Innovatie in de Zwitserse energiesector: Naar de wereldtop

Transcriptie

1 : Naar de wereldtop Stijn van Ewijk De Zwitsers hebben een naam hoog te houden als het om innovatie gaat. Met de Energiestrategie 2050 wil Zwitserland tot de wereldtop in schone technologie gaan behoren. Het energieverbruik moet drastisch omlaag en de sluiting van kerncentrales wordt gecompenseerd met nieuwe productiecapaciteit uit hernieuwbare bronnen. De ingrijpende veranderingen bieden kansen voor Nederland. Zwitserland is wereldwijd leidend als het om innovatie gaat. Wat betreft innovatie in de energiesector levert het land een vergelijkbare prestatie als Nederland. In de Cleantech Global Innovation Index 2012 staat Zwitserland op plaats 15 en Nederland op plaats 14. Nederland scoort vooral goed als het om opkomende technologieën gaat, terwijl Zwitserland beter scoort in het commercialiseren van innovaties. Daarnaast is het algemene innovatieklimaat in Zwitserland bovengemiddeld goed. Wat betreft patenten in de energiesector staan Zwitserland en Nederland op de vijftiende en de veertiende plaats wereldwijd. Beide landen zijn sterk in de onderzoeksgebieden biomassa en afval, brandstofcellen en geothermie. Zwitserland presteert verder sterk in zonneenergie. In de technologiegebieden restwarmtegebruik, zonnewarmte, warmtepompen en zonfotovoltaïsch bevinden zich relatief de meeste innovatieve bedrijven. Energiestrategie 2050 De Zwitserse regering werkt op dit moment aan een allesomvattend voorstel voor de energiesector: de Energiestrategie Een belangrijk onderdeel van deze strategie is de Atomausstieg: de bestaande nucleaire centrales worden niet vervangen aan het eind van hun levensduur. Deze beslissing is naar aanleiding van de Fukushima-ramp in Japan genomen. In tegenstelling tot Duitsland sluit Zwitserland de centrales pas aan het eind van hun levensduur en niet eerder. De laatste centrale wordt naar verwachting in 2034 uit bedrijf genomen. Ter vervanging van de nucleaire capaciteit mikken de Zwitsers op energiebesparing en uitbreiding van hernieuwbare energie. Ook worden gas- en stoomcentrales en elektriciteitsimport overwogen. De precieze plannen voor energieonderzoek worden in de zomer gepresenteerd. In september moet er een voorstel zijn voor belastinghervorming. De hervorming heeft als doel om het grondstofverbruik terug te dringen door vooral grondstoffen in plaats van arbeid te belasten. De Zwitserse energiesector wordt sterk gekleurd door de unieke politieke situatie in het land. Zwitserland is een republiek met sterke elementen van een directe democratie. Veel beslissingen worden uiteindelijk per referendum genomen en de 26 kantons hebben verregaande autonomie. Hernieuwbare energiesubsidies en belastingen voor ondernemers bijvoorbeeld kunnen per kanton sterk verschillen. De Atomausstieg moet nog per nationaal referendum worden bekrachtigd. In 2014 beslissen de Zwitsers over de het totale pakket aan maatregelen in de Energiestrategie 2050.

2 Energiemix In Zwitserland maakte het elektriciteitsverbruik in 2010 ongeveer 24 procent uit van het totale energieverbruik. Andere belangrijke energiebronnen zijn stookolie (22 procent), brandstoffen (32 procent) en gas (13 procent). De belangrijkste verbruikers zijn huishoudens (30 procent), industrie en diensten (35 procent) en verkeer (34 procent). Figuur 1 laat zien hoe de energiemix in 2000 was en welke energiemix wordt beoogd voor Opvallend is de vermindering van het totaalverbruik met bijna 40 procent. De Zwitsers verwachten de grootste besparingen te bereiken bij verkeer en huishoudens. Energieproductie [TWh] Energiemix Zwitserland 2000 en (Totaal: 218 TWh) 2050 (Totaal: 137 TWh) Waterstof LPG Biodiesel Kerosine Diesel Benzine Biogas Omgevingswarmte Zonnewarmte Afval Andere vaste biomassa Hout Stadswarmte Kolen Andere gassen Aardgas Stookolie Elektriciteit Figuur 1: De Zwitserse energiemix in 2000 en Gebaseerd op: Bundesamt für Energie. In Zwitserland wordt elektriciteit vooral geproduceerd uit waterkracht (55 procent), nucleaire energie (40 procent) en afval (3 procent). Er is een klein aandeel voor gas (1 procent) en biomassa (1 procent). De totale jaarlijkse productie ligt rond de 66 TWh. Ter compensatie voor de sluiting van kerncentrales wordt tot 2050 ongeveer 26 TWh aan productiecapaciteit uit hernieuwbare bronnen en waterkracht bijgebouwd. Daarnaast zijn er gas- en stoomcentrales gepland, die eventueel worden vervangen door elektriciteitsimport. Figuur 2 geeft weer welke nieuwe capaciteit in 2050 in bedrijf moet zijn. 2

