Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate

Transcriptie

1 Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate Brugstraat 2 Postbus 126 T +31 (0) F +31 (0) I CAT0057_omslag_5mm.indd AC Almelo :07

2 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate JAARVERSLAG juni 2012

3 Inhoudsopgave Jaarverslag Karakteristieken van het pensioenfonds...4 Personalia, stand per 7 juni Profiel...5 Organisatie...6 Meerjarenoverzicht...9 Verslag van het verantwoordingsorgaan Verslag van het Bestuur Financiële ontwikkelingen Overige ontwikkelingen Goed pensioenfondsbestuur Financiële paragraaf Beleggingenparagraaf Pensioenparagraaf Actuariële paragraaf Risicoparagraaf Toekomstparagraaf Jaarrekening Balans per 31 december 2011, na resultaatbestemming Staat van baten en lasten over Kasstroomoverzicht Toelichting behorende tot de jaarrekening Overige gegevens Statutaire regeling omtrent de bestemming van het saldo van baten en lasten Gebeurtenissen na balansdatum Actuariële verklaring Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 3

4 Karakteristieken van het pensioenfonds Personalia, stand per 7 juni 2012 De samenstelling van het Algemeen Bestuur is als volgt: Naam Functie Vertegen- woordiging Lid sinds Einde zittingsduur L.J. Kuipers Voorzitter Werkgever n.v.t. G.J. Getkate 2 e Voorzitter Werkgever n.v.t. R.G.L. Bosch Lid Werkgever n.v.t. F.R. Spaan Lid Werkgever n.v.t. S. Malgaz Lid Werkgever n.v.t. P.W.I. Lemmens Lid Werkgever n.v.t. J. Vlietstra Lid Deelnemers H.G.M. Arendsen Lid Deelnemers A. van Egmond Secretaris Deelnemers J.C.M. Halkes 2 e Secretaris Gepensioneerden J. Lock Lid Gepensioneerden C. Troost Lid Gepensioneerden De samenstelling van het Dagelijks Bestuur is als volgt: Naam Functie Vertegen- woordiging Lid sinds Einde zittingsduur L.J. Kuipers Voorzitter Werkgever n.v.t. G.J. Getkate 2 e Voorzitter Werkgever n.v.t. A. van Egmond Secretaris Deelnemers J.C.M. Halkes 2 e Secretaris Gepensioneerden De samenstelling van het verantwoordingsorgaan is als volgt: Naam Functie Vertegen- woordiging Lid sinds Einde zittingsduur B.A.F. Keijzer Voorzitter Werkgever A.J. Oude Hergelink 2 e Voorzitter Werkgever H.B.F. Boerrigter Lid Deelnemers D. Rosman Secretaris Deelnemers M.M.H.J. Ploumen-Aldenhoff 2 e Secretaris Gepensioneerden H. Michel Lid Gepensioneerden Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 4

5 De samenstelling van de beleggingscommissie is als volgt: Naam Functie H.G. Noorlander-Bunt Voorzitter F.R. Spaan Lid C. Roozemond Lid H. Scheppink Lid L.J. Kuipers Lid G.J. Getkate Lid De samenstelling van de uitvoeringsorganisatie is als volgt: Naam Functie W.B.E. Rutgers S.I. Kroeze-Stiggelbout N.F. Slotman-Bosma P.M. Pattileamonia-Pennings Manager pensioenfonds (1 fte) Assistent manager (0,67 fte) Secretarieel adm. Medewerker (0,67 fte) Secretarieel adm. Medewerker (0,62 fte) Compliance officer J.H.A.J. Gritter, concerndirecteur HR van Koninklijke Ten Cate nv Actuarissen W. Eikelboom, AAG adviserend actuaris van Towers Watson D. den Heijer, AAG certificerend actuaris van Towers Watson Accountant C. Messina RA, KPMG Accountants N.V. Profiel Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate (hierna het Pensioenfonds ), statutair gevestigd te Almelo, is opgericht op 30 december De laatste statutenwijziging was op 21 februari De stichting is ingeschreven bij de Kamer van Koophandel onder nummer Het Pensioenfonds is een ondernemingspensioenfonds en is aangesloten bij koepelorganisatie OPF. Het Pensioenfonds heeft tot doel uitvoering te geven aan het pensioenreglement, zoals dat geldt voor de aangesloten ondernemingen. Hiertoe wordt voor 14 aangesloten werkmaatschappijen van Koninklijke Ten Cate in Nederland en deelnemers en gewezen deelnemers circa 315 miljoen vermogen belegd. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 5

6 Organisatie Bestuur Het Pensioenfonds staat onder leiding van een Bestuur, dat samengesteld is uit werkgevers- (50%), werknemers- (25%) en gepensioneerdenleden (25%). De deelnemersleden (werknemers) worden benoemd door de Centrale Ondernemingsraad, de werkgeversleden worden benoemd door de Raad van Bestuur van Koninklijke Ten Cate nv en de gepensioneerdenleden worden benoemd door de Vereniging van Gepensioneerden Koninklijke Ten Cate. Het Bestuur van het Pensioenfonds heeft de dagelijkse uitvoering van de werkzaamheden uitbesteed aan een uitvoeringsorganisatie. Deze werkzaamheden betreffen met name de pensioenadministratie en bestuursondersteuning. Uitgangspunt is dat het Bestuur, conform de eisen van de Pensioenwet, verantwoordelijk blijft voor de juiste uitvoering van de uitbestede taken. Het Bestuur heeft uitsluitend bevoegdheden conform de statuten, reglementen en de actuariële en bedrijfstechnische nota van het Pensioenfonds. Dagelijks Bestuur Uit het Bestuur wordt een Dagelijks Bestuur gevormd, bestaande uit een voorzitter, een secretaris, een 2 e voorzitter en een 2 e secretaris. Het Dagelijks Bestuur is verantwoordelijk voor de dagelijkse uitvoering en monitoring van het afgesproken beleid en vergadert hiertoe ongeveer één keer per maand. Verantwoordingsorgaan Het Bestuur heeft met ingang van 21 februari 2008 een Verantwoordingsorgaan (VO) ingesteld. De inrichting en bevoegdheden zijn vastgelegd in de statuten en in een reglement. In het VO worden actieve deelnemers, pensioengerechtigden en werkgever gelijkelijk vertegenwoordigd door twee leden. Het Bestuur zal verantwoording afleggen aan het VO over het beleid en uitvoering daarvan en over naleving van de zogenaamde Principes voor goed pensioenfondsbestuur. Het VO heeft de bevoegdheid een oordeel te geven over het handelen, het gevoerde beleid en de beleidskeuzes van het Bestuur aan de hand van onder meer het jaarverslag. In dit jaarverslag wordt separaat verslag gedaan van de bevindingen van het VO ten aanzien van het door het Bestuur in 2011 gevoerde beleid. Intern toezicht Het Bestuur zorgt voor de organisatie van transparant intern toezicht. Het intern toezicht betreft het kritisch bezien van het functioneren van het Bestuur door onafhankelijke deskundigen, ten minste één maal in de drie jaar. Intern toezicht zal plaatsvinden door middel van visitatie. De inrichting en bevoegdheden van de Visitatiecommissie zijn vastgelegd in de statuten en in een reglement. De visitatiecommissie rapporteert na visitatie aan het Bestuur. Het Bestuur bespreekt het rapport met het VO en de bevindingen worden in het jaarverslag van het fonds vermeld. De Visitatiecommissie beoordeelt de beleids- en bestuursprocedures en -processen en checks en balances, de wijze van aansturen en de omgang met risico s op langere termijn. De Visitatiecommissie is in de loop van 2009 ingesteld en heeft haar werkzaamheden in het eerste kwartaal van 2010 afgerond. De visitatie had betrekking op de periode 1 januari 2007 tot 1 oktober De bevindingen zijn opgenomen in het jaarverslag over verslagjaar In het najaar van 2012 is een volgende visitatie gepland. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 6

