MARKTANALYSE INKOOP CATERING

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "MARKTANALYSE INKOOP CATERING"

Transcriptie

1 MARKTANALYSE INKOOP CATERING trends, ontwikkelingen en onmisbare handvatten om uw inkoop- en aanbestedingstrajecten te ondersteunen in samenwerking met

2 Marktanalyse Inkoop Catering

3 Auteurs: Jordie van Berkel-Schoonen, Jamie van Soest, Anne van Wijchen en Wim Westerhuis Interviews: Peter Runhaar Omslagontwerp: Studio Puik, Amsterdam Boekverzorging: LINE UP boek en media bv, Groningen Druk: Drukkerij Damen, Werkendam 2015 WEKA Business Media BV Amsterdam Productnummer: NUR: 804 ISBN: Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van art. 16b en 17 Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, Postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van een of enkele gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers of andere compilatiewerken dient men zich tot de uitgever te wenden.

4 Inhoud Managementsamenvatting 5 Inleiding 11 Marktonderzoek 11 Catering en aanverwante diensten 12 1 Onderzoeksverantwoording en leeswijzer Doel en doelgroep Leeswijzer Onderzoeksmethode Actualiteit en afbakening 18 2 De cateringmarkt in beeld Marktomvang Faillissementen en omzetontwikkeling Demografische cijfers Omzet- en vraagontwikkeling Het vijfkrachtenmodel van Porter (industrieanalyse) Brancheorganisatie Cateringbudget en kostenstructuur 26 Jos van Straten: Als je slecht eten serveert straalt dat af op je bedrijf 31 3 Leveranciers in beeld Cateraars Gebruikte SBI-codes Top 20 op basis van omzet Top 20 op basis van aantal personeelsleden Top 60 op basis van personeelsleden Onderscheidend vermogen leveranciers 39 Bob Hutten: Het geluk moet centraal staan 41 4 Trends en innovaties De maatschappij verandert Gemak, superfoods en 24/ Maatschappelijk verantwoord ondernemen binnen catering Vervaging grenzen catering en horeca Innovaties 60 marktanalyse inkoop catering

5 Marjon Wijdeven: Weg met de pakjes en de zakjes 65 5 Wet- en regelgeving Warenwetregeling hygiëne van levensmiddelen Wet productaansprakelijkheid Algemene levensmiddelen verordening Warenwetregeling allergeneninformatie op niet-voorverpakte levensmiddelen Cao voor de contractcatering Arbowetgeving Wet overgang van ondernemingen Europese richtlijnen aanbesteden Aanbestedingswet Integriteit CPV-codes en TenderNed Mededingingswet Social return en Participatiewet 76 Barbara Mutsaers: Cateringcontract: maak verplichtingen meetbaar 79 6 Certificaten en keurmerken ISO 9000 kwaliteitsmanagement ISO milieumanagement ISO maatschappelijk verantwoord ondernemen Brede Code Verantwoordelijk Marktgedrag Hygiënecode voor de contractcatering Certificatie Contractcatering (Cercat) OHSAS Duurzaam inkopen Keurmerken 90 7 Aanbestedingen in beeld CPV-codes Aanbestedingsoverzicht Thema s analyse Algemene feiten MVO en duurzaamheid Vervaging grenzen catering en horeca Best Value en prijs-kwaliteitverhouding Kwaliteitsmanagementstandaarden en keurmerken Wetten en regels 104 Annemarie Breetveld: Catering nieuwe stijl: gezond en flexibel Inkooptraject fase 1 strategie Een introductie Start (fase 1.1) Interne analyse (fase 1.2) inhoud

6 8.4 Externe analyse (fase 1.3) Risicoanalyse (fase 1.4) Stakeholderanalyse (fase 1.5) Strategie (fase 1.6) Inkooptraject fase 2 tender Opstellen publicatieleidraad en bijlagen (fase 2.1) Uitvoeren aanbesteding (fase 2.2) Concretiseringsfase (fase 2.3) Contract (fase 2.4) 133 Rikkert Wulffraat: Betere match dankzij open wijze van aanbesteden Cateraars versus aanbesteders: in balans? Algemene feiten MVO en duurzaamheid Vervaging grenzen catering en horeca Best Value en prijs-kwaliteitverhoudingen Kwaliteitsmanagementstandaarden, keurmerken en regelgeving Conclusies Conclusies catering als branche Conclusies op aanbestedings- en leveranciersniveau Over de auteurs Bedrijfsprofiel FMM en F-Fort Auteurs 149 Bijlage 1 Overzicht leveranciers 151 Bijlage 2 Checklist start inkooptraject 155 Bijlage 3 Checklist interne analyse 156 Bijlage 4 Checklist externe analyse 158 Bijlage 5 Risicomanagement 159 Bijlage 6 Checklist strategie 161 Bijlage 7 Stappenplan duurzame catering 162 Bijlage 8 Webenquête 163 Bijlage 9 Bronverwijzingen 171 Register 173 marktanalyse inkoop catering

