PERKPOLDER: NIEUW BUITENDIJKS NATUURGEBIED VOL LEVEN

Transcriptie

1 PERKPOLDER: NIEUW BUITENDIJKS NATUURGEBIED VOL LEVEN > Sinds de ontpoldering, nu iets meer dan een jaar geleden, zijn in Perkpolder al tientallen diersoorten gespot. En er is nog meer nieuw leven op komst. In de zomer van 2015 werd een bres gemaakt in de zeedijk van Perkpolder en is de omliggende dijk versterkt. Sindsdien stroomt de Westerschelde tweemaal per dag het voormalige poldergebied binnen. Zo ontstaat er een gloednieuw buitendijks natuurgebied van 75 hectare, waar het nu al krioelt van het leven. In 2003 moest de veerdienst tussen Perkpolder en Kruiningen plaatsmaken voor de toltunnel onder de Westerschelde. Het haventje van Perkpolder lag er werkeloos bij, tot Rijkswaterstaat, de gemeente Hulst, Provincie Zeeland en twee projectontwikkelaars op de proppen kwamen met een ambitieus plan. Het doel: een nieuw buitendijks natuurgebied, gecombineerd met woningen, een luxehotel, een golfbaan en een jachthaven. Moet er nog zand zijn? In 2015 werd de oude, dertiende-eeuwse dijk doorgestoken. Een nieuwe, steviger dijk vangt het water op verder landinwaarts. Sindsdien overspoelt het zilte water uit de Westerschelde twee keer per dag de voormalige polder. Dat moet een rijke variatie van leven naar het gebied lokken. Anton van Berchum, omgevingsmanager bij Rijkswaterstaat: We slaan met dit project drie vliegen in één klap: Perkpolder draagt innovatief bij aan de langetermijnwaterveiligheid van het gebied met meervoudig ruimtegebruik, de duurzame ontwikkeling van functies zoals wonen, recreëren en ondernemen en de versterking van de veerkracht van de natuur in het Schelde-estuarium. Om na te gaan of de natuurdoelstellingen gehaald worden, loopt er sinds vorig jaar een onderzoek in Perkpolder. Matthijs Boersema van Hogeschool Zeeland is de projectleider: Bij iedere vloed zet het water zand en slib af. Een deel daarvan blijft bij eb achter, zodat de vroegere polder op een natuurlijke wijze wordt opgehoogd. Wij onderzoeken hoe die morfologische ontwikkeling verloopt en hoe op die manier nieuwe biotopen tot stand komen. We hebben het dan over vegetatie en bodemdieren, maar ook over vogels. Nattevingerwerk? Dat onderzoek gebeurt niet zomaar met de natte vinger. We vergelijken grondig met andere overstromingsgebieden, zoals het Verdronken Land van Saeftinghe, iets verder stroomopwaarts aan de Westerschelde. Dat is door eeuwenlange opslibbing intussen het hoogste punt van Zeeland, als we de duinen buiten beschouwing laten. Een interessante referentie dus voor Perkpolder, aldus Matthijs Boersema. Maar we vergelijken ook met overstromingsgebieden die niet natuurlijk ontstaan zijn. Een goed voorbeeld is Rammegors, een natuurgebied aan de Oosterschelde dat sinds 2014 opnieuw aan de getijdenwerking blootstaat. We gaan bijvoorbeeld het terrein op om beide gebieden te vergelijken. Zo hebben we vastgesteld dat Perkpolder al aardig is opgeslibd. Dat merken we vooral in de geulen achterin het gebied, die zijn uitgegraven voor de dijk werd doorgestoken. In de stukken tussen de gegraven kreken zien we dat veel minder. Volledig volgens de verwachtingen, overigens. Bovendien richt het kennisinstituut Deltares zich op de modellering van de waterbeweging en het sedimenttransport. Dat vergroot het inzicht in de processen die het gebied vormgeven. Naast de veranderingen in de morfologie verandert ook het grondwaterpeil in het natuurgebied. Deltares onderzoekt met peilbuizen hoe eb en vloed doorwerken in de ondergrond.