7 Uitvoeringsorganisatie De uitvoeringsorganisatie bestaat ultimo 2011 uit vier medewerkers (3 fte), waaronder de manager pensioenfonds. Alle medewerkers hebben een dienstverband met het Pensioenfonds. De werkzaamheden betreffen op hoofdlijnen het uitvoeren van de pensioenadministratie en bestuursondersteuning. Vermogensbeheer Het vermogensbeheer is uitbesteed aan de volgende vermogensbeheerders: Vastrentende waarden: BNP Paribas en Pimco; Aandelen: BlackRock en Lupus Alpha (tot 17 december 2011); Vastgoed: Altera Vastgoed en CBRE Global Investors; Alternatieve beleggingen: State Street Global Advisors en Amundi Alternative Investments. Balansrisicomanager Het Bestuur heeft een gespecialiseerde balansrisicomanager (NewMont) aangesteld teneinde de balansdynamiek en de risico s die hieruit voortvloeien te kunnen monitoren en daarbij de benodigde acties te kunnen nemen. De balansrisicomanager is met name verantwoordelijk voor: - het in kaart brengen van de balansrisico s en het aandragen van oplossingen ten behoeve van de mitigering van ongewenste financiële risico s; - het uitvoeren van derivatentransacties ten behoeve van de overlayportefeuille op basis van het verleende mandaat; - het rapporteren over de overlay portefeuille; - het uitvoeren van Asset Liability Management -studies gericht op beleggingen; en - het geven van het strategisch beleggingsadvies op basis van voornoemde Asset Liability Management -studie. Beleggingscommissie De beleggingscommissie heeft als mandaat het monitoren van de vermogensbeheerders en de balansrisicomanager, het uitvoeren van het door het Bestuur vastgestelde beleggingsbeleid en het doen van voorstellen aan het Bestuur. De commissie is samengesteld uit leden van het Bestuur en niet-leden die deelnemer zijn van het Pensioenfonds. De leden van de beleggingscommissie worden benoemd door het Bestuur. De beleggingscommissie wordt geadviseerd door de heer Drs. P.L.M. Laven, CFA van Montesquieu Finance. Compliance officer De compliance officer is verantwoordelijk voor de inhoud, de uitvoering en het onderhoud van het compliance program (inclusief het monitoringsprogramma) van het Pensioenfonds. De compliance officer oefent het algemene toezicht uit op de naleving van de gedragscode. De compliance officer is onafhankelijk van het Bestuur en rapporteert periodiek zijn bevindingen aan het Bestuur. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 7

8 Externe ondersteuning Het Pensioenfonds wordt bijgestaan door een externe adviserende actuaris, een externe beleggingsadviseur en een externe balansrisicomanager. ACS HR Solutions Nederland BV ondersteunt het Pensioenfonds bij de uitvoering van de pensioenadministratie. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 8

9 Meerjarenoverzicht Bedragen x Aantal deelnemers Actieve deelnemers Inactieve deelnemers Gewezen deelnemers Gepensioneerden Totaal aantal deelnemers Indexatie Indexatie actieve deelnemers (1 januari volgend op verslagjaar) 0,00% 0,00% 2,60% 0,00% 1,50% Cumulatieve indexatie-achterstand actieve deelnemers 6,27% 4,43% 3,91% 3,50% n.v.t. Indexatie inactieve deelnemers (1 januari volgend op verslagjaar) 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 1,48% Cumulatieve indexatie-achterstand inactieve deelnemers 6,79% 4,36% 2,94% 2,53% n.v.t. Pensioenuitvoering Feitelijke premie Kostendekkende premie Gedempte kostendekkende premie Pensioenuitvoeringskosten Pensioenuitvoeringskosten per deelnemer 3 0,292 0,323 0,301 0,272 0,281 Pensioenuitkeringen Vermogenssituatie en solvabiliteit Pensioenvermogen Pensioenverplichtingen Aanwezige dekkingsgraad 92,5% 102,6% 106,7% 98,4% 132,4% Minimaal vereiste dekkingsgraad 104,2% 104,2% 104,3% 105,0% 105,0% Vereiste dekkingsgraad 115,2% 115,6% 115,6% 116,8% 118,4% Arbeidsongeschikte deelnemers worden meegeteld bij de actieve deelnemers. Vanaf verslagjaar 2009 is de grondslag voor de berekening van de gedempte kostendekkende premie gewijzigd. In de jaren 2007 en 2008 is gerekend met een vaste discontovoet van 4,0%. Vanaf 2009 wordt gerekend met een vaste discontovoet van 4,9%. Deelnemer is hier gedefinieerd als een optelsom van actieve deelnemers en gepensioneerden. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 9

10 Bedragen x Beleggingsportefeuille Vastgoedbeleggingen Aandelen Vastrentende waarden Derivaten, saldo activa en passiva Overige beleggingen Totaal belegd vermogen Beleggingsperformance (in %) Beleggingsrendement 4 3,5 8,9 10,9-9,8 2,3 Benchmark 4,3 8,1 13,5-9,1 2,1 Outperformance / underperformance (-) -0,8 0,8-2,6-0,7 0,2 Gemiddeld beleggingsrendement in afgelopen 5 jaar 2,9 3,6 4,3 3,8 7,8 Gemiddeld beleggingsrendement in afgelopen 10 jaar 3,8 2,8 1,8 1,9 4,3 Vermogensbeheer Kosten vermogensbeheer (in bedragen) Kosten vermogensbeheer in % van gemiddeld belegd vermogen 0,38 0,30 0,22 0,26 0,32 4 De rendementen zijn berekend volgens de gestandaardiseerde methode GIPS (Global Investment Performance Standard). Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 10

11 Verslag van het verantwoordingsorgaan Het bestuur van het pensioenfonds legt wederom in het jaarverslag 2011 verantwoording af over het beleid en uitvoering en wel in een jaar, waarin de negatieve externe invloeden sterk merkbaar zijn geworden. Het bestuur is over haar beleid, uitvoering, externe ontwikkelingen en risico s zeer transparant in haar informatie naar het Verantwoordingsorgaan (VO). Het VO is van oordeel, zoals in voorgaande jaren, dat het bestuur in control is en haar beleid op de juiste wijze heeft uitgevoerd en veel aandacht heeft besteed aan intern toezicht, risicomanagement en communicatie. Het in control zijn van het bestuur laat onverlet dat de risico s van het pensioenfonds per definitie groot zijn maar onderkend door het bestuur en uitvoerig beschreven in de risicoparagraaf. Zowel door bestuur als certificerende actuaris is de financiële situatie van het pensioenfonds als slecht beoordeeld met als eventueel gevolg, indien het kritische pad van het herstelplan niet gerealiseerd wordt, een korting op aanspraken en rechten. Deze ontwikkelingen zijn op de juiste wijze gecommuniceerd naar alle betrokkenen d.w.z. werkgever, actieven en niet-actieven. Op basis van overleg met bestuur, accountant en actuarissen en op basis van de jaarstukken en overig verstrekte informatie heeft het VO zich een weliswaar verontrustend, maar adequaat beeld kunnen vormen van de financiële situatie, het gevoerde beleid en de uitvoering van dit beleid. Het VO vraagt wel aandacht voor de aanbevelingen van de certificerende actuaris en accountant. Almelo, 7 juni 2012 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate Het verantwoordingsorgaan Reactie van het Bestuur Het Bestuur stelt de inbreng van het VO op prijs en zal, zoals gevraagd door het VO, in 2012 inhoud geven aan de aanbevelingen van de certificerende actuaris en accountant. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 11

