D.J., Jr., Kinzer, C.K., Coiro, J., & Cammack, D.W. (2004). Toward a theory of new literacies emerging from the Internet and other information and communication technologies. In R.B. Ruddell, & N. Unrau (Eds.), Theoretical models and processes of reading (5th ed., pp ). Newark, DE: International Reading Association. Download op: newliteracies/lit_index.asp?href=leu/ Wat weten we over... webwijsheid in het PO en VO? 27

30 Loveless, A., DeVoogd, G. L., & Bohlin, R. M. (2001). Something old, something new Is pedagogy affected by ICT? In A. Loveless & V. Ellis (Eds.), ICT, pedagogy and the curriculum: Subject to change (pp ). London: Routledge Falmer. Metzger, M.J., Flanagin, A.J. & Zwarun, L. (2003). College student Web use, perceptions of information credibility, and verification behavior. Computers & Education, 41, Pritchard, A. & Cartwright, V. (2004). Transforming that they read: helping eleven-year-olds engage with Internet information. Literacy, 38(1), Raad voor Cultuur (2005). Mediawijsheid. De ontwikkeling van nieuw burgerschap. Den Haag: Raad voor Cultuur. Shenton & Dixon 2003 Shenton, A.K. & Dixon, P. (2003). A comparison of youngsters use of CD-ROM and the Internet as information resources. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 54(11), Sorapure, M., Inglesby. P., & Yatchisin, G. (1998). Web literacy: Challenges and opportunities for research in a new medium. Computers and Composition, 15, Sutherland-Smith, W. (2002). Weaving the literacy Web: Changes in reading from page to screen. The Reading Teacher, 55(7), Veen, W. & Jacobs, F. Leren van jongeren. SURF-reeks nr. 10. Te downloaden via Vries, B. de (2005). Opportunities for Reflection: and the web in the primary classroom. Proefschrift. Universiteit Twente. Wallace, R.M., Kupperman, J., Krajcik, J. & Soloway, E. (2000). Science on the Web: students on-line in a sixth-grade classroom. The Journal of the Learning Sciences, 9(1),

31 Colofon Tekst Els Kuiper, Vrije Universiteit Amsterdam Uitgave Stichting Kennisnet Ict op school Opmaak Point to Point Communicatie, Joost Kuijpers Druk OBT BV, Den Haag In opdracht van Stichting Kennisnet Ict op school Copyright: Stichting Kennisnet Ict op school, juni 2007 Overname- indien niet voor commerciële doeleinden- is toegestaan onder bronvermelding.

32 Stichting Kennisnet Ict op school POSTADRES Postbus AT Zoetermeer BEZOEKADRES Paletsingel NT Zoetermeer T (079) F (079) E kennisrotonde@ictopschool.net

Wat weten we over webwijsheid in het PO en VO?

Wat weten we over webwijsheid in het PO en VO? Wat weten we over webwijsheid in het PO en VO? Inhoudsopgave Over deze brochure... 3 Wat is webwijsheid? 5 Wat weten we uit onderzoek 9 over webwijsheid? Webwijsheid in de les 17 Wat weten we nu en hoe

Nadere informatie

Informatie vaardigheden

Informatie vaardigheden 0 Boek 77992.indb 0 02-2-09 6:4 Noordhoff Uitgevers bv Informatie vaardigheden Je dient informatievaardig te zijn om snel en grondig digitale informatie te zoeken, te selecteren en te verwerken. In dit

Nadere informatie

Toelichtingen op de lessenserie

Toelichtingen op de lessenserie Toelichtingen op de lessenserie Inhoud Introductie op ICT vaardigheden... 2 Inleiding... 2 Computervaardigheden... 2 Opdracht 1... 3 Internetvaardigheden... 5 Opdracht 2... 6 Lessenserie informatievaardigheden...

Nadere informatie

Informatievaardigheden. in het basisonderwijs

Informatievaardigheden. in het basisonderwijs Informatievaardigheden in het basisonderwijs Agenda 1. Wanneer ben je informatievaardig? 2. Waarom is het (nu) zo belangrijk informatievaardig te zijn? 3. Wat betekent dit voor het onderwijs? 4. Hoe

Nadere informatie

Vaardigheden - Internet vmbo-kg12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Vaardigheden - Internet vmbo-kg12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 22 August 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/61652 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van

Nadere informatie

Vaardigheden - Internet HV 1. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52517

Vaardigheden - Internet HV 1. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52517 Vaardigheden - Internet HV 1 Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 21 July 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/52517 Dit lesmateriaal is gemaakt

Nadere informatie

Informatievaardigheden in het basisonderwijs. Hoe leer je kinderen zoeken op internet

Informatievaardigheden in het basisonderwijs. Hoe leer je kinderen zoeken op internet Informatievaardigheden in het basisonderwijs Hoe leer je kinderen zoeken op internet Voorstellen Doelen Heeft u inzicht in wat informatievaardigheden zijn. Weet u het belang van informatievaardigheden.