2 Van slijkgarnaal tot smient Terreinbezoeken zijn ook van groot belang om na te gaan hoe het zit met de soortenrijkdom. Tom Ysebaert van onderzoeksinstituut IMARES doet onderzoek naar de bodemdieren in Perkpolder. Al in oktober 2015 hebben we de eerste metingen gedaan. Met succes: we vonden twintig verschillende soorten, waarvan wel tien wormachtigen. De meest voorkomende soort is het slijkgarnaaltje. Daarvan vonden we wel exemplaren per vierkante meter. Dat is geen ongebruikelijke score voor dit slijkgarnaaltje, maar het is toch een prettige vaststelling dat Perkpolder op zo n korte tijd zoveel nieuwe bewoners telt. Met al dat bodemleven is het geen wonder dat onderzoekers reikhalzend uitkijken naar de komst van vogels. Tom Ysebaert: Het is nog wat vroeg om Perkpolder al als foerageergebied te bestempelen, laat staan als broedgebied. Maar we houden wel meerdere keren per jaar vogeltellingen bij hoog- en laagwater, met positieve resultaten. Ondertussen hebben we onder meer bergeenden, smienten, scholeksters en wulpen gespot. Ook vrijwilligers hebben al heel wat leuke soorten waargenomen, waaronder de lepelaar. We verwachten dat Perkpolder over een aantal jaren een vaste waarde is voor foeragerende watervogels. Wat te doen bij kaalheid Op dit moment ligt Perkpolder nog vrij diep, zeker in vergelijking met andere getijdengebieden. Daarom doet vooral bodemleven het er goed en zijn er nauwelijks planten te bespeuren. Op termijn zullen de kale slikken op een natuurlijke wijze ophogen zodat schorrenplanten er zich kunnen vestigen. Die kunnen ertegen dat ze iedere vloed onder water komen te staan, op voorwaarde dat dit niet al te lang is. Tjeerd Bouma van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) doet onderzoek naar de vegetatieontwikkeling: We hopen natuurlijk dat er zich op lange termijn ook schorvegetatie ontwikkelt. Het is niet altijd voldoende dat het gebied opslibt opdat planten er een kans krijgen. Bodemdieren kunnen zich soms tegoed doen aan zaailingen. Het is ook mogelijk dat het slib niet stevig genoeg is, waardoor de plantjes geen grip krijgen. De onderzoekers doen niet alleen metingen, ze voeren ook verschillende experimenten uit. Tjeerd Bouma: We meten de consistentie van het slib en de snelheid waarmee de opslibbing plaatsvindt, maar daarnaast doen we in het lab en op het terrein proeven. Zo hebben we in een klimaatkamer bestudeerd wat het effect van verschillende bodemtypes en drainage is op de zaailingen. De resultaten zullen Het projectgebied Perkpolder combineert woongebied met recreatiemogelijkheden en unieke Scheldenatuur. ook van belang zijn voor de toekomst van de Hedwigepolder. We kunnen bijvoorbeeld betere uitspraken doen over het aantal geulen dat gegraven zal moeten worden zodra daar ontpolderd wordt. Deltaprofessionals Het onderzoeksproject in Perkpolder wordt gedragen door verschillende instellingen. Rijkswaterstaat, Hogeschool Zeeland, het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee, IMARES en Deltares dragen er samen aan bij in het samenwerkingsverband Centre of Expertise Delta Technology. Na drie jaar leveren ze in 2018 een eindrapport op met de gebundelde resultaten van het project. Daarmee voeden we het wetenschappelijke veld met waardevolle kennis, maar dat is niet de enige doelstelling, zegt Matthijs Boersema. We geven tijdens het project ook kansen aan afstudeerders van de Hogeschool Zeeland. Zo willen we hen klaarstomen tot echte deltaprofessionals. Daar is het toekomstige onderzoek alleen maar bij gebaat. Rijkswaterstaat We verwachten dat Perkpolder een vaste waarde wordt voor foeragerende watervogels. TOM YSEBAERT, ONDERZOEKER