3 Verwachte productiecapaciteit elektriciteit en warmte in 2050 Type productie Geplande capaciteit (TWh) Zon-fotovoltaïsch 10,4 Wind 4,0 Diepe geothermie 4,4 Biomassa 1,1 Biogas 1,4 Waterzuivering 0,3 Afvalverbranding 1,0 Totaal hernieuwbaar 22,6 Nieuwe grote waterkrachtcentrales +1,5 Nieuwe kleine waterkrachtcentrales +1,6 Uitbreiding en verbetering bestaande centrales +1,5 Wettelijke beperkingen rivierbescherming -1,4 Totaal waterkracht 3,2 Extra pompopslag 7,5 Fossiele warmtekrachtkoppeling > 2 Gas- en stoomcentrales* Figuur 2: Nieuwe productiecapaciteit tot 2050 in de elektriciteitsvoorziening. *Of import. Gebaseerd op: BFE. Energiemarkt De Zwitserse elektriciteitsmarkt is beperkt geliberaliseerd. Grote verbruikers (>100 MW) en de ongeveer achthonderd eindverdelers kunnen sinds 2009 vrij kiezen tussen producenten. Ook zijn productie- en distributiebedrijven gescheiden. Vanaf 2014 geldt voor alle eindgebruikers een vrije markt. Sinds 2007 onderhandelt Zwitserland met de EU over afspraken met betrekking tot elektriciteit, energie-infrastructuur en aardgas. Een belangrijke motor voor samenwerking is de Zwitserse afhankelijkheid van import: ongeveer tachtig procent van de Zwitserse energiemarkt drijft op import van fossiele brandstoffen. In de winter is ook de elektriciteitsvoorziening afhankelijk van import, omdat de hoeveelheid smeltwater vanuit de Alpen dan minder is en waterkrachtcentrales daardoor minder kunnen produceren. Overheidsstimulans In de periode groeiden de jaarlijkse overheidsgelden voor energieonderzoek van 105 M euro naar 170 M euro. In 2011 waren de voornaamste onderwerpen waarin werd geïnvesteerd energiebesparing (36 procent), hernieuwbare energie (23 procent), kernenergie (23 procent) en energiebeleid (6 procent). Ter vergelijking: in Nederland werd in dezelfde periode jaarlijks gemiddeld 28 M euro geïnvesteerd in de onderzoeksgebieden energiebesparing, zonnecellen, fusie, biomassa, opslag/transport/distributie en energietransitie. Van het Zwitserse onderzoeksgeld voor energie werd 82 procent besteed aan fundamenteel onderzoek en ontwikkeling en 18 procent aan pilots en demonstratieprojecten. De energiestrategie 2050 beoogt meer te investeren in onderzoek. Het budget voor pilots en demonstratieprojecten gaat naar ongeveer 50 M euro en er wordt 5 M euro uitgetrokken voor demonstratieprojecten die zich richten op publieke acceptatie. Dit bedrag stijgt in de periode naar 8,5 M euro. 3