Nadere informatie

Werkschrift : Hoe werk ik op WikiKids?

Werkschrift : Hoe werk ik op WikiKids? Werkschrift : Hoe werk ik op WikiKids? WERKBOEK WIKIKIDS Welkom bij het werkboek van WikiKids. In dit werkboek staan opdrachten waarmee je stap voor stap leert werken met WikiKids. Er staan 15 opdrachten

Nadere informatie

Kop. Romp. Lesbrief Zoekgedrag Leerjaar 1-Profiel 1,2,3

Kop. Romp. Lesbrief Zoekgedrag Leerjaar 1-Profiel 1,2,3 Lesbrief Zoekgedrag Leerjaar 1-Profiel 1,2,3 Tijd: 45 50 minuten Kop Introductie Introduceer de opdracht kort: Informatie opzoeken op internet gaat snel en is gemakkelijk toegankelijk. Soms is het niet

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Een probleemstelling formuleren

Hoofdstuk 1 Een probleemstelling formuleren handleiding onderzoek doen op internet pagina 1 Hoofdstuk 1 Een probleemstelling formuleren Het opstellen van een goede probleemstelling bij een onderwerp is leuk werk, maar ook lastig. Het kan veel tijd

Nadere informatie

Lesbrief: Mediawijs Thema: Mens & Dienstverlenen in de toekomst

Lesbrief: Mediawijs Thema: Mens & Dienstverlenen in de toekomst Lesbrief: Mediawijs Thema: Mens & Dienstverlenen in de toekomst Copyright Stichting Vakcollege Groep 2015. Alle rechten voorbehouden. Inleiding Dat mensen gebruik maken van media is niet nieuw. Er zijn

Nadere informatie

Introductie. Lesinstructie. Lesinstructie. Leerdoelen. Introductie. Opzet. Bronnen

Introductie. Lesinstructie. Lesinstructie. Leerdoelen. Introductie. Opzet. Bronnen Introductie Introductie Gamen, Hyven, informatie zoeken, filmpjes kijken, muziek luisteren, spullen kopen of verkopen. Internetten doen we allemaal. Soms voor de lol, soms serieus, soms thuis, soms op

Nadere informatie

Help, ik moet een werkstuk maken!

Help, ik moet een werkstuk maken! Help, ik moet een werkstuk maken! Je gaat de komende tijd bezig met het maken van een werkstuk. Maar hoe zit een werkstuk nou eigenlijk in elkaar? Hoe moet je beginnen? En hoe kies je nou een onderwerp?

Nadere informatie

Deze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E.

Deze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E. Page of 6 Enquête basisonderwijs Deze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E. Er zijn in totaal 9 vragen. A. Over jezelf Dit onderdeel bestaat uit zeven vragen. Hoe oud ben je? In welke klas zit je?

Nadere informatie

VMBO praktische leerweg VMBO theoretische leerweg HAVO VWO

VMBO praktische leerweg VMBO theoretische leerweg HAVO VWO Page of 7 Enquête voortgezet onderwijs Deze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E. Er zijn in totaal 9 vragen. A. Over jezelf Dit onderdeel bestaat uit zeven vragen. Hoe oud ben je? In welke klas

Nadere informatie

INSTRUCT Samenvatting Basis Online Essentials Internet 2015, H3 SAMENVATTING HOOFDSTUK 3

INSTRUCT Samenvatting Basis Online Essentials Internet 2015, H3 SAMENVATTING HOOFDSTUK 3 SAMENVATTING HOOFDSTUK 3 Zoekmachines Met een zoekmachine kun je naar informatie op internet zoeken. GOOGLE (www.google.nl) is de meeste gebruikte. Andere zoekmachines zijn bijvoorbeeld BING en YAHOO.

Nadere informatie

Zorg dat je een onderwerp kiest, waarvan je echt meer wilt weten. Dat is interessanter, leuker en makkelijker om mee bezig te zijn.

Zorg dat je een onderwerp kiest, waarvan je echt meer wilt weten. Dat is interessanter, leuker en makkelijker om mee bezig te zijn. Werkstukwijzer Deze werkstukwijzer helpt je om een werkstuk in elkaar te zetten. Je vult eerst een formulier in. Op dit formulier komt te staan waar je werkstuk over gaat en hoe je het aanpakt. Met behulp

Nadere informatie

Stappenplan zoeken en verwerken van informatie

Stappenplan zoeken en verwerken van informatie Stappenplan zoeken en verwerken van informatie Oriëntatie op het onderwerp Wat is het onderwerp? Welke zoektermen? Welke bronnen? Zoeken naar informatie Welke informatiebron gebruik je? Hoe zoek je digitale

Nadere informatie

Leerstofoverzicht Lezen in beeld

Leerstofoverzicht Lezen in beeld Vaardigheden die bij één passen, worden in Lezen in beeld steeds bij elkaar, in één blok aangeboden. Voor Lezen in beeld a geldt het linker. Voor Lezen in beeld b t/m e geldt het rechter. In jaargroep

Nadere informatie

Als eerste bedankt voor het aanschaffen van deze PDF waarin ik je handige tips en trucs zal geven over het schrijven van een handleiding.