7 1 Onderzoeksverantwoording en leeswijzer Alle gegevens, zoals hier gepresenteerd, zijn het resultaat van een marktanalyse uitgevoerd door F-Fort in nauwe samenwerking met Facility Management Magazine (FMM). Dit hoofdstuk behandelt het doel van deze marktanalyse, een leeswijzer, de gehanteerde onderzoeksmethoden en een afbakening van het onderzoek. 1.1 Doel en doelgroep Het doel van deze marktanalyse is het zo objectief en compleet mogelijk in kaart brengen van de cateringbranche, ten einde een zo efficiënt en effectief mogelijk aanbestedingstraject te doorlopen en de lezer in de gelegenheid te stellen om bewust de best passende keuzes te kunnen maken. Dit wordt bereikt door: een overzicht van de cateringmarkt als geheel; een compleet en actueel overzicht van de marktpartijen; een analyse van alle gepubliceerde aanbestedingen binnen Nederland op het gebied van catering (januari 2013-februari 2015); kwalitatieve informatie over relevante trends en innovaties; een overzicht van veelgebruikte keurmerken en certificaten; een overzicht van wet- en regelgeving; interviews met belangrijke stakeholders binnen de cateringbranche; een stappenplan met aandachtspunten inkooptrajecten. Hiermee is deze marktanalyse een onmisbaar handvat voor zowel leveranciers, intermediairs, opdrachtgevers als branchevereningingen. 1.2 Leeswijzer Dit onderzoek kan op verschillende manieren gebruikt worden: als kennisbron; als naslagwerk; als handleiding. Uiteraard kunt u het rapport lezen van het begin tot het einde. Wij begrijpen echter dat niet elk onderwerp voor iedereen even interessant hoeft te zijn. U vindt bijvoorbeeld in hoofdstuk 6 een overzicht van alle gebruikelijke keurmerken, kwaliteitssystemen en certificaten binnen de cateringmarkt. Dat hoofdstuk leent zich meer als naslagwerk dan om daadwerkelijk helemaal door te lezen. Dat geldt ook voor hoofdstuk 5, waarin we relevante wetgeving behandelen. marktanalyse inkoop catering

8 De volgende snelzoeker is handig voor degenen die op zoek zijn naar een shortcut : conclusies: hoofdstuk 11; macro-economische cijfers over de branche als geheel: hoofdstuk 2; trends en ontwikkelingen: hoofdstuk 4; overzicht cateraars: hoofdstuk 3; analyse aanbestedingsoverzicht (Hoe doen anderen het?): hoofdstuk 7; overzicht benodigde informatie voordat u gaat aanbesteden: hoofdstuk 8; overzicht belangrijke keuzes in een inkooptraject: hoofdstuk 9; overzicht certificaten en keurmerken: hoofdstuk 6; overzicht wet- en regelgeving: hoofdstuk Onderzoeksmethode Door het uitvoeren van een degelijk deskresearch is het fundament gelegd voor dit onderzoeksrapport. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen een kwantitatief en kwalitatief gedeelte. Er is continu gelet op welke bronnen als objectief/neutraal geïnterpreteerd mogen worden en welke bronnen een mening of perspectief van een bepaalde doelgroep reflecteren. Vanuit de via deskresearch verkregen kwantitatieve en kwalitatieve data is gezocht naar aanvullende informatie op basis van fieldresearch, met name om de praktische toepasbaarheid, toegevoegde waarde en actualiteit te optimaliseren. Dit is vormgegeven door het uitzetten van een webenquête en het houden van interviews met belangrijke stakeholders binnen de cateringmarkt. Ondanks dat grote zorgvuldigheid betracht is, pretenderen wij niet volledig en uitputtend te zijn Deskresearch Kwantitatief Om het kwantitatief onderzoek mogelijk te maken zijn de volgende activiteiten uitgevoerd. Allereerst is er een overzicht van de cateringmarkt in zijn geheel opgesteld op basis van cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek over de periode 2007 tot en met 2015 en branche-informatie vanuit diverse bronnen, zoals jaarberichten van Veneca. Vervolgens is een overzicht gemaakt van actieve marktpartijen op basis van: KvK-gegevens; websites van leveranciers; jaarverslagen van leveranciers; direct contact met leveranciers; websites van certificerende instanties; websites van keurmerken. Ten slotte is een overzicht gemaakt van alle gepubliceerde nationale en Europese aanbestedingen in de periode januari 2013 tot en met februari 2015 voor zover deze zijn gepubliceerd op TenderNed. 14 onderzoeksverantwoording en leeswijzer