12 Verslag van het Bestuur Financiële ontwikkelingen Pensioenfonds TenCate zit in zwaar weer Het is nu al meer dan drie jaar zeer onrustig op de financiële markten. Na de kredietcrisis en de daaropvolgende economische recessie, hebben we nu te maken met de schuldencrisis. Deze crisis is veroorzaakt doordat een aantal eurolanden de overheidsfinanciën niet op orde weet te krijgen. In een paar maanden tijd heeft de schuldencrisis grote invloed gehad op de toch al slechte positie van veel pensioenfondsen. Ook het Pensioenfonds zit in zwaar weer. Als gevolg van de uit de hand gelopen staatsschulden in Zuid-Europese landen zijn zowel de beurskoersen als de rentestand gedaald. Beide bewegingen hebben een negatief effect op de dekkingsgraden van pensioenfondsen. De daling van de rente is echter de grootste boosdoener. Dekkingsgraad fors gedaald De dekkingsgraad van het Pensioenfonds is in 2011 fors gedaald, van 102,6% naar 92,5% per 31 december 2011, een daling van 10,1%-punt. Dat betekent niet alleen dat er sprake is van onderdekking, maar ook dat de dekkingsgraad lager is dan de kritische ondergrens uit het herstelpan. Herstelplan Door de kredietcrisis is de dekkingsgraad van het Pensioenfonds in 2008 beneden de 105% gedaald. Net als de meeste andere pensioenfondsen in ons land heeft het Pensioenfonds daarom begin 2009 een herstelplan moeten indienen bij De Nederlandsche Bank. In een herstelplan schetst een pensioenfonds op basis van veronderstelde marktontwikkelingen en eigen acties de weg naar financiële gezondheid. Het Pensioenfonds moet eind 2013 een dekkingsgraad hebben van minimaal 104,2%. Als dat niet lukt, zijn aanvullende maatregelen (zoals het korten van de pensioenen) noodzakelijk. Jaarlijks wordt getoetst of de situatie nog strookt met het geschetste vijfjaren herstelplan. Uit de toets ultimo 2011 blijkt dat het Pensioenfonds op basis van verwachte ontwikkelingen en reeds ingezette maatregelen (zoals niet indexeren en opslag werkgeverspremie) onvoldoende kan herstellen. Derhalve zijn extra maatregelen noodzakelijk. Extra maatregelen De opgebouwde en ingegane pensioenen worden niet verhoogd (geïndexeerd) per 1 januari 2012 en de werkgever betaalt ook in 2012 een opslag van 50% op de werkgeverspremie. Daarnaast heeft het Bestuur een voorwaardelijke korting van de pensioenen aangekondigd. Als de dekkingsgraad van het Pensioenfonds niet voldoende herstelt zullen de pensioenen van deelnemers per 1 april 2013 met 2,3% worden verlaagd. Op basis van de dekkingsgraad per 31 december 2012 zal worden bepaald of de korting per 1 april 2013 door gaat. Verbetert de situatie meer dan verwacht, dan wordt de korting mogelijk lager of helemaal niet geëffectueerd. Verslechtert de financiële positie van het Pensioenfonds, dan moet het Bestuur mogelijk een aanvullende korting aankondigen, welke dan op z n vroegst eind 2013 in gaat. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 12

13 Korting van pensioenen Bij het korten (verlagen) van de pensioenen worden de opgebouwde pensioenen (werknemers) en de pensioenuitkeringen (gepensioneerden) met een bepaald percentage verminderd. Het Bestuur erkent dat dit een zeer pijnlijke maatregel is voor deelnemers. Het Pensioenfonds heeft echter te maken met een ernstige economische en financiële crisis. De plicht van het Bestuur is om het Pensioenfonds daar zo goed mogelijk doorheen te loodsen. Pensioenfondsen in Nederland zijn gehouden een realistisch en verantwoord beleid te voeren, waarbij de rekening niet naar de toekomst wordt doorgeschoven. Oorzaken daling dekkingsgraad De forse daling van de dekkingsgraad wordt veroorzaakt door twee krachten. Als eerste zijn de beurskoersen gedaald, waardoor het gedeelte van ons pensioenvermogen dat in aandelen is belegd in waarde is afgenomen. Grootste boosdoener was echter de gedaalde marktrente. Pensioenfondsen zijn wettelijk verplicht om alle nu en in de toekomst uit te keren pensioenen (de pensioenverplichtingen) in de boeken te waarderen tegen marktrente. De huidige lage rentestand zorgt voor hoge pensioenverplichtingen. En daarmee voor negatieve gevolgen op de financiële positie van pensioenfondsen. De effecten van renteschommelingen zijn enorm. Als de rente bijvoorbeeld met 1%-punt daalt, nemen de verplichtingen met ongeveer 18% toe. Overigens heeft het Pensioenfonds de gevolgen van een rentedaling voor de helft afgedekt, waardoor een rentedaling van 1%-punt een daling van de dekkingsgraad tot gevolg heeft van ongeveer 9%. In 2011 is de rente met 0,7% gedaald, waardoor de pensioenverplichtingen met ongeveer 13% zijn gestegen. DNB-rentetermijnstructuur De Nederlandsche Bank (DNB) publiceert maandelijks een rentetermijnstructuur. Deze rentetermijnstructuur is gebaseerd op de interbancaire swapmarkt. Het pensioenfonds is verplicht om de rentetermijnstructuur van DNB te gebruiken voor waardering van de pensioenverplichtingen. Vanwege slechte liquiditeitsomstandigheden in de interbancaire swapmarkt heeft DNB in januari 2012 een correctie toegepast op de rentetermijnstructuur ultimo Daarbij heeft DNB de structuur voor december gesteld op het gemiddelde van de swaprente over de dagen van de laatste drie maanden van Pensioenfondsen zijn verplicht de aangepaste rentetermijnstructuur te gebruiken voor het berekenen van de waarde van de verplichtingen. De contante waarde van de verplichtingen van het pensioenfonds is hierdoor in december lager uitgevallen dan het geval was geweest onder de gebruikelijke rentetermijnstructuur. Nu de verplichtingen tegen een aangepaste rentetermijnstructuur zijn gewaardeerd terwijl de beleggingen op de gebruikelijke marktwaarde zijn gewaardeerd, is een inconsistentie in de waardering ontstaan. Daardoor valt de dekkingsgraad ongeveer 3% hoger uit. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 13