Als eerste bedankt voor het aanschaffen van deze PDF waarin ik je handige tips en trucs zal geven over het schrijven van een handleiding. Bedankt! Als eerste bedankt voor het aanschaffen van deze PDF waarin ik je handige tips en trucs zal geven over het schrijven van een handleiding. Graag zou ik je willen vragen mij een email te sturen

Nadere informatie

Het doen van literatuuronderzoek

Het doen van literatuuronderzoek Het doen van literatuuronderzoek Workshop Miniconferentie Kritisch denken in de wetenschap Saskia Brand-Gruwel Iwan Wopereis Invoegen Afbeelding homepage Boekenweek 2011 Pagina 2 Wat dan wel? Wat dan wel?

Nadere informatie

Jouw bedrijf in 3 stappen bovenin Google Whitepaper online vindbaarheid versie augustus 2012

Jouw bedrijf in 3 stappen bovenin Google Whitepaper online vindbaarheid versie augustus 2012 Jouw bedrijf in 3 stappen bovenin Google Whitepaper online vindbaarheid versie augustus 2012 Whitepaper Online vindbaarheid Allebedrijvenin augustus 2012 Pagina 1 Een woord vooraf Je hebt een prachtige

Nadere informatie

Met welk werk kunnen kinderen uit groep 5-6 thuiskomen en hoe kunt u uw kind thuis helpen?

Met welk werk kunnen kinderen uit groep 5-6 thuiskomen en hoe kunt u uw kind thuis helpen? Met welk werk kunnen kinderen uit groep 5-6 thuiskomen en hoe kunt u uw kind thuis helpen? In groep 5-6 nemen kinderen steeds vaker werk mee naar huis. Vaak vinden kinderen het leuk om thuis aan schooldingen

Nadere informatie

Stappenplan voor een onderzoek

Stappenplan voor een onderzoek Stappenplan voor een onderzoek Stap 1: Onderwerp * A) Kies een onderwerp Denk bij het kiezen van een onderwerp aan de volgende punten: - vind ik het onderwerp interessant - zijn er genoeg bronnen over

Nadere informatie

Websites voor mentoren en leerlingen Inleiding

Websites voor mentoren en leerlingen Inleiding Websites voor mentoren en leerlingen Inleiding Internet is niet meer weg te denken uit het huidige onderwijs en biedt bovendien een bijna onuitputtelijke bron aan informatie en hulpmiddelen. Dit document

Nadere informatie

Nationaal congres Taal en Lezen 15 oktober 2015. Onlinegeletterdheid. Mini-masterclass Jeroen Clemens

Nationaal congres Taal en Lezen 15 oktober 2015. Onlinegeletterdheid. Mini-masterclass Jeroen Clemens Nationaal congres Taal en Lezen 15 oktober 2015 Onlinegeletterdheid Mini-masterclass Jeroen Clemens WWW.CPS.NL 25 sept. 2015 competent op internet? Digital natives nieuwe geletterdheid Kinderen moeten

Nadere informatie

Becoming a critical web searcher. Saskia Brand-Gruwel

Becoming a critical web searcher. Saskia Brand-Gruwel Becoming a critical web searcher Saskia Brand-Gruwel Herkenbaar probleem? Frustratie Deze sessie Lezing: Wat maakt het zoeken en vinden van informatie op het internet moeilijk? Hoe verloopt het proces

Nadere informatie

Een torenvalk op straat. Redactie Duurzame school. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Een torenvalk op straat. Redactie Duurzame school. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Redactie Duurzame school 18 July 2013 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/33045 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.

Nadere informatie

CLIL Toolkit voor het basisonderwijs

CLIL Toolkit voor het basisonderwijs CLIL Toolkit voor het basisonderwijs Auteurs: Alessandra Corda, Eke Krijnen, Wibo van der Es Redactie: Jan Willem Chevalking, Tine Stegenga 2012 Expertisecentrum mvt, Leiden Een digitale versie van deze

Nadere informatie

Spreken - Presenteren HV 1. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52520

Spreken - Presenteren HV 1. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52520 Spreken - Presenteren HV 1 Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 21 July 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/52520 Dit lesmateriaal is gemaakt

Nadere informatie

Al doende leren Een module voor trainers

Al doende leren Een module voor trainers Al doende leren Een module voor trainers Bijlagen: Powerpoint Een module voor trainers Handouts: Stappenplan internetgebruik (De Strategiekaart) Print van Powerpoint prestaties geld Parktijkopdrachten

Nadere informatie

Nieuwe media. Ander onderwijs?