3 ONDERZOEK & MONITORING CENTRAAL OP SCHELDERAAD JUNI > Op 9 juni kwamen onderzoekers en stakeholders samen voor de halfjaarlijkse zitting van de Schelderaad. Verslag van een vruchtbare dag. Zijn plaatrandstortingen wel goed voor de natuur? Moeten we ongerust zijn over het slib in de Zeeschelde? Staat de zoetwatervoorraad in het Schelde-estuarium onder druk? Het zijn maar enkele van de vragen die leden van de werkgroep Onderzoek & Monitoring en stakeholders bespraken op de Schelderaad van 9 juni. Tweemaal per jaar organiseert de Schelderaad, het officiële adviesorgaan van de VNSC, een zitting. VNSC-leden stellen er de voortgang van projecten voor; stakeholders discussiëren er en formuleren er adviezen voor de beleidsmakers. De laatste Schelderaad, op 9 juni, stond helemaal in het teken van het thema onderzoek & monitoring. Twee jaar geleden startte het eerste onderzoeksprogramma van de Agenda voor de Toekomst. Aangezien dat een looptijd van vier jaar heeft, was het tijd voor een stand van zaken en een doorkijk naar wat er nog op de plank ligt. Joint fact finding Het programma voor 9 juni hadden de stakeholders zelf vastgelegd tijdens een voorbereidende sessie in maart. Luc Willems, voorzitter van de Schelderaad: We hebben de focus op drie onderwerpen gelegd: zoet water, getijindringing en natuur. Die thema s zijn uitgebreid aan bod gekomen op 9 juni: een bewijs dat de VNSC onze inbreng serieus neemt. Dat is ook belangrijk, want de opzet achter de Schelderaad is joint fact finding. Voordat de VNSC verdere beslissingen neemt over het beleid en beheer van het Schelde-estuarium, wil ze het eerst met haar stakeholders eens zijn over de feiten en de interpretatie ervan. Vogels: doel gemist? Joost Backx, Nederlands voorzitter van de werkgroep Onderzoek & Monitoring, is het daar volmondig mee eens. De feedback van de stakeholders is meer dan een zetje in de rug: ze is essentieel om tot sluitende resultaten te komen. Neem natuur. We onderzoeken volop hoe het komt dat we de doelstellingen voor vogels op dit moment nog niet gehaald hebben. Dat kwam ook aan bod op de Schelde raad. Samen met de stakeholders hebben we ons afgevraagd wat er fout loopt. Zijn er manieren om onze doelen wél te halen? Zijn die doelen überhaupt realistisch? En welke doelen zouden we moeten stellen als de huidige niet haalbaar zijn? En dat is niet het enige natuurthema dat op 9 juni in de groep gegooid werd. Zo presenteerde de werkgroep Onderzoek & Monitoring haar onderzoek naar golven en hun impact op bodemdieren. De onderzoekers gingen ook in op een ander thema: plaatrandstortingen. Joost Backx: Iedereen gaat ervan uit dat die goed zijn voor de natuur, maar nu wordt voor het eerst onderzocht of dat ook echt zo is. Voor zulke thema s willen we op dezelfde golflengte zitten met de stakeholders. Net daarom zijn de halfjaarlijkse zittingen van de Schelderaad zo belangrijk. Getij in de Zeeschelde Het thema stortingen komt voortdurend terug als het gaat over het Schelde-estuarium. Dat zegt Marcel Taal, onderzoeker bij Deltares. Neem de getijslag, het verschil tussen hoog- en laagwaterstand. Uit metingen blijkt dat dat verschil steeds groter wordt, zeker in de Zeeschelde. We willen weten welke rol stortingen daarin spelen. Dat hebben we ook ter sprake gebracht op de Schelderaad. Ook als het gaat om slib, heeft de Zeeschelde de meeste aandacht nodig. Marcel Taal: De hoeveelheid slib in de Zeeschelde lijkt de laatste jaren toegenomen. Een evolutie die we in de gaten moeten houden, want we zagen in andere estuaria dat dit kan leiden tot wat in het vak een hypertroebel systeem heet. Het water bevat dan zoveel slib dat het leven in de rivier geen kans meer krijgt. Dat willen we uiteraard vermijden. Maar we kijken niet alleen naar de Zeeschelde. We geven ook aandacht aan de kust, de monding en de Westerschelde. Die spelen een cruciale rol bij de waterveiligheid. Er gebeurt bijvoorbeeld veel onderzoek naar het verband tussen morfologie en waterveiligheid.