14 Overige ontwikkelingen Stichting Financiering Voortzetting Pensioenverzekering (FVP) Er is een einde gekomen aan de FVP-regeling. Dit betekent dat werknemers die vanaf 1 januari 2011 ontslagen worden en ouder dan 40 jaar zijn, niet meer in aanmerking komen voor een bijdrage in de pensioenopbouw tijdens werkloosheid. De FVP-bijdragen voor degenen die in 2010 werkloos zijn geworden, zullen opgeschort worden tot uiterlijk 1 januari Deze bijdragen kunnen zonodig worden gekort als blijkt dat volledige betaling leidt tot een negatief vermogen voor de Stichting FVP. In twee situaties wordt de FVP-bijdrage wel in een eerder stadium vastgesteld en uitbetaald. Dit geldt ten eerste voor werkloze werknemers die tussen 1 januari 2010 en 1 januari 2014 de pensioenleeftijd bereiken. Daarnaast geldt het voor nabestaanden van overleden werkloze werknemers die recht hebben op een FVP-bijdrage voor de inkoop van partnerpensioen. Pensioenregister Op 6 januari 2011 is de website mijnpensioenoverzicht.nl gelanceerd. Op deze site kunnen deelnemers zien hoe hun pensioenopbouw er voor staat. Niet alleen het pensioen via de werkgever, maar ook de AOW en wat nabestaanden krijgen bij overlijden van de deelnemer. De site is ontwikkeld door de Stichting Pensioenregister. Dit is een samenwerkingsverband tussen de circa 600 pensioenfondsen en -verzekeraars in Nederland en de Sociale Verzekeringsbank. Ook de deelnemers van Pensioenfonds TenCate kunnen vanaf 6 januari 2011 hun pensioengegevens raadplegen via deze site. Toeslagenlabel De AFM heeft in de wetgevingsbrief aan de minister van SZW aandacht gevraagd voor het feit dat het toeslagenlabel in bepaalde situaties geen goed beeld geeft van de waardevastheid van het pensioen. Naar aanleiding van deze brief gaat het ministerie nu bezien of het indexatielabel voldoende effectief is of afgeschaft gaat worden. In de nieuwsbrief van de AFM van februari 2011 heeft de AFM pensioenuitvoerders de bevoegdheid gegeven om zelf te beslissen of zij het toeslagenlabel wel of niet willen toepassen. Het Pensioenfonds heeft daarop besloten het toeslagenlabel niet te communiceren en niet op te nemen in de pensioencommunicatie. Pensioenakkoord Op 10 juni 2011 heeft het kabinet met de Stichting van de Arbeid een akkoord gesloten over de oudedagsvoorziening en de ouderenparticipatie. In de kern gaat het om aanpassing van de AOW en het fiscale pensioenkader aan de stijgende levensverwachting, aanpassing van het financieel toetsingskader voor de aanvullende pensioenen en het bevorderen van duurzame inzetbaarheid van ouderen. Belangrijke delen van het akkoord moeten nog nader worden uitgewerkt. Het Bestuur volgt de ontwikkelingen op de voet. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 14

15 Convenant STAR diversiteit bestuur Sociale partners in de Stichting van de Arbeid zijn met een aantal maatschappelijke organisaties een convenant overeengekomen gericht op het vergroten van de diversiteit in de samenstelling van fondsbesturen, deelnemersraden en verantwoordingsorganen van pensioenfondsen. Volgens de partijen bij het convenant is het niet alleen belangrijk dat deelnemers en pensioengerechtigden zich vertegenwoordigd weten door deze organen, maar ook dat ze zich er in kunnen herkennen. De herkenbaarheid kan vergroot worden door de samenstelling van de verschillende organen van het fonds, meer dan nu het geval is, een weerspiegeling te laten zijn van de diversiteit onder de deelnemers. De ondertekenaars van het convenant hebben afgesproken dat zij zich zullen inzetten om deze diversiteit te bevorderen. Uit het convenant blijkt dat de meest voorkomende bestuursomvang een aantal van 6 personen is. Pensioenfonds TenCate kent een brede bestuursomvang. Ook vormt de diversiteit in de samenstelling een goede afspiegeling van de verschillende belanghebbenden. Pension fund governance In 2011 is ter consultatie het voorontwerp van Wet versterking bestuur pensioenfondsen gepubliceerd. Begin 2012 is het wetsvoorstel Wet versterking bestuur pensioenfondsen ingediend. Het wetsvoorstel bevat maatregelen gericht op de versterking van de deskundigheid en het intern toezicht en op een adequate vertegenwoordiging van alle risicodragers binnen de organisatie van het pensioenfonds. Verder worden taken en organen gestroomlijnd. Wanneer het wetsvoorstel wordt ingevoerd, heeft dit gevolgen voor de governance van het pensioenfonds. Het Bestuur blijft de ontwikkeling van nieuwe wetgeving op de voet volgen. Uitvoeringskosten Uit een door de Autoriteit Financiële Markten gepresenteerd rapport over de kosten van pensioenfondsen kwam naar voren dat nog winst is te behalen bij het zicht krijgen op alle kosten die samenhangen met vermogensbeheer. De aandacht van de fondsen hiervoor is in de afgelopen twee jaar wel sterk gegroeid, wat ook tot uiting komt in een kritischer opstelling jegens vermogensbeheerders. Pensioenfonds TenCate heeft een redelijk goed zicht op de kosten van vermogensbeheer. In de post vermogensbeheerkosten worden vrijwel alle kosten van vermogensbeheer meegenomen, met uitzondering van de transactiekosten. In het komende jaar zal het Pensioenfonds aandacht aan deze laatste categorie besteden conform aanbevelingen van de Pensioenfederatie. Beleidsregel financieel crisisplan pensioenfondsen Op 10 december 2011 is de beleidsregel financieel crisisplan pensioenfondsen in werking getreden. Hiermee wordt beoogd dat pensioenfondsen beter voorbereid zijn op een crisissituatie. In het verslagjaar is al begonnen met het opstellen van het crisisplan. De maatregelen die genomen worden bij een crisis waren al afgesproken en vastgelegd in andere documenten, waardoor het betrekkelijk eenvoudig was een crisisplan op te stellen. Klachten en geschillen In het afgelopen jaar zijn er geen klachten ontvangen of geschillen van deelnemers binnengekomen. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 15

16 Goed pensioenfondsbestuur Intern toezicht en verantwoordingsorgaan Het Bestuur van het Pensioenfonds besteedt conform de Pensioenwet en de daarin opgenomen eisen voor goed pensioenfondsbestuur veel aandacht aan de opzet en inrichting van de organisatie, inclusief de interne beheersing. Reglementair is bepaald hoe het Bestuur omgaat met de rol als bestuur en invulling geeft aan begrippen als goed bestuur, verantwoording en intern toezicht. Vanaf 21 februari 2008 is het Verantwoordingsorgaan (VO) actief. Het VO bestaat uit een vertegenwoordiging van werknemers, pensioengerechtigden en werkgever. De verantwoording die het Bestuur aflegt is onderdeel van de jaarverslagcyclus. Voor het Intern Toezicht is gekozen voor een visitatiecommissie, die minimaal eens in de drie jaar de beleids- en bestuursprocedures en -processen, de checks and balances, de wijze waarop de uitvoering van de regeling wordt bestuurd en aangestuurd en de wijze waarop wordt omgegaan met de risico's op de langere termijn voor (de dekkingsgraad van) het Pensioenfonds beoordeelt. De visitatiecommissie heeft voor het laatst op 9 februari 2010 een rapport uitgebracht. Hierover is in het jaarverslag van 2009 uitvoerig bericht. In het najaar van 2012 is de volgende visitatie gepland. Gezien de relatie tussen de objecten van onderzoek van visitatiecommissie en VO wordt overleg tussen visitatiecommissie en VO als een waardevolle invulling van goed pensioenfondsbestuur beschouwd. Deskundigheidsbevordering In het afgelopen jaar is weer veel aandacht besteed aan de deskundigheidsbevordering van het Bestuur. Vooral tijdens voorlichtingsbijeenkomsten wordt veel ruimte gereserveerd voor deskundigheidsbevordering. Deze bijeenkomsten worden twee keer per jaar georganiseerd voor leden van het Bestuur, beleggingscommissie, VO en pensioenuitvoeringsorganisatie. Maar ook tijdens bestuursvergaderingen worden bestuursleden regelmatig kennis bijgebracht door externe deskundigen. In het verslagjaar is met name aan de volgende onderwerpen aandacht besteed: risicomanagement, derivaten en pensioenakkoord. Bestuursleden ontvangen periodiek een overzicht met data van relevante opleidingen, cursussen en workshops. Regelmatig wordt door een bestuurslid en/of de Manager van het Pensioenfonds bijeenkomsten van onder andere Stichting voor Ondernemingspensioenfondsen en de toezichthouder bijgewoond. Bestuursleden ontvangen wekelijks een met de nieuwsfeiten over pensioenen. Nieuwe bestuursleden zijn verplicht een basiscursus van SPO op deskundigheidniveau 1 te volgen. Ook nieuwe leden van het VO volgen een relevante opleiding. Naleving wet- en regelgeving Het Bestuur is niet bekend met overtredingen van wet- en regelgeving. In het verslagjaar is een herstelplan van toepassing vanwege een dekkingstekort. Toelichting op het herstelplan is opgenomen in de financiële paragraaf op pagina 20. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 16