Nieuwe media. Ander onderwijs? Nieuwe media. Ander onderwijs? Joke Voogt Typ hier de footer 1 Wij streven ernaar dat over vijf tot tien jaar alle leerlingen voor hun toekomstig beroep, voor het deelnemen aan het maatschappelijk leven

Nadere informatie

Handleiding voor: * spreekbeurt * nieuwskring * leeskring * website * voorlezen

Handleiding voor: * spreekbeurt * nieuwskring * leeskring * website * voorlezen Handleiding voor: * spreekbeurt * nieuwskring * leeskring * website * voorlezen Antoniusschool Groep 7/8 Let op: deze heb je het hele schooljaar nodig! Hoe maak je een spreekbeurt? Mijn voorbereiding:

Nadere informatie

Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag

Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag De probleemstelling is eigenlijk het centrum waar het werkstuk om draait. Het is een precieze formulering van het onderwerp dat je onderzoekt. Omdat de probleemstelling

Nadere informatie

Het houden van een spreekbeurt

Het houden van een spreekbeurt Het houden van een spreekbeurt In deze handleiding staan tips over hoe je een spreekbeurt kunt houden. Waar moet je op letten? Wat moet je wel doen? En wat moet je juist niet doen? We hopen dat je wat

Nadere informatie

Werkstuk. En natuurlijk ook spreekbeurt. Gemaakt door: Dimanida Kemkievelden Groep 7abcd

Werkstuk. En natuurlijk ook spreekbeurt. Gemaakt door: Dimanida Kemkievelden Groep 7abcd Werkstuk En natuurlijk ook spreekbeurt Gemaakt door: Dimanida Kemkievelden Groep 7abcd (Op het voorblad komt de titel van je werkstuk, een foto of een plaatje van je onderwerp, je naam en je klas.) Inhoudsopgave

Nadere informatie

Stap 4: Indeling maken

Stap 4: Indeling maken Stap 1: Het kiezen van een onderwerp Kies een onderwerp dat je aanspreekt of waar je veel van af weet of waar je graag meer over te weten wilt komen. Klaar? Kleur vakje 1 van het stappenblad. Stap 2: Materiaal

Nadere informatie

Mediaplan als onderdeel van het Leesplan, toegespitst op informatievaardigheden

Mediaplan als onderdeel van het Leesplan, toegespitst op informatievaardigheden Mediaplan als onderdeel van het Leesplan, toegespitst op informatievaardigheden Binnen de landelijke aanpak van de Bibliotheek Een mediawijze leerling heeft alle competenties in huis die nodig zijn om

Nadere informatie

Stappenplan zoeken en verwerken van informatie

Stappenplan zoeken en verwerken van informatie Stappenplan zoeken en verwerken van informatie Oriëntatie op het onderwerp Wat is het onderwerp Welke zoektermen Welke bronnen Zoeken naar informatie Welke informatiebronnen Kiezen en beoordelen van informatie

Nadere informatie

Jongeren in 2008. Ecabo. Paul Sikkema - ComBat groep. 12 november 2008

Jongeren in 2008. Ecabo. Paul Sikkema - ComBat groep. 12 november 2008 Jongeren in 2008 Ecabo 12 november 2008 Paul Sikkema - ComBat groep 1 2 Lastige doelgroepen Kinderen en met name jongeren: lastige doelgroepen. Steeds in beweging: Van levensfase naar levensfase. Op zoek

Nadere informatie

Les 2 ... Hoe in alle veiligheid surfen. Deze iconen tonen aan voor wie het document is. Leerkrachten

Les 2 ... Hoe in alle veiligheid surfen. Deze iconen tonen aan voor wie het document is. Leerkrachten Les 2... Hoe in alle veiligheid surfen. Deze iconen tonen aan voor wie het document is Leerkrachten WebExperts Senioren Leerlingen Achtergrondinformatie Achtergrondinformatie voor de leerkracht Waarom?

Nadere informatie

Literatuurverwijzingen

Literatuurverwijzingen Literatuurverwijzingen Een literatuurlijst maken & citeren / parafraseren Waarover gaat de presentatie? I Waarom verwijzen? Enkele overwegingen vooraf! II APA - normen III Literatuurverwijzingen: de praktijk

Nadere informatie

Workshop Handleiding. Verhalen schrijven. wat is jouw talent?

Workshop Handleiding. Verhalen schrijven. wat is jouw talent? Workshop Handleiding Verhalen schrijven wat is jouw talent? Inhoudsopgave Hoe gebruik je deze workshop? Hoe kun je deze workshop inzetten in je klas? Les 1: Even voorstellen stelt zich kort voor en vertelt

Nadere informatie

Opdracht zoeken en vinden van informatie

Opdracht zoeken en vinden van informatie Opdracht zoeken en vinden van informatie Opdracht 1, zoekvraag bepalen: Voordat je informatie gaat zoeken, is het handig om eerst je zoekvraag te bepalen. Anders krijg je veel informatie waar je niets

Nadere informatie

Handleiding voor: * spreekbeurt * nieuwskring * leeskring * werkstuk

Handleiding voor: * spreekbeurt * nieuwskring * leeskring * werkstuk Handleiding voor: * spreekbeurt * nieuwskring * leeskring * werkstuk Antoniusschool Groep 5/6 Let op: deze heb je het hele schooljaar nodig! Hoe maak je een spreekbeurt? Mijn voorbereiding: 1. Je kiest