4 Edwin Paree, Rijkswaterstaat Lieven Van Assche De Schelderaad in actie in het Oude Raadhuis van Bergen op Zoom. Te zoet, te zout Met zo n modelinstrumentarium kan bijvoorbeeld veel gerichter onderzocht worden hoe we de kustregio optimaal beschermen en versterken een absolute noodzaak, gezien de klimaatverandering. Een kwestie waarover ook de projectgroep Zoetwaterbeheer zich het hoofd breekt. Chantal Martens is projectleider aan Vlaamse kant: We doen onderzoek naar de balans tussen zoet en zout oppervlaktewater in perioden van schaarste en overvloed. Onze aandacht gaat in eerste instantie uit naar een mogelijk tekort aan zoet water. De voornaamste bedoeling is een objectief en helder overzicht te krijgen van de knelpunten en vraagstukken die daarrond leven, zoals de zoet watervragen rond het Kanaal Gent Terneuzen of het Volkerak-Zoommeer dat mogelijk weer zout wordt. De projectgroep Zoetwaterbeheer is betrekkelijk jong. We zijn dit jaar gestart met de uitrol van ons plan van aanpak, vertelt René Boeters, projectleider aan Nederlandse kant. Eerst zetten we alle historische, bestaande en verwachte knelpunten op een rij. Vervolgens starten we met een systeemanalyse en onderzoeken we de historische knelpunten per gebied: van de zone Kanaal Gent-Terneuzen tot aan de monding. We zijn misschien nog niet zo lang bezig, maar we weten wel waar we naartoe willen. Het verschil tussen hoogen laagwaterstand is sterk toegenomen, zeker in de Zeeschelde. MARCEL TAAL, ONDERZOEKER

5 ETEN EN GEGETEN WORDEN: VOEDSELKETEN ZEESCHELDE IN KAART GEBRACHT > We weten niet genoeg over de voedselketen in de Zeeschelde. Jammer, want daardoor begrijpen we het hele ecosysteem niet zo goed. Het INBO wil daar wat aan doen. Halverwege de jaren Plots neemt de hoeveelheid bodemdieren in de Zeeschelde sterk af. Tegelijkertijd valt het aantal doortrekkende en overwinterende watervogels in het gebied drastisch terug. Vissen en ander onderwaterleven heroveren dan weer het estuarium. Hoe houdt dat alles verband met elkaar? Wie zijn de nieuwe sleutelsoorten in het systeem? Om dat na te gaan, start het INBO nu een onderzoek naar de werking van het voedselweb in de Zeeschelde. Als bodemdieren massaal in aantal verminderen, is er meer aan de hand in de hele voedselketen. Maar de trigger voor zo n ecologische omslag is niet altijd even duidelijk. Erika Van den Bergh, onderzoeker bij het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) in Vlaanderen: De oorzaak van de hele omslag is wellicht te vinden in de verbeterde waterkwaliteit in de Zeeschelde. Die heeft vermoedelijk een hele cascade van reacties op gang gebracht, die we echter nog niet goed begrijpen. Laten de vogels zich de kaas van het brood eten door vissen en garnaalachtigen, die opeens massaal aanwezig zijn? Hoe zit die nieuwe onderwatervoedselketen dan precies in elkaar? Iedereen heeft er zo zijn idee over, maar het wordt tijd om het eens echt uit te zoeken. Daarom zijn we midden september van start gegaan met een uitgebreid onderzoek. Eten en gegeten worden Het INBO voert het onderzoek uit in opdracht van de afdeling Maritieme Toegang van het Vlaamse departement voor Mobiliteit en Openbare Werken. Gunther Van Ryckegem van het INBO: Voor het grote kader kunnen we putten uit de