17 Compliance officer Sinds 2009 is de aangestelde compliance officer bij het Pensioenfonds belast met het toezicht op de naleving van de regels die voortvloeien uit het Effecten Typisch Gedrags Toezicht (ETGT). Het Bestuur heeft hiertoe regels opgesteld in het compliance program. De Wet financieel toezicht (Wft) schrijft in het kader van het ETGT voor dat ieder pensioenfonds: Interne voorschriften vaststelt met betrekking tot het omgaan met voorwetenschap respectievelijk met betrekking tot privétransacties in financiële instrumenten door bestuurders en medewerkers; Belangenverstrengeling, die te maken heeft met transacties in financiële instrumenten, beheerst; Adequate controlemechanismen heeft ten behoeve van de naleving van de bepalingen inzake het ETGT. Op 1 november van het verslagjaar is de compliance officer de heer G.J.L. Dielissen uit dienst getreden bij de sponsor. Hij is met ingang van 1 januari 2012 opgevolgd door de heer J.H.A.J. Gritter. In het verslagjaar zijn door de compliance officer geen bijzonderheden gemeld. Gedragscode De wetgever vereist dat het Pensioenfonds over een gedragscode beschikt. De gedragscode van het Pensioenfonds is gebaseerd op de door de Koepels ontwikkelde Modelgedragscode Pensioenfondsen. Alle direct bij het Pensioenfonds betrokkenen (Bestuur, beleggingscommissie en medewerkers) hebben zich ook het afgelopen verslagjaar weer geconformeerd aan de gedragscode van het Pensioenfonds door het ondertekenen ervan. Naast de gedragscode is ook een compliance program voor het Pensioenfonds opgesteld. Het compliance program fungeert als een leidraad hoe wordt omgegaan met (uitvoering van) de gedragscode. Toezichthouder DNB heeft het Pensioenfonds geïnformeerd over hun standpunt over de gehanteerde sterftegrondslagen, mede op basis van het gevoerde overleg met Towers Watson (TW), en de consequenties voor Pensioenfonds TenCate. DNB geeft aan dat zij geen bezwaar maakt als Pensioenfonds TenCate besluit voor het jaarwerk 2011 de gehanteerde correctie voor ervaringssterfte in haar huidige vorm te handhaven. Een belangrijke overweging en voorwaarde om voor dit standpunt te kiezen zijn de afspraken die zijn gemaakt met TW over de actualisering van de grondslagen. TW zal dit onderzoek in 2012 afronden. Aan het pensioenfonds zijn in het afgelopen jaar geen dwangsommen en/of boetes opgelegd. Juridische documenten Na toetsing door DNB is gebleken dat een aantal, niet zwaarwegende, bepalingen in de volgende documenten in strijd waren met wet- en regelgeving: Statuten; Pensioenreglement; Uitvoeringsovereenkomst. Deze bepalingen zijn aangepast. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 17

18 Daarnaast zijn de volgende documenten waar nodig geactualiseerd: Reglement pensioensparen; Uitvoeringsrichtlijnen: voorheen het statuut. Deze aangepaste documenten zijn in november 2011 goedgekeurd door het Bestuur. De definitief goedgekeurde documenten zijn ondertekend door de voorzitter en de secretaris. Alle documenten zijn hierna ter kennisgeving verstuurd naar DNB. Communicatie In het verslagjaar is veel aandacht besteed aan communicatie aan alle belanghebbenden: In januari 2011 is een presentatie verzorgd aan de COR over de keuze voor voortzetten of stoppen van de Anw-hiaatpensioenregeling. Om werknemers te helpen bij het maken van de juiste keuze is hen de mogelijkheid geboden begin maart 2011 een informatiebijeenkomst van het Pensioenfonds bij te wonen. Het besluit over de indexatie en opslag werkgeverspremie 2011 is gecommuniceerd naar de werkgever, werknemers en pensioengerechtigden. In oktober 2011 zijn de nieuwe edities van het PensioenNieuws en de PensioenKrant verstuurd naar alle actieve deelnemers respectievelijk pensioengerechtigden. Op 15 november 2011 heeft de algemene ledenvergadering van de Vereniging van Gepensioneerden Koninklijke Ten Cate (VGKTC) plaatsgevonden. Pensioenfonds TenCate heeft evenals voorgaande jaren tijdens deze vergadering een presentatie gegeven over onder andere de ontwikkeling van de financiële positie van Pensioenfonds TenCate en de gang van zaken bij een eventuele korting van pensioenen in april Op 13 december 2011 heeft de manager van het Pensioenfonds een presentatie verzorgd tijdens het HR overleg van TenCate. Hierbij kwamen de volgende onderwerpen aan de orde: - Korting van pensioenen en de effecten daarvan voor betrokkenen, zoals toekomstige vroeggepensioneerden; - Wijziging ingangsdatum AOW. De veelgestelde vragen die op de website van Pensioenfonds TenCate staan vermeld, zijn aangepast aan de actualiteit. Ook wordt de actuele dekkingsgraad per kwartaal op de website gepubliceerd. De voorwaardelijke korting van de aanspraken en rechten is begin 2012 gecommuniceerd aan werkgever en deelnemers. Vooraf heeft het Bestuur van het Pensioenfonds de raad van bestuur van TenCate op de hoogte gebracht van de financiële situatie en de aangekondigde aanvullende maatregelen. Pensioengerechtigden zijn geïnformeerd via een persoonlijke brief. Werknemers zijn geïnformeerd via een mededeling aan de publicatieborden bij de werkgever en gewezen deelnemers kunnen zich laten informeren via de website. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 18

19 Bestuursvergaderingen Het Bestuur van het Pensioenfonds heeft het afgelopen jaar viermaal vergaderd. Daarnaast is een aparte vergadering gehouden, waarin het jaarverslag 2011 door het Bestuur is vastgesteld. De belangrijkste onderwerpen die aan de orde zijn geweest zijn: Wijziging Anw-hiaatpensioenregeling; Uitvoeren van een brede algemene risicoanalyse; Opstellen crisisplan; Adviezen van de beleggingscommissie. Het Dagelijks Bestuur heeft daarnaast het afgelopen jaar negenmaal vergaderd. Samenstelling bestuur In de samenstelling van het Bestuur hebben de volgende mutaties plaatsgevonden: De heer J.H.A.J. Gritter, werkgeverslid, is afgetreden per 1 januari 2012 vanwege zijn benoeming tot concerndirecteur human resources van Koninklijke Ten Cate nv. De heer R.G.L. Bosch is door Koninklijke Ten Cate nv benoemd als opvolger van de heer Gritter. De heer S. Canel, deelnemerslid en secretaris, was per 30 november 2011 aftredend en niet herkiesbaar in verband met zijn uitdiensttreding per 31 december De heer A. van Egmond is door de Centrale Ondernemingsraad benoemd als opvolger van de heer Canel. De heer J.J. de Jong, gepensioneerdenlid, was per 30 november 2011 aftredend en op zijn eigen verzoek niet herkiesbaar. De heer J. Lock is door de Vereniging van Gepensioneerden Koninklijke Ten Cate benoemd als opvolger van de heer De Jong. Samenstelling verantwoordingsorgaan In de samenstelling van het VO hebben de volgende mutaties plaatsgevonden: De heer A.J. Oude Hergelink was per 1 januari 2012 aftredend en herkiesbaar. Hij is door de werkgever voor een volgende termijn van drie jaar als werkgeverslid voorgedragen en door het VO herbenoemd. Mevrouw M.M.H.J. Ploumen-Aldenhoff was per 1 januari 2012 aftredend en herkiesbaar. Zij is door de Vereniging van Gepensioneerden Koninklijke Ten Cate voor een volgende termijn van drie jaar als gepensioneerdenlid voorgedragen en door het VO herbenoemd. Samenstelling beleggingscommissie De samenstelling van de beleggingscommissie is gedurende het verslagjaar niet gewijzigd. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 19