Nadere informatie

PROJECT 2014 FLL WORLD CLASS SM

PROJECT 2014 FLL WORLD CLASS SM PROJECT 2014 FLL WORLD CLASS SM In het FLL World Class SM Project zal jullie team: Een onderwerp kiezen waar jullie enthousiast over zijn of altijd al meer over hebben willen weten. Een innovatieve oplossing

Nadere informatie

Essay. Is multimedia als leermiddel gunstig voor het leerproces van een kind? Stefan van Rees Studentnummer: 0235938 Opleiding:

Essay. Is multimedia als leermiddel gunstig voor het leerproces van een kind? Stefan van Rees Studentnummer: 0235938 Opleiding: Essay Is multimedia als leermiddel gunstig voor het leerproces van een kind? Naam: Studentnummer: 0235938 Opleiding: CMD Docent: Rob van Willigen Modulecode: MEDM0201D Modulenaam: Is multimedia als leermiddel

Nadere informatie

Teleblikles 'Dit ben ik! Mijn ideale online profiel'

Teleblikles 'Dit ben ik! Mijn ideale online profiel' Auteurs Laatst gewijzigd Licentie Webadres Bram Litjens ; Karen Jong 16 April 2014 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/50496 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

School en computers. Paulusse BedrijfsOpleidingen

School en computers. Paulusse BedrijfsOpleidingen School en computers School en computers Computers zijn niet meer weg te denken uit ons leven. Kinderen van nu spelen vaak al computerspelletjes voor ze naar groep 1 gaan. Op school nemen computers een

Nadere informatie

Draaiboek voor een gastles

Draaiboek voor een gastles Draaiboek voor een gastles Dit draaiboek geeft jou als voorlichter van UNICEF Nederland een handvat om gastlessen te geven op scholen. Kinderen, klassen, groepen en scholen - elke gastles is anders. Een

Nadere informatie

Slim zoeken op internet

Slim zoeken op internet Op internet kun je heel veel informatie vinden. Je kunt het zo gek niet bedenken of er is wel iets over te vinden. Internet is daarom wel te vergelijken met een hele grote hooiberg waar jij op zoek bent

Nadere informatie

HOERA, een meisje Ondertitel: Analyseren

HOERA, een meisje Ondertitel: Analyseren HOERA, een meisje Ondertitel: Analyseren 1. Inleiding Aan de hand van een concept cartoon verdiepen leerlingen zich in de vraag hoe het komt dat een meisje een meisje is. Een concept cartoon is een visuele

Nadere informatie

Gebruiksvriendelijkheid: Gebruiksaanwijzing:

Gebruiksvriendelijkheid: Gebruiksaanwijzing: Gebruiksvriendelijkheid: Elon Education is een tool waarmee online woordjes geleerd kunnen worden voor de vreemde talen. Ook is het mogelijk om met Elon Education de tafels te oefenen, werkwoorden enz.

Nadere informatie

Evaluatie Topondernemers groepen 8. 8 april 2015

Evaluatie Topondernemers groepen 8. 8 april 2015 Evaluatie Topondernemers groepen 8 8 april 2015 In april 2015 is door de kinderen van groep 8 een aantal vragen over de methodiek Topondernemers beantwoord. Gekozen is voor deze groepen omdat zij het vergelijk

Nadere informatie

Workshop. Zoeken naar goede Informatievaardigheden. bronnen voor FLOT!? Nathalie van den Eerenbeemt Olaf Schiltmans Jos Knubben

Workshop. Zoeken naar goede Informatievaardigheden. bronnen voor FLOT!? Nathalie van den Eerenbeemt Olaf Schiltmans Jos Knubben Workshop Zoeken naar goede Informatievaardigheden bronnen voor FLOT!? Nathalie van den Eerenbeemt Olaf Schiltmans Jos Knubben 1 Waar vind je de PowerPointpresentatie? 2 http://www.flickr.com/photos/nypl/3109282915/

Nadere informatie

Artikel kritisch internetgebruik

Artikel kritisch internetgebruik Bovenbouwers en kritisch : feiten en zes tips Wat kunnen kinderen al en wat moeten ze nog leren? Anja Rutgers van der Loeff Specialist taal en zaakvakken bij abc onderwijsadviseurs Begrijpend lezen! Daar

Nadere informatie

Word Infomatiev aardig. Saskia Brand- Gruwel Iwan Wopereis

Word Infomatiev aardig. Saskia Brand- Gruwel Iwan Wopereis Word Infomatiev aardig Saskia Brand- Gruwel Iwan Wopereis In deze workshop lost u een informatieprobleem op; krijgt u informatie over (het leren van) informatievaardigheden; bespreken we onderzoek naar

Nadere informatie

Monitor Klik & Tik de Bibliotheek [voorbeeld] september 2014 augustus 2015

Monitor Klik & Tik de Bibliotheek [voorbeeld] september 2014 augustus 2015 Monitor Klik & Tik de Bibliotheek [voorbeeld] september 2014 augustus 2015 Inhoud 1. Inleiding... 1 2. Dienstverlening en deelnemers in de Bibliotheek [voorbeeld]... 2 2.1 Dienstverlening... 2 2.2 Deelnemers...