monitoringgegevens die verzameld worden in het Vlaams-Nederlandse monitoringprogramma MONEOS. Anderzijds zullen onze onderzoeksresultaten mee onderbouwing geven aan ingreep-effectscenario s die lopen in het kader van het onderzoeksprogramma van de Agenda voor de Toekomst. Bovendien zullen de resultaten bruikbaar zijn voor onder meer de interpretatie van de systeemtoestandsrapportage T2015. Het INBO zoekt een antwoord op een ogenschijnlijk simpele vraag: wie eet wie? Maar de realiteit is ingewikkelder. Het gaat er niet alleen om welke vis welk bodemdiertje op het menu heeft staan. We willen weten welke voedselketens in het complexe voedselweb dominant zijn, welke dieren wedijveren om voedsel en hoe dat systeem in de loop van de tijd veranderd is. En vooral: wat daarvan de oorzaken zijn. Daarom gooien we het net heel breed uit: we kijken naar bodemdieren, garnaalachtigen, vissen én vogels en hun voedsel. Verboden te picknicken Om te doorgronden hoe het systeem ecologisch werkt, gaan de INBO-onderzoekers innovatief na wat elke bewoner van de Zeeschelde achter de kiezen steekt. Frank Van de Meutter, onderzoeker bij INBO: Je bent wat je eet: dat geldt ook voor het kleinste bodemdiertje. Wij gaan na wat de koolstof- en stikstofsamenstelling van elk organisme in de Zeeschelde is. Zo kunnen we reconstrueren wie welk voedsel heeft opgenomen. Bovendien kunnen we zo bepalen hoe hoog een organisme in de voedselketen staat. Die manier van werken, de zogenaamde isotopenanalyse, helpt de onderzoekers om de samenhang van de voedselketen in kaart te brengen. Maar daar blijft het niet bij, vertelt Frank: We willen ons onderzoek nog sterker maken door gerichte experimenten. Zo gaan we heel specifiek na welke bodemdieren als prooi dienen voor vissen of vogels door die vissen of vogels tijdelijk te weren uit een afgebakend onderzoeksgebied. Zo onderzoeken we of we de vissen lokaal kunnen verjagen met ultrasound, en of we de vogels bijvoorbeeld met afspanningen plaatselijk kunnen verhinderen te foerageren. Vervolgens bekijken we hoe de aanwezige gemeenschap van bodemdiertjes daarop reageert.

6 Frédéric Azémar Kleine bodemdiertjes dienen als voedsel voor vele andere dieren in de Schelde. Omslag beter begrijpen Al die informatie moet de onderzoekers helpen beter te begrijpen hoe de schakels van de Zeescheldevoedselketens samenhangen, en wat een breuk in één zo n schakel voor de rest van het voedselweb met zich meebrengt. Met statistische methodes kunnen we het verband nagaan tussen onze eigen waarnemingen en de gegevens die we halen uit de lopende MONEOS-monitoring. Dat geeft ons een brede basis om de oorzaken van een plotse omslag, in het verleden of in de toekomst, te achterhalen. Je bent wat je eet: dat geldt zelfs voor het kleinste bodemdiertje. FRANK VAN DE MEUTTER, ONDERZOEKER Die informatie is zeer waardevol voor de beheerders in het gebied. Frederik Roose, projectcoördinator bij de afdeling Maritieme Toegang: Als we weten hoe een plotse omslag in het ecosysteem tot stand kwam, dan kunnen we er rekening mee houden bij het toekomstige beheer van het estuarium. Alleen zo kunnen we evenwichtige maatregelen nemen om waardevolle natuur in stand te houden en tegelijk de maatschappelijke functies van het estuarium te blijven voorzien.