20 Financiële paragraaf Samenvatting van de financiële positie van het fonds en ontwikkelingen gedurende het jaar Bedragen x Pensioenvermogen Technische Voorzieningen Dekkingsgraad % Stand per 1 januari ,6 Overrendement (beleggingsresultaten en rentetoevoeging) ,8 Premiebijdragen ,5 Pensioenuitkeringen ,1 Indexering Wijziging marktrente ,1 Overig ,4 Stand per 31 december ,5 Het saldo van baten en lasten kan als volgt worden geanalyseerd: Bedragen x Premieresultaat Interestresultaat Overig resultaat Totaal Een gedetailleerde uitwerking van deze actuariële analyse kunt u vinden op pagina 38. Ultimo 2011 bedraagt de gemiddeld gewogen rekenrente 2,73% (2010: 3,44%). De dekkingsgraad ultimo jaar (op basis van de jaarrekening) heeft zich de afgelopen jaren als volgt ontwikkeld: Dekkingsgraad ultimo 92,5% 102,6% 106,7% 98,4% 132,4% Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 20

21 Herstelplan In 2008 is door de kredietcrisis en de dalende rente een dekkingstekort ontstaan. Het Pensioenfonds heeft in maart 2009 een herstelplan ingediend bij DNB. Dit herstelplan is door DNB in juni 2009 goedgekeurd. Het herstelplan bevat maatregelen voor herstel op korte termijn (binnen 5 jaar) uit de situatie van een dekkingstekort en voor herstel op lange termijn (binnen 15 jaar) uit de situatie van een reservetekort. Het Pensioenfonds maakt gebruik van de eenmalige mogelijkheid die de Minister heeft geboden om binnen vijf jaar (in plaats van drie jaar; dus uiterlijk 31 december 2013) het minimaal vereist eigen vermogen te bereiken. Bij het opstellen van het herstelplan heeft het Bestuur zich laten ondersteunen door externe adviseurs. Het herstelplan is opgesteld met inachtneming van de uitgangspunten zoals die door DNB zijn voorgeschreven. Nadrukkelijk merken wij op dat inherent aan de modelmatige aanpak ook het herstelplan een benadering van de werkelijkheid is. Dit betekent dat de werkelijke ontwikkeling van de dekkingsgraad in positieve of negatieve zin kan afwijken van het verwachte herstelpad, waardoor de financiële positie van het Pensioenfonds zich sneller of langzamer kan herstellen dan voorzien. De belangrijkste maatregelen uit het herstelplan zijn: Zolang de dekkingsgraad lager is dan 110% zullen de gepensioneerden en gewezen deelnemers in principe geen indexatie ontvangen. De actieve deelnemers ontvangen in principe het positieve verschil tussen loon- en prijsinflatie mits de dekkingsgraad tussen de 105% en 110% ligt. Zolang de dekkingsgraad lager is dan 110% zal het werkgeversdeel van de standaardpremie met 50% worden verhoogd. Het werknemersdeel zal niet worden verhoogd. Ligt de dekkingsgraad tussen 110% en de vereiste dekkingsgraad dan ontvangen de deelnemers een gedeeltelijke (lineair oplopende) indexatie. Is de dekkingsgraad hoger dan de vereiste dekkingsgraad dan ontvangen deelnemers in principe volledige indexatie. Het beleggingsbeleid wordt (vooralsnog) niet aangepast. Het korten van opgebouwde aanspraken en rechten als alle hierboven genoemde maatregelen niet afdoende blijken. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 21

22 Sturingsmiddelen In 2011 heeft de dekkingsgraad zich ten opzichte van het herstelplan als volgt ontwikkeld: Verwacht Werkelijk Dekkingsgraad per 31 december ,7 102,6 Premie Conform premiebeleid en herstelplan is een extra opslag van 50% op het werkgeversdeel van de premie betaald. 1,0 0,5 Indexatie Beleggingen Rentetermijnstructuur Conform indexatiebeleid en herstelplan is geen indexatie toegekend aan deelnemers. -0,1 0,0 Rendement was in 2011 werkelijk 3,5%, terwijl 1,3% rente is toegevoegd aan de technische voorzieningen. 2,3 1,8 Aanpassing van de pensioenverplichtingen aan de rentetermijn- structuur per 31 december 2011 leidt tot een last van 40,9 miljoen. 0,0-12,1 Langleven 0,0 0,0 Overige effecten 0,8-0,3 Dekkingsgraad per 31 december ,7 92,5 Vereiste dekkingsgraad (vereist eigen vermogen) 116,3 115,2 De eerste twee jaren van de herstelperiode heeft de dekkingsgraad van het Pensioenfonds nog een redelijk herstel laten zien. Echter, met name de daling van de rentetermijnstructuur heeft een grote negatieve invloed op de dekkingsgraad, waardoor er een forse achterstand is op het herstelplan. De uiteindelijke dekkingsgraad ultimo 2011 is uitgekomen op 92,5%, terwijl het oorspronkelijke herstelplan uitging van een dekkingsgraad van 110,7%. Dit betekent dat het Pensioenfonds thans achterloopt op het herstelpad. Het Bestuur heeft in februari 2012 de financiële positie van het Pensioenfonds per 31 december 2011 in vergelijking tot het herstelplan geëvalueerd. Het Bestuur heeft hierbij geconcludeerd dat de huidige financiële positie (lees: dekkingsgraad) lager is dan de kritische ondergrens en zodoende niet binnen de wettelijke toegestane hersteltermijn kan herstellen tot het minimaal vereist vermogen. Hierdoor zijn aanvullende maatregelen (naast de 50% opslag op de werkgeverspremie en het niet indexeren) nodig. Kortingen Als uiterste maatregel in het herstelplan heeft het Pensioenfonds de mogelijkheid om de opgebouwde aanspraken van (gewezen) deelnemers en ingegane pensioenen van pensioengerechtigden te korten ( afstempelen ). Op basis van de dekkingsgraad per 31 december 2011 en de evaluatie van het herstelplan heeft het Bestuur begin 2012 geconcludeerd dat het voor het Pensioenfonds waarschijnlijk niet mogelijk is om zonder aanvullende maatregelen binnen de wettelijk gestelde termijn (uiterlijk 31 december 2013) tot het minimaal vereist vermogen (104,2%) te herstellen. Dit betekent dat het Bestuur bij gelijkblijvende omstandigheden uiterlijk 1 april 2013 over zal moeten gaan tot het korten van de opgebouwde aanspraken en rechten. De korting wordt ingeschat op 2,3% van de aanspraken en rechten (vastgesteld op basis van een kritische ondergrens van 94,7%). Het Bestuur heeft op 2 februari 2012 een voorgenomen besluit tot korting genomen. Het definitieve besluit en de definitieve omvang van de korting zal worden genomen in het eerste kwartaal van 2013 mede gebaseerd op de dekkingsgraad per 31 december Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 22