Nadere informatie

Titanpad. Answergarden. Wordle. Tricider. Resultaten Workshop ICT & Aps

Titanpad. Answergarden. Wordle. Tricider. Resultaten Workshop ICT & Aps Titanpad Answergarden Wordle Tricider Resultaten Workshop ICT & Aps Rotterdam, Landelijke Lio-dag 9 februari 2012 Beste student van de lerarenopleidingen economie. Jullie hebben op 9 februari 2012 een

Nadere informatie

Geef nooit persoonlijke informatie door op internet, zoals namen, adressen en telefoonnummers.

Geef nooit persoonlijke informatie door op internet, zoals namen, adressen en telefoonnummers. Computer Niet eten en/of drinken bij de computers. Trek geen stekkers uit de computer. Laat het beeldscherm en de computer staan, niet verplaatsen. Wijzig geen beeldscherminstellingen. Meld je zelf af

Nadere informatie

Handleiding voor het maken van je eigen webpagina op de schoolsite

Handleiding voor het maken van je eigen webpagina op de schoolsite Waar gaat dit over? Handleiding voor het maken van je eigen webpagina op de schoolsite Hier leer je hoe je een eigen webpagina kunt maken op de site van de school. Op deze webpagina kun je vertellen wie

Nadere informatie

Hoe maak je een werkstuk?

Hoe maak je een werkstuk? Hoe maak je een werkstuk? Je gaat een werkstuk maken. Maar hoe zit een werkstuk nou eigenlijk in elkaar? Hoe moet je beginnen? En hoe kies je nou een onderwerp? Op deze vragen en nog vele anderen krijg

Nadere informatie

3 Hoogbegaafdheid op school

3 Hoogbegaafdheid op school 3 Hoogbegaafdheid op school Ik laat op school zien wat ik kan ja soms nee Ik vind de lessen op school interessant meestal soms nooit Veel hoogbegaafde kinderen laten niet altijd zien wat ze kunnen. Dit

Nadere informatie

Energie: hoe duurzaam is jouw school? Esther van der Meer. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.

Energie: hoe duurzaam is jouw school? Esther van der Meer. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs. Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Esther van der Meer 05 June 2013 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/31896 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.

Nadere informatie

Producten mediawijsheid de Bibliotheek Midden-Brabant

Producten mediawijsheid de Bibliotheek Midden-Brabant Producten mediawijsheid de Bibliotheek Midden-Brabant Veel scholen besteden aandacht aan het mediawijzer maken van leerlingen, docenten en ouders. De Bibliotheek Midden-Brabant kan hierbij inhoudelijk

Nadere informatie

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben Ik ben wie ik ben Naam: Lisa Westerman Inhoudsopgave Inleiding... 3 De uitslag van Lisa Westerman... 7 Toelichting aandachtspunten en leerdoelen... 8 Tot slot... 9 Pagina 2 van 9 Inleiding Hallo Lisa,

Nadere informatie

Informatievaardigheden

Informatievaardigheden Informatievaardigheden (in het onderwijs) Jaap Walhout & Saskia Brand-Gruwel Overzicht Introductie Opdracht Nabespreken opdracht Informatievaardigheden & 10 jaar onderzoek Discussie Vooruitblik & huiswerk

Nadere informatie

Recensie: Wat wij moeten weten over jongeren en hun digitale wereld

Recensie: Wat wij moeten weten over jongeren en hun digitale wereld reageren bijlagen attenderen printversie Recensie: Wat wij moeten weten over jongeren en hun digitale wereld Datum 01/02/2007 Auteur publicatie Guus Wijngaards, Jos Fransen, Pieter Swager (INHOLLAND) Titel

Nadere informatie

*Ook met het programma Paint van Windows kunnen foto s bewerkt worden

*Ook met het programma Paint van Windows kunnen foto s bewerkt worden Lesbrief Online pesten Leerjaar 1-Profiel1,2,3 Tijd: 50 55 minuten Voorbereiding: op http://mediawijsheid.nl/onlinepesten staan allerlei filmpjes, informatie en artikelen over online pesten, bruikbaar

Nadere informatie

Webkwestie Reclame. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/47066

Webkwestie Reclame. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/47066 Auteur Timo Lentjes Laatst gewijzigd Licentie Webadres 06 juni 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/47066 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs

Nadere informatie

RV 07 R.K. Basisschool de Vlinder groep 8 Stockholm 3 / 8 3124 SG Schiedam Tel.: 010-4717036 / 010-2470164