9 Dit overzicht is verrijkt met kwalitatieve data na bestudering van de gepubliceerde aanbestedingsdocumenten. Er zijn in totaal zestig aanbestedingen uitgebreid in beeld gebracht. Deze zijn geanalyseerd en vervolgens zijn daar feitelijke conclusies aan verbonden Deskresearch Kwalitatief Aanvullend op voorgaande harde en objectieve bronnen is een uitgebreid onderzoek gedaan naar trends, ontwikkelingen, opinies, meningen en actualiteiten. In bijlage 8 is een volledig overzicht opgenomen van gebruikte bronnen Fieldresearch Webenquête Om de deskresearchbevindingen te toetsen aan de praktijk is een webenquête uitgevoerd. Deze webenquête is uitgezet via social media en is ingevuld door 121 respondenten, onder te verdelen in facilitair verantwoordelijken, leveranciers en intermediairs. Door te kiezen voor een webenquête zijn er relatief veel respondenten bereikt, in relatief weinig tijd. De respondenten is, naast de stellingen, gevraagd antwoord te geven op de volgende drie vragen: Wat is uw functie? In welke branche is uw organisatie actief? Hoeveel medewerkers heeft uw bedrijf? Facilitair manager Facilitair coördinator Facilitair medewerker Demand/ Supply Manager Consultant/ Adviseur Real Estate Manager Teamleider Algemeen management Directeur-grootaandeelhouder Anders, nl... 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% marktanalyse inkoop catering

10 Bouw Horeca Handel Vervoer Advies Financiën Facilitaire diensten Zorg Overheid Onderwijs Overige zakelijke 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1 medewerker 2 t/m 5 6 t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m 1000 Meer dan % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 16 onderzoeksverantwoording en leeswijzer

11 De antwoorden op deze vragen geven een beeld van de samenstelling van de respondenten: De webenquête bevatte zeventien specifieke stellingen over de cateringbranche: 1. Catering wordt vaak gecombineerd met andere facilitaire diensten zoals beveiliging en schoonmaak, of dichter bij haar eigen dienstverlening zoals koffie-en vendingautomaten. Stelling: het heeft mijn voorkeur om catering als single service te hanteren. 2. Stelling: catering leent zich bij uitstek voor een Best Value Procurement-aanpak. 3. In de 24-uurs economie van tegenwoordig willen consumenten gedurende de hele dag eten en drinken kunnen kopen. Stelling: het toetreden van deze markt door cateraars verloopt voorspoedig, cateraars hebben de juiste mensen en middelen om deze continue dienstverlening te leveren. 4. Stelling: in ons huidige contract zit voldoende ruimte om proactief te kunnen reageren op marktbewegingen. Bijvoorbeeld ontwikkelingen als het nieuwe werken en biologische aanpassingen in het assortiment. 5. Stelling: duurzame catering is een positieve en laagdrempelige manier om duurzaamheid onder de aandacht te brengen binnen een organisatie. 6. Stelling: aanbestedende diensten en cateraars verstaan hetzelfde onder duurzame catering. 7. Stelling: de aanvoer van biologische voeding is voldoende om te voorzien in de wens van opdrachtgevers van biologische voeding in de bedrijfsrestaurants. 8. Stelling: de betaalbaarheid van biologische voeding is voldoende om te voorzien in de wens van opdrachtgevers van biologische voeding in de bedrijfsrestaurants. 9. Gezonde voeding is een maatschappelijke trend. Stelling: de wensen en behoeften van werknemers ten aanzien van gezonde voeding sluiten goed aan op het beleid van mijn organisatie. 10. Stelling: streekproducten spelen een rol bij de gunning van cateringcontracten. 11. Social return kan een criterium zijn in aanbestedingen. 12. Stelling: catering is bij uitstek geschikt om invulling te geven aan de social return criteria. 13. In aanbestedingen worden keurmerken en certificaten (MSC en ander labels) gevraagd. Stelling: deze keurmerken en certificaten hebben toegevoegde waarde tijdens de looptijd van het contract. 14. Stelling: de bezettingsgraad van de cateringfaciliteiten is een verantwoordelijkheid van de cateraar. 15. Stelling: kwaliteit van de producten is belangrijker dan de klantvriendelijkheid en gastvrijheid van cateringmedewerkers om de beleving en tevredenheid van bezoekers te verhogen. 16. Gezonde voeding is van invloed op de productiviteit van medewerkers. 17. Ook zonder subsidies op catering kunt u een gezond basisassortiment aanbieden. De uitkomsten van de webenquête zijn verwerkt door het hele onderzoek heen. marktanalyse inkoop catering