23 Beleggingenparagraaf Ontwikkelingen economie en financiële markten in 2011 Achtergrond 2011 was een turbulent jaar. De wereldeconomie verbeterde in de laatste maanden van 2010 evenals in de eerste maanden van Maar de onderbrekingen in het aanbod na de aardbeving en tsunami in Japan waren wereldwijd voelbaar. Snel stijgende olieprijzen door krapte in de markt, politieke onrust in Noord-Afrika en het Midden-Oosten (met een regelrechte burgeroorlog in Libië) en slecht weer in de VS drukten eveneens op de groei. Ondertussen heeft de eurozone nog altijd geen kant-en-klaar plan om de staatsschuldcrisis op te lossen. De VS ontsnapte deze zomer pas op het nippertje aan een wanbetaling door de staat, maar een echte oplossing om hun grote overheidstekorten terug te dringen laat nog op zich wachten. Verenigde Staten De Amerikaanse economie verzwakte in het eerste halfjaar na een degelijke groei in het tweede halfjaar van Dat leek aanvankelijk een tijdelijk probleem, veroorzaakt door de stijgende olieprijzen en de onderbrekingen in de leveringen na de aardbeving en tsunami in Japan, maar de vertraging kreeg een permanent karakter en de recessievrees laaide weer op. Toen een kredietbeoordelaar de rating voor Amerikaans staatspapier verlaagde na aanhoudend politiek gekibbel over een verhoging van het schuldplafond, kreeg het zo al zwakke vertrouwen een nieuwe deuk. Het vertrouwen staat op een laag pitje bij consumenten, huizenbouwers en kleine ondernemingen en is er niet veel beter aan toe bij de grote bedrijven. De politieke impasse kan fiscale stimulansen in de weg staan. Het monetaire beleid is minder efficiënt omdat consumenten hun schulden afbetalen en bedrijven al op een grote hoeveelheid cash zitten. Toch verbeterde de economie in het derde en vierde kwartaal, vooral omdat de consument zijn spaarcenten aansprak om zijn uitgaven op peil te houden. De arbeidsmarkt verbeterde licht, maar niet genoeg voor een duurzaam herstel. De orders voor kapitaalgoederen namen af. Daaruit blijkt dat de bedrijven stilaan minder investeren. De huizenverkoop en bouwactiviteit trokken aan in de laatste maanden van het jaar, maar de prijzen bleven een dalende trend volgen. Europa De groei in de eurozone was bescheiden in het tweede halfjaar van 2010, deels door de strenge winter in het laatste kwartaal van het jaar. Daardoor kon de economie van de eurozone sterk groeien in het eerste kwartaal van Maar in het tweede kwartaal vertraagde het momentum. In het derde kwartaal is de economie van België, Ierland, Nederland en Portugal zelfs gekrompen. Dankzij de redelijke groei in Duitsland en tot op zekere hoogte ook in Frankrijk, bleef de groei voor de hele eurozone nog net positief. De voorlopende indicatoren bieden amper uitzicht op verbetering. Een recessie lijkt dus zo goed als onafwendbaar. De staatsschuldcrisis bleef aanhouden en Griekenland, Ierland en Portugal kregen al financiële steun. In juli bereikten de leiders van de eurozone een akkoord over onder meer een extra reddingspakket voor Griekenland, over een uitbreiding van het EFSFnoodfonds van de eurozone dat ook meer bewegingsruimte krijgt en over minder strenge voorwaarden voor leningen aan Griekenland, Ierland en Portugal. Maar dit kon de markten niet overtuigen omdat het plan ook melding maakte van een inbreng van de privésector en omdat de omvang van het EFSF nog altijd als te gering werd ervaren. Een nieuw akkoord in december dat de nadruk legde op strengere begrotingsregels, maar geen oplossing bood voor acute problemen zoals de hoge Italiaanse obligatierente, maakte evenmin indruk op de markten. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 23

24 In feite bleven de risicospreads op Spaanse en Italiaanse staatsobligaties hoog en de ECB moest interveniëren met de aankoop van dit papier om te voorkomen dat de spreads naar onhoudbaar hoge niveaus uitliepen. Tegen het einde van het jaar daalde de Spaanse obligatierente ondanks een tegenvallend begrotingstekort nadat een nieuwe regering was aangetreden. De Italiaanse rente bleef hoog omdat de nieuwe technocratische regering nog afhankelijk is van eerdere regeringspartijen. Japan Het Japanse bbp kromp fors in het eerste halfjaar van De economie was al zwak, maar na de aardbeving en tsunami in maart kwam de activiteit bijna tot stilstand in de getroffen gebieden. Dat was duidelijk zichtbaar in de economische cijfers en de economie bleef krimpen in het tweede halfjaar. Japan was dus andermaal in een recessie beland. De industriële productie en de privébestedingen kelderden na de natuurramp, maar veerden later weer op. De voorlopende indicatoren verbeterden eveneens. De economie groeide opnieuw in het derde kwartaal. Maar de laatste maanden verzwakte het positieve momentum door de negatieve impact van de wereldwijde groeivertraging en de sterke yen op de Japanse economie. De heropbouw van dorpen, fabrieken en het wegennet zal op de korte termijn ondersteunend zijn. Maar dit is niet positief op de langere termijn omdat de heropbouw grotendeels gefinancierd wordt door een regering die al met enorme schulden en tekorten kampt. Opkomende markten In het eerste halfjaar van 2011 eiste de strijd tegen de stijgende inflatie nog alle aandacht van de centrale banken in de opkomende markten. De groei in veel van die markten bleek niet volledig bestand tegen de recente wereldwijde groeivertraging en de monetaire verkrapping. Maar met een lage of zelfs negatieve reële rente in sommige opkomende landen, is het monetaire beleid nog niet krap en de groei lijkt er veeleer te matigen dan sterk af te nemen. Toch wijzen de voorlopende indicatoren op een trager momentum dan uit andere indicatoren blijkt. De inflatie is in veel opkomende markten zijn piek voorbij. Ondertussen dook bezorgdheid op over een vastgoedbubbel en hoge schulden van lokale en regionale regeringen in China. Maar omdat de economie lijkt te matigen en de kredietgroei vertraagt, lijkt het einde van de monetaire verkrappingscyclus in China in zicht. De centrale bank van Brazilië heeft de rente tijdens de laatste 14 maanden aanzienlijk verhoogd. Toch blijft een hoge kredietgroei op een mogelijke oververhitting van de economie wijzen. Het kwam dan ook als een verrassing dat de Banco do Brasil in augustus als eerste centrale bank in de opkomende markten haar basisrente verlaagde. Ook China versoepelde zijn monetair beleid later in Monetair beleid De laatste twaalf maanden was de staatsschuldcrisis één van de grootste punten van zorg voor de ECB. Om de werking van de obligatiemarkten in de perifere landen te garanderen heeft de ECB in totaal voor 221 miljard staatspapier aangekocht sinds de start van het programma in mei In 2011 kocht de ECB in maart beperkte hoeveelheden obligaties om veilingen van Spaans, Italiaans en Portugees papier te ondersteunen. Omdat de ECB terughoudend is geweest om staatspapier te kopen, liet ze dit bijna de hele zomer van 2011 na. Maar in augustus liepen de risicospreads op Italiaanse en Spaanse obligaties stilaan uit en zag de ECB zich gedwongen om kordaat op te treden. Ze bleef obligaties kopen tot het einde van de periode met een nieuwe golf van massale inkoop in november. Ondanks de staatsschuldcrisis was de ECB de eerste centrale bank die haar basisrente optrok. Ze deed dit tot tweemaal toe met 25 bp in april en in juli. Omdat de verhogingen vooraf waren aangekondigd, veroorzaakten ze echter amper een rimpeling in de financiële markten. De inflatie verhoogde fors van 1,9% in november tot 2,8% in april. Dat was hoofdzakelijk een gevolg van de stijgende olieprijzen, maar btw-verhogingen speelden ook een rol. De inflatie was marginaal gedaald tot 2,5% in augustus, maar steeg weer naar 3% in november, wat nog altijd boven het richtcijfer van 2% is. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 24