7 AANBESTEDING CAPACITEITSSTUDIE IN ZICHT > De zoektocht naar een opdrachtnemer voor de capaciteitsstudie, een van de onderzoeksprojecten van de Agenda voor de Toekomst, gaat binnenkort van start. Kan de Schelde het vaarverkeer nog aan binnen twintig jaar? Dat complexe vraagstuk moet de capaciteitsstudie beantwoorden. De VNSC en de Permanente Commissie van Toezicht op de Scheldevaart (PC), die het onderzoek organiseren, zetten binnenkort een opdracht op de markt. Er varen almaar meer grote zeeschepen de Schelde op. Goed nieuws voor de Scheldehavens, maar het werpt wel de vraag op hoelang de Schelde die bedrijvigheid nog kan blijven slikken. De VNSC en de PC willen het uitzoeken met de Capaciteitsstudie Schelde. Eric Luca, projectleider: We willen de huidige capaciteit onderzoeken én die van Vervolgens bekijken we of er knelpunten optreden en hoe we die kunnen oplossen. Transport-economische studie Daarvoor roepen de VNSC en de PC de hulp in van experts. Dieter Sauvage, projectleider ad interim: We zijn op zoek naar een partij die vertrouwd is met nautiek, goed om kan met wiskundige modellen en transport-economische kennis in huis heeft. Daarom zetten we binnenkort een Europese aanbesteding op de markt. De winnende partij zal de studie de komende tijd mogen uitrollen. Ze zal alvast kunnen putten uit de transport-economische studie die studiebureau Rebel sinds afgelopen zomer voorbereidt. Dieter Sauvage: In de aanloop naar de aanbesteding merkten we dat er nog heel wat nuttige informatie ontbrak over goederenhoeveelheden in het Scheldegebied. Hoeveel tonnen overslag wordt er gemaakt? Bulk of stukgoed? Om daar meer inzicht in te krijgen gingen we op zoek naar een partij die een historische analyse kan maken van de overslag van de scheepsvlootontwikkeling en de Scheldehavens. Rebel zal dat onderzoeken voor de periode van 2010 tot en met Die analyses zetten ze vervolgens om in scenario s: hoe worden goederenstromen verkeersstromen? En wat betekent dat voor de scheepsvloot in het Scheldegebied? Reviewcommissie Een geschikte partij vinden voor het complexe vraagstuk van de capaciteitsstudie is geen gemakkelijke opdracht. De projectleiding kan een beroep doen op de expertise van de onafhankelijke reviewcommissie. Eric Luca: Die commissie bestaat uit experts met kennis op het vlak van nautiek, transporteconomie, modellering en havens. Ze zijn sinds het voorjaar betrokken en weten perfect hoever het project staat. Ze kunnen op elk moment advies geven over inhoud en resultaten: wanneer wij ze daarom vragen of als ze het zelf nodig achten. Van hen ontvingen we waardevol advies op het aanbestedingsdocument. Maar ze komen pas echt in actie zodra de capaciteitsstudie loopt. Vanaf dan zijn ze er om de wetenschappelijke kwaliteit van de studie te borgen. Dat helpt mee voorkomen dat achteraf discussie zou ontstaan over de inhoud. Natuurlijk worden ook alle resultaten teruggekoppeld naar de Begeleidingscommissie Capaciteitsstudie. Eric Luca: Die bestaat uit vertegenwoordigers van stakeholders uit de Schelderaad, de bevoegde diensten in Vlaanderen en Nederland en het Vlaamse en Nederlandse loodswezen. Met hen komen we regelmatig samen om de stand van zaken te bespreken en we kunnen ook een beroep doen op hun kennis van het vaarverkeer. Hun input blijft van onschatbare waarde, ook na de aanbesteding.

8 Edwin Paree, Rijkswaterstaat Edwin Paree Voor dit schip is er plaats genoeg. Blijft dat zo in 2035? Draaiboek De capaciteitsstudie moet niet alleen antwoord bieden op complexe vragen, het is ook zelf een complex project. Eric Luca: De organisatie van een transport-economische studie, een Europese aanbesteding, de terugkoppeling naar verschillende commissies dat is heel wat hooi op onze vork. Om het geheel inzichtelijk te houden hebben we de afgelopen maanden werk gemaakt van een helder draaiboek, waarin de verschillende fases van het project staan opgelijst. Zo weet iedereen ook altijd wie er wanneer verantwoordelijk is voor welke deeltaak. Dat vergemakkelijkt de opvolging en de communicatie naar de stakeholders. De input van de Begeleidingscommissie Capaciteitsstudie blijft van onschatbare waarde, ook na de aanbesteding. ERIC LUCA, PROJECTLEIDER