4 Zwitserland stimuleert het gebruik van alternatieve energiebronnen met de zogenoemde 'Kostendeckende Einspeisevergütung' (KEV). Deze subsidie garandeert een kostendekkend tarief voor de productie van elektriciteit uit hernieuwbare bronnen en wordt maandelijks aangepast. De KEV geldt voor waterkracht (<10 MW), zon-fotovoltaïsch (>10 kw), windenergie, geothermie, biomassa en afval uit biomassa. Voor zonnewarmte bestaan er alleen subsidies op kanton- en gemeenteniveau. In 2012 staat er 200 M euro ter beschikking, tegenover M euro voor de vergelijkbare SDE+ regeling in Nederland. De maximale KEV-vergoeding per kwh wordt in 2013 met vijftig procent verhoogd. Voor zon-fotovoltaïsch geldt de KEV alleen boven een vermogen van 10 kw om de relatief hoge administratiekosten voor het subsidiëren van kleine installaties te vermijden. Ter vervanging wordt voor kleine installaties maximaal dertig procent van de investering vergoed. Het budget voor de KEV-regeling wordt waarschijnlijk verhoogd, mede om de enorm lange wachtlijst in te perken. De Zwitserse overheid versterkt de links tussen onderzoek, industrie en markt zoveel mogelijk. Per technologiegebied, bijvoorbeeld biomassa, is iemand van het ministerie voor Energie verantwoordelijk voor de overdracht van kennis van onderzoeksinstituten naar de industrie en de overdracht van technologie van de industrie naar de markt. De organisatie van innovatieprocessen is zoveel mogelijk nationaal en voor een stabiele financiering wordt gezocht naar publiek-private samenwerking. De Swiss Technology Transfer association (switt) heeft daarvoor een database met projecten van onderzoeksinstituten waarop bedrijven kunnen reageren ( Belangrijke spelers De grootste overheidspartijen in de energie-innovatieketen zijn het Schweizerische Nationalfonds (SNF, vergelijkbaar met NWO), het Bundesamt für Energie (BFE) en de Komission für Technologie und Innovation (KTI). De drie partijen droegen in 2010 circa zestig M euro bij aan energieonderzoek en technologieontwikkeling. Het SNF financiert fundamenteel onderzoek, de KTI vooral toegepast onderzoek. De BFE draagt bij aan zowel fundamenteel onderzoek als pilot- en demonstratieprojecten. Figuur 3 geeft een overzicht van alle overheidspartijen en de relatieve grootte van hun budget. Zwitserland is op onderzoeksgebied een associated country van de Europese Unie en draagt als zodanig bij aan de Brusselse onderzoeksgelden. Het land doet mee aan verschillende programma s van de Framework Programmes for Research and Technological Development (FP7). De subsidies vereisen samenwerking met andere geassocieerde landen of EU-lidstaten zoals Nederland. Voor energieonderzoek participeert Zwitserland in de FP7-thema s Energie, Midden- en kleinbedrijf en Industrieel-academische samenwerkingen. 4

5 Figuur 3: Subsidieverstrekkers in de energiesector. De bubbelgrootte geeft het budget weer en de positie op de verticale as de nadruk op fundamenteel of toegepast onderzoek. Gebaseerd op: BFE. Een groot deel van het energieonderzoek in Zwitserland vindt plaats door de ETH-instituten. Dit zijn de gerenommeerde technische universiteiten in Zürich (ETHZ) en Lausanne (EPFL), vier onderzoeksinstituten en vier competentiecentra. De overkoepelende ETH-rat verdeelt de onderzoeksgelden, die in 2009 voor energie ongeveer 90 M euro bedroegen. De financiering ging in 2012 naar onderzoek naar stroomproductie (52 procent), efficiëntie (30 procent), economie/rechten (9 procent), energieopslag (6 procent) en elektriciteitstransport (2 procent). Figuur 4: Aantal Zwitserse cleantech-bedrijven per technologiegebied. Gebaseerd op: Cleantech Switzerland. 5