25 Maar omdat de kerninflatie in november slechts 1,6% bedroeg en omdat de economie aanzienlijk vertraagde, gooide de ECB het stuur volledig om. Ze verraste de markten met een renteverlaging in november tijdens haar eerste vergadering met Mario Draghi als voorzitter. In december besloot de ECB om de rente opnieuw te verlagen. Banken in Griekenland, Ierland en Portugal, maar in toenemende mate ook in andere perifere landen en zelfs in een aantal kernlanden, raken steeds moeilijker aan financieringen via de markten. De ECB moest dus wel liquiditeit verstrekken om een ineenstorting van het financiële systeem te voorkomen. In december kondigde de ECB een onbeperkt aanbod van driejarige leningen aan de banksector aan. De banken namen 489 miljard op, maar dit zal ten minste gedeeltelijk de 400 miljard vervangen die de banken momenteel van de ECB lenen via kredieten met een kortere looptijd. De Fed bleef inschikkelijker dan de ECB. In de zomer van 2010 vertraagde de Amerikaanse economie en dook er weer deflatiegevaar op. Daarom zette de Fed een tweede ronde van monetaire versoepeling (QE2) in, een programma voor de aankoop van schatkistpapier voor een bedrag van 600 miljard USD dat van november 2010 tot juni 2011 liep. Hoewel het economische herstel volgens Fed-voorzitter Bernanke frustrerend traag was, zag de centrale bank daarna voorlopig af van nieuwe stimuleringsmaatregelen. De vertraging mocht dan al sterk genoeg zijn om wel nieuwe stappen in die richting te zetten, maar het deflatiegevaar waar de Fed tot QE2 haar beleid op had afgestemd was geweken. De feitelijke inflatie steeg in september naar 3,9%, maar daalde in november naar 3,4%. Nog belangrijker is dat de kerninflatie die in juni vorig jaar 1% bedroeg en een dalende trend volgde, nu weer stijgt. Vanwege de zwakte van de economie kondigde de Fed eerst een uitzonderlijk lage rente tot ten minste medio 2013 en vervolgens Operatie Twist aan. Binnen dat programma zal de Amerikaanse centrale bank proberen om de rentecurve te vervlakken door voor 400 miljard USD kortlopend schatkistpapier op zijn balans te verkopen en papier met langere looptijden te kopen. Valutamarkten Op het einde van het verslagjaar bedroeg de wisselkoers van de euro tegenover de Amerikaanse dollar nagenoeg even veel als aan het begin van de periode: 1,30 USD per EUR op het einde vergeleken met 1,33 bij aanvang. In de tussentijd deden zich echter grote fluctuaties voor. Omdat de economie van de eurozone vrij ongeschonden uit de Ierse reddingsoperatie in november 2010 leek te komen en omdat de ECB haar monetair beleid stilaan verkrapte won de euro terrein tot circa 1,50 in mei. Dat was de piek in 2011 en van eind mei tot augustus werd de euro binnen een bandbreedte van ongeveer 1,40 en 1,45 verhandeld. Terwijl de eurozone met begrotingsproblemen kampte, zag de VS zich geconfronteerd met een vertragende economie en een politieke impasse over de afbouw van het overheidstekort. In september daalde de euro naarmate de staatsschuldcrisis ergere vormen aannam. In oktober herstelde de euro zich enigszins, maar door de afzwakkende economische groei, de renteverlagingen van de ECB en de aanhoudende staatsschuldcrisis in de eurozone bereikte de euro aan het einde van het verslagjaar zijn laagste koers tegenover de dollar sinds de zomer van De Japanse yen beëindigde 2010 net onder de 82. Vanaf dat niveau steeg de yen verder tegenover de Amerikaanse dollar tot 77 op het einde van de verslagperiode. De grootste fluctuaties van de yen zagen we na de aardbeving en de tsunami. Door de massale repatriëring van kapitaal steeg de yen tot onder de 80, een evolutie die de overheid met tegenzin zag gebeuren. Een interventie van de centrale bank veroorzaakte een piek tot 85 begin april, maar dat bleek tijdelijk. In een algemeen klimaat van risicoaversie fungeerde de Japanse yen als een veilige haven en bleef de munt stijgen. Toen de yen in oktober steeg tot net onder de 76 yen per dollar, greep de Japanse centrale bank opnieuw in. De daarop volgende waardedaling van de munt was echter van zeer korte duur. Aan het einde van het jaar kwam er een einde aan de appreciatie, maar was de yen nog steeds te sterk voor de Japanse economie. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 25

26 Obligatiemarkten Over de verslagperiode daalde de Amerikaanse rente met van 3,4% tot 1,9%. In Duitsland was sprake van een wat meer bescheiden daling van 2,9% tot 1,8%. Eind 2010 en de eerste maanden van 2011 verbeterde de wereldeconomie en deden risicovolle activa het dankzij een overvloed aan liquiditeit goed. De olieprijzen stegen. In de eerste helft van 2011 duwde de onrust in het Midden-Oosten en Noord-Afrika de prijzen nog hoger. De obligatierente piekte in februari op 3,7% in de VS en op 3,5% in Duitsland in april. Daarna daalde de rente opnieuw. De dip in de groei in het tweede kwartaal bleek van langere duur dan eerst was gedacht en de hoop op herstel maakte plaats voor recessievrees. De ECB verhoogde de rente niet langer en de Fed beloofde in eerste instantie om de rente tot medio 2013 laag te houden en pakte vervolgens met een nieuwe ronde van stimuleringsmaatregelen uit. De sterke dalingen in de aandelenmarkten in juli en augustus gaven aanleiding tot een vlucht naar veilige havens. Hierdoor daalde de obligatierente naar langjarige dieptepunten. Tegen het einde van het jaar steeg het tarief marginaal, maar vanuit historisch perspectief bleef het niveau extreem laag. De Europese obligatiemarkten van de perifere landen waren gedurende de hele verslagperiode volatiel. De risicospreads op staatspapier uit de perifere landen van de eurozone liepen fors uit, vooral in Griekenland en Portugal. In de laatste maanden van het verslagjaar stabiliseerden ze of daalden ze zelfs wat in Portugal en Ierland omdat die landen erin slaagden om hun tekorten verder terug te dringen dan Griekenland. Vanuit historisch oogpunt bleven ze echter hoog. De risicospreads op Italiaanse en Spaanse obligaties zijn eveneens verruimd en konden enkel binnen de perken worden gehouden door ingrijpende interventie van de ECB. Aandelenmarkten Wereldwijde aandelen daalden met 6,5% in euro. Met een daling van 17,8% deden aandelen uit de opkomende landen het heel wat slechter dan aandelen uit de ontwikkelde landen die met 4,6% daalden. De rally in die laatste beleggingscategorie begon in 2010 en hield tot maart aan. Vanaf dat moment kampten de markten met tegenwind, onder meer door politieke onrust in Noord-Afrika en het Midden-Oosten, hogere olieprijzen en mogelijke renteverhogingen door de ECB. Daarenboven was er de natuurramp in Japan. Door dit alles zagen we begin maart een stevige marktcorrectie. Positieve winstcijfers en een consensus dat de terugval in de Amerikaanse bbp-groei slechts tijdelijk was resulteerden in een rally in april waardoor aandelen uit de ontwikkelde landen naar nieuwe pieken stegen na de financiële crisis. Vanaf dat punt daalden ze echter opnieuw. De tijdelijke dip in de Amerikaanse groei bleek van langere duur en de eurozone had met een begrotingscrisis af te rekenen. De winstcijfers boden geen ondersteuning. Jaarverslag 2011 Stichting Pensioenfonds Koninklijke Ten Cate 26