9 ZEEZOOGDIEREN OP DRIFT: OPVALLENDE VONDSTEN IN DE SCHELDE > In april van dit jaar ontdekten wandelaars een aangespoelde narwal in Bornem. Een arctische reus in de Schelde? Over (on)gewone zeezoogdieren in onze wateren. De narwal van Bornem is de eerste die ooit in België werd gevonden. Geen wonder dat hij enkele dagen de nationale pers domineerde. Maar het is lang niet het enige zeezoogdier dat in de Schelde verzeild raakt. Van potvissen tot dolfijnen, van zeehonden tot bruinvissen: allemaal zijn ze er al eens terechtgekomen. Maar horen ze er ook thuis? Narwallen horen thuis in arctische wateren, zo n 4500 kilometer noordelijker dan het Schelde-estuarium dus. Inger van den Bosch, adviseur mariene ecologie bij Rijkswaterstaat: Dat ze afdwalen naar onze contreien, is zeldzaam, maar het is wel al eerder voorgekomen. In 1912 ontdekte een visser een narwal in de Zuiderzee, in 1736 werd er eentje gespot in de Elbe bij Hamburg, en historische bronnen maakten tussen 1588 en 1949 melding van een tiental narwallen in Engelse wateren. Verdwaalde potvissen Het blijft gissen waarom de narwal, net als de handvol soortgenoten die hem voorgingen, zo ver afdwaalde van zijn eigenlijke leefgebied. En dat geldt ook voor heel wat andere ongewone bezoekers van het Schelde-estuarium. Inger van den Bosch: Neem dolfijnen: tussen 2009 en 2015 werden kadavers van een gestreepte dolfijn, een gewone dolfijn, een griend en een witsnuitdolfijn gevonden. Die behoren niet tot de gebruikelijke bewoners van het Schelde-estuarium. Omdat de dieren pas gevonden worden als ze al overleden zijn, is het onduidelijk of hun kadaver meegenomen werd door de stroming en het getij of dat ze zelfstandig een eind het estuarium in zwommen. Toch komt ook dat voor. Dit voorjaar belandden er twee potvissen in de Schelde, vertelt van den Bosch. Op weg van het Hoge Noorden naar de warme wateren hadden ze te vroeg de afslag genomen en zijn ze in de zuidelijke Noordzee terechtgekomen in plaats van in de Atlantische Oceaan. Met de hulp van Rijkswaterstaat vonden ze de weg terug naar de Noordzee. Het is niet bekend wat er daarna van de dieren geworden is. Maar net als narwallen zijn potvissen een zeldzaamheid in de Scheldewateren en horen ze er helemaal niet thuis. In de Ooster- en de Westerschelde Als er zeezoogdieren gespot worden in de Schelde, is dat vaak goed voor de krantenkoppen. Al horen sommige soorten wel gewoon thuis in het estuarium. Inger van den Bosch: Dan denk ik bijvoorbeeld aan bruinvissen. Vanuit de Noordzee zwemmen ze frequent de Westerschelde in. Soms gaan ze helemaal tot in Antwerpen. Er is nog meer onderzoek nodig naar hun verplaatsingsgedrag, maar we vermoeden dat ze op zoek zijn naar specifiek voedsel. Ook in de Oosterschelde komen bruinvissen voor. Dat is best bijzonder, want de Oosterscheldekering is een obstakel tussen de Oosterschelde en de Noordzee. Het lijkt er dus op dat ze in de Oosterschelde blijven en zich daar ook voortplanten. Of er daardoor ook een aparte subpopulatie tot stand komt, is voer voor de onderzoekers daar. Comeback van de zeehond Ook zeehonden behoren tot de bewoners van het Schelde -estuarium, maar hun aantal is in de loop van de twintigste eeuw afgenomen. Inger van den Bosch: De gewone zeehonden van het Schelde-estuarium werden bejaagd om hun pels. In 1961 stopte die jacht definitief. Ook de historische vervuiling van het Scheldewater heeft bijgedragen aan de daling van het aantal dieren. Nu de jacht verboden is en de waterkwaliteit langzaam beter wordt, zien we de populatie gewone zeehonden weer langzaam toenemen. Zeehonden zijn thuis op de platen in de Westerschelde en gaan op zoek naar voedsel bij hoogwater. We zien ook steeds vaker grijze zeehonden opduiken in de Deltawateren. Uit onderzoek van Wageningen Marine Research blijkt dat er in grijze zeehonden en 325 gewone zeehonden werden gespot. Een positieve ontwikkeling, maar rond 1900 leefden er waarschijnlijk exemplaren in het estuarium.