RV 07 R.K. Basisschool de Vlinder groep 8 Stockholm 3 / 8 3124 SG Schiedam Tel.: 010-4717036 / 010-2470164 R.K. Basisschool De Vlinder RV 07 R.K. Basisschool de Vlinder groep 8 Stockholm 3 / 8 3124 SG Schiedam Tel.: 010-4717036 / 010-2470164 GOEDE STUDIEGEWOONTEN Bij goed studeren (leren) of huiswerk maken

Nadere informatie

IJsbeer! CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/70967

IJsbeer! CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/70967 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Leonie Z 14 januari 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/70967 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

Ontwerponderzoek paper 2 Geografische informatievaardigheden in 5 VWO

Ontwerponderzoek paper 2 Geografische informatievaardigheden in 5 VWO Ontwerponderzoek paper 2 Geografische informatievaardigheden in 5 VWO Student: Vincent van der Maaden, MSc Studentnummer: 5783070 Opleiding: Interfacultaire lerarenopleiding, UvA Vakgebied: Aardrijkskunde

Nadere informatie

Met Word een hoger cijfer halen. Word ken je al, toch kun je nog veel meer doen met Word. Nog beter leren omgaan met Word

Met Word een hoger cijfer halen. Word ken je al, toch kun je nog veel meer doen met Word. Nog beter leren omgaan met Word Nog beter leren omgaan met Word Met Word een hoger cijfer halen. Word ken je al, toch kun je nog veel meer doen met Word. Informatiekunde Omgaan met Word College De Heemlanden 2005. Informatiekunde Leerjaar

Nadere informatie

4. Informatie zoeken op internet

4. Informatie zoeken op internet 85 4. Informatie zoeken op internet Je kunt internet vergelijken met een bibliotheek waar alles kriskras door elkaar staat. Hoe kun je dan de informatie vinden die je nodig hebt? Je kunt gebruikmaken van

Nadere informatie

Gebarentaal. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Gebarentaal. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Kwant 19 may 2012 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/37879 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is

Nadere informatie

Tekst lezen en vragen stellen

Tekst lezen en vragen stellen 1. Lees de uitleg. Tekst lezen en vragen stellen Als je een tekst leest, kunnen er allerlei vragen bij je opkomen. Bijvoorbeeld: Welke leerwegen zijn er binnen het vmbo? Waarom moet je kritisch zijn bij

Nadere informatie

Werkstukken maken op PCBO-Het Mozaiek Groep 6

Werkstukken maken op PCBO-Het Mozaiek Groep 6 We gaan een werkstuk maken en je mag het helemaal zelf doen. Het is helemaal jouw eigen werkstuk. Maar om je even goed op weg te helpen hebben we hieronder alle stapjes even op een rij gezet. Wat moet

Nadere informatie

Projectdefinitie. Plan van aanpak

Projectdefinitie. Plan van aanpak Projectplan DOT2 Projectdefinitie ICT is niet meer weg te denken uit ons onderwijs (Hasselt, 2014). Als (toekomstige) leerkracht is het belangrijk dat je daar op inspeelt en kennis hebt van de laatste

Nadere informatie

Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken

Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken - 2 - Weer huiswerk? Nee, deze keer geen huiswerk, maar een boekje óver huiswerk! Wij (de meesters en juffrouws) horen jullie wel eens mopperen als je huiswerk opkrijgt.

Nadere informatie

Reader Veilig ICT (Weet wat je kind doet)

Reader Veilig ICT (Weet wat je kind doet) Reader Veilig ICT (Weet wat je kind doet) Samenstelling: Radboud Prinsen september 2007 (versie 2) - 1 - Inhoud Inleiding... blz. 3 Artikel Surfen zonder risico's bestaat niet... blz. 4 Zoeken op internet...

Nadere informatie

Handleiding bij het maken van een profielwerkstuk. april 2012

Handleiding bij het maken van een profielwerkstuk. april 2012 Handleiding bij het maken van een profielwerkstuk april 2012 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. De tijdlijn 3. De verschillende fasen 4. Onderwerp zoeken 5. Informatie zoeken 6. Nog 10 tips 7. De beoordeling

Nadere informatie

Cursus Onderwijs en ICT. bloggen met Wordpress

Cursus Onderwijs en ICT. bloggen met Wordpress Cursus Onderwijs en ICT Deel 21 (versie 1.0 NL 27-04-2011) bloggen met Wordpress door Serge de Beer Inleiding Zelf ben ik niet zo n blogger. Niet dat ik het niet heb geprobeerd trouwens. Al regelmatig

Nadere informatie

Vaardigheden - Enquête HV 2. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52705

Vaardigheden - Enquête HV 2. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52705 Vaardigheden - Enquête HV 2 Auteurs VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 21 July 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/52705 Dit lesmateriaal is gemaakt

Nadere informatie

Vaardigheden - Enquête vmbo-kg12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/61729

Vaardigheden - Enquête vmbo-kg12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/61729 Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 22 augustus 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/61729 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

BEGRIJPEND LEZEN 1 NEDERLANDS TEKSTSOORTEN EN TEKSTDOELEN

BEGRIJPEND LEZEN 1 NEDERLANDS TEKSTSOORTEN EN TEKSTDOELEN BEGRIJPEND LEZEN 1 NEDERLANDS TEKSTSOORTEN EN TEKSTDOELEN 0 AAN HET EINDE VAN DEZE UITLEG: - Kun je het onderwerp uit een zin bepalen. - Kun je het onderwerp van een tekst bepalen. - Kun je een soort tekst

Nadere informatie

Leerlingen moeten leren meerdere informatiebronnen naast elkaar te gebruiken.