6 Het Zwitserse bedrijfsleven is zeer succesvol in het commercialiseren van cleantech. Veel bedrijven in de sector zijn te vinden via het Cleantech Switzerland netwerk ( Figuur 4 laat zien welke activiteiten de bedrijven in het netwerk hebben. Vooral energie-efficiëntie, zon-fotovoltaïsch en biomassa zijn sterk vertegenwoordigd in Zwitserland. De hoge score voor gas komt voort uit de brede toepassing van gas in huishoudens, de industrie en de elektriciteitssector. In totaal zijn er bij het netwerk 326 bedrijven aangemeld, die actief zijn op één of meer technologiegebieden. Veel energie-gerelateerde bedrijven staan ook geregistreerd bij het energiecluster ( Kansen voor Nederland De Energiestrategie 2050 vertoont grote overeenkomsten met het Nederlandse beleid voor de topsector Energie. De programma s richten zich beide op energiebesparing, hernieuwbare energie en gas. Voor Nederland liggen op het eerste gezicht de grootste kansen dan ook binnen deze drie gebieden. De ambitieuze uitbreidingsplannen van de elektriciteitsproductie in Zwitserland betekent een grote vraag naar nieuwe en bestaande technologie. Op veel gebieden bezit het land zelf expertise, maar op andere gebieden is er veel ruimte voor bijdragen uit het buitenland. Figuur 5 vergelijkt per technologiegebied de geplande capaciteit met de expertise in het technologiegebied. Deze expertise is bepaald aan de hand van het aantal bedrijven dat actief is op een technologiegebied en het aandeel innovators hierin. Uit de figuur blijkt dat vooral de uitbreiding van zon-fotovoltaïsch, wind en geothermie erg ambitieus is in vergelijking met de bestaande expertise. Hier liggen dus vooral kansen voor het buitenland. Figuur 5: Geplande capaciteitsuitbreiding en Zwitserse expertise. Gebaseerd op BFE en Cleantech Switzerland. 6

7 Behalve op capaciteitsuitbreiding zet Zwitserland hoog in op energiebesparing. De besparingen worden verwacht bij verkeer (53 procent), huishoudens (49 procent), diensten (23 procent) en industrie (18 procent). Het tot nu toe aangekondigde beleid geeft geen voorkeur aan bepaalde technologieën, maar beperkt zich tot onder andere efficiëntiedoelen, verbruiksetiketten en sturing door belastingmaatregelen. De markt gaat bepalen op welke manieren de uiteindelijke besparingen bereikt gaan worden. Voor Nederlandse technologieën, zoals warmteterugwinsystemen, lijken er grote kansen te zijn. Zwitserland overweegt ongeveer MW elektrisch vermogen aan gas- en stoomcentrales te bouwen. Daarnaast verwacht men een uitbreiding van gasgestookte warmtekrachtkoppeling. In totaal kan het gasverbruik in Zwitserland daardoor tot met ongeveer zestig procent stijgen. Nederland is de grootste gasleverancier voor Zwitserland, gevolgd door Rusland, Noorwegen, Duitsland en Algerije. Dit gas wordt echter via verschillende landen verhandeld. Als de bouw van de centrales doorgaat, liggen er grote kansen voor Nederland. De strenge milieuwetgeving in Zwitserland en de nationale en lokale weerstand tegen extra CO2-uitstoot kunnen echter leiden tot een keuze voor elektriciteitsimport in plaats van nieuwbouw. Zwitserland heeft zichzelf hoge doelen gesteld als het om energie gaat. Het land wil met de Energiestrategie 2050 een wereldleider in cleantech worden. De middelen hiervoor zijn een totale energiebesparing van ongeveer veertig procent in 2050 en een uitbreiding van hernieuwbare energieproductie, warmtekrachtkoppeling en gas- en stoomcentrales. De nieuwe capaciteit moet de sluiting van kerncentrales compenseren. Energiebesparing is een leidend onderwerp in de Zwitserse energie-innovatie en vormt een belangrijke kans voor Nederland. Ook op het gebied van gas, zonfotovoltaïsch, wind en geothermie is samenwerking aantrekkelijk. Over energiebesparing in Zwitserland en de kansen voor Nederland op dat gebied wordt binnenkort meer gepubliceerd. Bronnen en meer informatie: Bundesamt für Energie (BFE) Cleantech Global Innovation Index 2012 Cleantech Switzerland ETH-Rat International Energy Agency (IEA) Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) Rijksoverheid Duurzame Energie Schweizerische Fachverband für Sonnenenergie Swisssolar Swiss Cleantech Report 2011 Swiss Technology Transfer Vereinigung (switt) Topsector Energie World Intellectual Property Indicators (WIPO) 7