10 Jesse Willems Onderzoekers van Ugent bereiden het skelet van de narwal voor om te worden opgenomen in het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. Daar zal het opgenomen worden in de collectieregisters onder nummer Verhongerde narwal En de narwal? Aangetroffen zeezoogdieren die hier niet thuishoren, worden in Nederland onderzocht door de Universiteit Utrecht. In België doet de universiteit van Luik samen met de faculteit Diergeneeskunde van de UGent onderzoek op dode zeezoogdieren. Inger van den Bosch: De wetenschappers van Gent, Luik en het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen vermoeden dat de narwal is omgekomen van de honger, al was dat door de verregaande staat van ontbinding lastig vast te stellen. Het dier was vermoedelijk al enkele weken dood voor het gevonden werd. Het had geen voedselresten meer in de maag, enkel stukjes plastic en geërodeerd drijfhout. Dat soort drijfhout komt voor in bepaalde delen van de Schelde. Dat staaft de hypothese dat de narwal de Schelde al in een ernstig verzwakte toestand op is gezwommen en kort daarna gestorven is. Dat het kadaver maar 290 kilogram woog, zo n 150 kilogram te weinig voor een exemplaar met een lengte van 3,04 meter, is ook een aanwijzing van ondervoeding. Het skelet van de unieke vondst zal na onderzoek worden opgenomen in de collectie van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. Het Instituut bereidt samen met de universiteiten van Gent en Luik een wetenschappelijke publicatie voor waarin de bevindingen van dat onderzoek na te lezen zijn. Bruinvissen zwemmen frequent de Westerschelde in. Naar hun verplaatsingsgedrag is nog meer onderzoek nodig. INGER VAN DEN BOSCH, ADVISEUR MARIENE ECOLOGIE

11 NU INSCHRIJVEN: SCHELDESYMPOSIUM 2016 > Op 23 november vindt het vijfde Scheldesymposium plaats. Het thema: de tussenbalans van het eerste onderzoeksprogramma van de Agenda voor de Toekomst. Inschrijven kan vanaf nu! Op woensdag 23 november organiseert de VNSC haar jaarlijkse Scheldesymposium. Dit jaar staat het eerste onderzoeksprogramma van de Agenda voor de Toekomst centraal. Onderzoekers maken er samen met de leden van de Schelderaad een tussenbalans van op. In 2014 ging de Agenda voor de Toekomst van start met een eerste onderzoeksprogramma van vier jaar. Inmiddels zijn we halverwege: hoog tijd dus voor een stand van zaken. Daarom is het Scheldesymposium 2016 gewijd aan Onderzoek & Monitoring. Onderzoekers en stakeholders maken samen met u de voorlopige balans op in zes interactieve sessies. Van harte welkom... We heten u welkom met een helder overzicht van de onderzoeksthema s van de Agenda voor de Toekomst. Daarna starten zes onderzoekers samen met een stakeholder uit het werkveld met zes parallelle sessies over thema s als getij, slib, zeespiegelstijging en natuur. U krijgt de kans om drie sessies bij te wonen. Het volledige programma vindt u op de website van de VNSC.... als u snel bent U kunt zich nu al inschrijven met het handige onlineformulier op onze website. Stel het niet uit, want de plaatsen zijn beperkt. Geef ook aan welke sessies u het meeste interesseren. Wij houden zo veel mogelijk rekening met uw keuze. Wilt u op de hoogte blijven van alle thema s die aan bod komen tijdens het symposium? Word dan lid van de LinkedIn-groep Scheldesymposium. Daar kunt u de updates op de voet volgen. Dit jaar is het Scheldesymposium gewijd aan het eerste onderzoeksprogramma van de Agenda voor de Toekomst. PRAKTISCH Wanneer? Woensdag 23 november, van 9 tot 14 uur Waar? Art Nouveau Zaal Hopland 2 BE-2000 Antwerpen Deelname is gratis. Koffiepauze en netwerklunch zijn inbegrepen. Inschrijven? Meld u snel aan via 23-november-2016 Anita Eijlers