Leerlingen moeten leren meerdere informatiebronnen naast elkaar te gebruiken. De mediatheek gebruiken in het onderwijs Deze instructie bevat de volgende onderdelen: Aanwijzingen voor het formuleren van een mediatheekopdracht... 1 Inleiding... 1 Het formuleren van een onderzoeksopdracht...

Nadere informatie

Hoe maak ik een werkstuk?

Hoe maak ik een werkstuk? Hoe maak ik een werkstuk? Stap 1: Onderwerp en vraag Voordat je kunt beginnen met het maken van een werkstuk, moet je natuurlijk een onderwerp kiezen. Als je een onderwerp hebt gekozen ga je bedenken wat

Nadere informatie

Reflectiegesprekken met kinderen

Reflectiegesprekken met kinderen Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen

Nadere informatie

Project Tweede Wereldoorlog. Rianne Bakker. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/61249

Project Tweede Wereldoorlog. Rianne Bakker. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/61249 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Rianne Bakker 15 May 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/61249 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein. Wikiwijsleermiddelenplein

Nadere informatie

HALLO WERELD WERKSTUK

HALLO WERELD WERKSTUK HALLO WERELD WERKSTUK Opdracht Maak een werkstuk over China, het onderwerp van het boek De Parel en De Draak. Beschrijf verschillende aspecten van het land en maak je werkstuk zo afwisselend mogelijk.

Nadere informatie

Het oude Egypte. Inge Steentjes. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Het oude Egypte. Inge Steentjes. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Inge Steentjes 30 May 2011 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/30806 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

Serious gaming in het basisonderwijs Adviesnota

Serious gaming in het basisonderwijs Adviesnota 2012 Serious gaming in het basisonderwijs Adviesnota Carolien Popken SAB Schoolvereniging Aerdenhout- Bentveld 14-6-2012 Inhoudsopgave Inleiding... 3 Onderzoek... 4 Voorwoord... 4 Antwoord op de deelvragen

Nadere informatie

BRONNENONDERZOEK 2010/2011

BRONNENONDERZOEK 2010/2011 Bronnenonderzoek Namen Begeleiders Informatie verzamelen : inleiding Om informatie te verzamelen zul je verschillende bronnen moeten raadplegen. Al zoekende zul je merken dat er bronnen zijn waarvan je

Nadere informatie

Wanneer moeten we dat nog doen? We hebben vandaag, tijdens een andere vergadering, ons de vraag gesteld : waar moeten we naar toe om te melden dat

Wanneer moeten we dat nog doen? We hebben vandaag, tijdens een andere vergadering, ons de vraag gesteld : waar moeten we naar toe om te melden dat Wanneer moeten we dat nog doen? We hebben vandaag, tijdens een andere vergadering, ons de vraag gesteld : waar moeten we naar toe om te melden dat het programma in het eerste leerjaar te zwaar is We raken

Nadere informatie

leer-actief werkboek Naam: www.leer-actief.nl 1

leer-actief werkboek Naam: www.leer-actief.nl 1 leer-actief werkboek Naam: www.leer-actief.nl 1 actief leren WWW.leer-actief.nl Dit is Wybo. Wybo was vroeger een heel gewoon jongetje, maar hij was wel erg lui. En dat...werd zijn redding. Hij had nooit

Nadere informatie

Monitor de Bibliotheek op school vmbo

Monitor de Bibliotheek op school vmbo Monitor de Bibliotheek op school vmbo 2018-2019 Vragenlijst docenten Basisinformatie U vult deze vragenlijst in voor BRIN school... - Naam school... - Plaats school... Deze vragenlijst heeft betrekking

Nadere informatie

3. Zoeken naar informatie ... 4. Surfen op internet met de app Internet Explorer 99... 5. Werken met e-mail 109 ...

3. Zoeken naar informatie ... 4. Surfen op internet met de app Internet Explorer 99... 5. Werken met e-mail 109 ... Inhoudsopgave Voorwoord... 7 Nieuwsbrief... 7 Introductie Visual Steps... 8 Wat heeft u nodig?... 8 Uw voorkennis... 9 Hoe werkt u met dit boek?... 9 De website bij het boek... 10 Toets uw kennis... 10

Nadere informatie

Meer succes met je website

Meer succes met je website Meer succes met je website Hoeveel geld heb jij geïnvesteerd in je website? Misschien wel honderden of duizenden euro s in de hoop nieuwe klanten te krijgen. Toch levert je website (bijna) niets op Herkenbaar?

Nadere informatie