12 1.3.4 Fieldresearch Interviews Ten slotte zijn interviews afgenomen met een aantal prominente spelers binnen de cateringbranche. Hiermee is een aantal bevindingen getoetst aan de opinie van deze spelers en hebben we een zo compleet en actueel mogelijk beeld geschetst. Naam Annemarie Breetveld Bob Hutten Barbara Mutsaers Jos van Straten Rikkert Wulffraat Marjon Wijdeven Functie Interim HR-manager en eigenaar Make a Difference! Directeur Hutten Catering b.v. Advocaat AKD Advocaten & Notarissen Algemeen Secretaris VENECA Teamleider Inkoop NS Eigenaar Vital Food Management 1.4 Actualiteit en afbakening Omdat deze marktanalyse een onderwerp behandelt dat doorlopend aan veranderingen onderhevig is, stelt het een momentopname vast. Het rapport wordt om die reden tweejaarlijks geactualiseerd. Voor macro-economische trends hebben we gekeken naar de periode van 2009 tot en met 2014 voor zover deze informatie beschikbaar is. Voor diepteanalyses hebben we ons gefocust op de ontwikkelingen uit de periode januari 2013 tot en met maart Deze analyse betreft een externe analyse van de cateringmarkt. Daarnaast bevat het rapport op hoofdlijnen een beschrijving met aandachtspunten voor het inkoop- of aanbestedingstraject gedurende de strategie- en tenderfase. De implementatie- en beheerfase zijn buiten de scope gehouden. De cateringmarkt is aan het verbreden. Er is een toename van gecombineerde dienstverlening en door de beweging naar een 24-uurs economie vervagen ook langzaamaan de grenzen tussen catering en horeca. De kern van ons onderzoek richt zich op het hart van de markt, namelijk de contractcatering. Meer specifiek ligt de focus op bedrijfscatering (wat veruit de grootste sector is), institutionele catering en schoolcatering. We hebben aanverwante dienstverlening zoals vending/automatencatering buiten de scope van dit onderzoek gelaten. 18 onderzoeksverantwoording en leeswijzer

13 3 Leveranciers in beeld 3.1 Cateraars Om de leveranciers in kaart te brengen is op basis van deskresearch een leveranciersoverzicht samengesteld, waarin zowel kwantitatieve als kwalitatieve data in opgenomen zijn. De brondata die we gebruikt hebben voor dit overzicht zijn Kamer van Koophandel-gegevens, waarbij de SBI-code leidend is geweest. 3.2 Gebruikte SBI-codes Een SBI-code is een Standaard Bedrijfs Indeling en deze zelfde code wordt door het CBS gehanteerd om een branche als geheel in kaart te brengen. Hierbij is waar mogelijk de meest nieuwe norm als uitgangspunt genomen: de SBI 2008 versie Ons marktonderzoek is gebaseerd op de volgende SBI-codes: SBI-code Omschrijving 5629 Kantines en contractcatering 8110 Facility management De SBI-code Kantines en contractcatering is helaas niet verder uitgesplitst, dus heeft er een handmatige selectie plaatsgevonden om tot een overzicht van cateraars te komen. Kantines zijn dus niet opgenomen in het overzicht, maar ook geen (zuivere) vendingleveranciers. Bedrijven die opgenomen staan als bel-me-niet bij de KvK ofwel geregistreerd onder andere SBI-codes, kunnen in dit overzicht ontbreken. Van de resterende partijen zijn de gegevens van de Kamer van Koophandel in het leveranciersoverzicht verrijkt met informatie uit fieldresearch en jaarverslagen van cateraars. Op basis van deze analyse zijn diverse overzichten samengesteld. 3.3 Top 20 op basis van omzet De top 20 van Nederlandse cateraars op basis van omzet is weergegeven in een tabel. De weergegeven omzet van Sodexo is wereldwijd, zij geven dit jaar geen landelijke omzetcijfers vrij. Dit veroorzaakt mogelijk een onterechte nummer 1-positie in ons overzicht. Deze top 20 omvat ruim 90% van het totale marktvolume en daarmee is dit overzicht tijdens aanbestedingen een makkelijk middel om goed inzicht te krijgen in de Nederlandse cateraars, temeer aangezien deze top 20 is verrijkt met veel meer kwalitatieve informatie, zoals waar zij gehuisvest zijn, welke dekking ze hebben en over welke certificaten deze partijen beschikken en deels welke keurmerken ze voeren. In hoofdstuk 6 is een uitgebreide omschrijving opgenomen van deze certificaten en keurmerken. marktanalyse inkoop catering

14 4 Trends en innovaties De cateringbranche werd de afgelopen tien jaar geconfronteerd met afnemende financiële middelen van klanten, met veelal dalende omzetcijfers als gevolg. Hierdoor is het onderscheidend vermogen in de branche grotendeels verdwenen en is een soms ongezonde spanning ontstaan tussen prijs en resultaat. De branche heeft het erg moeilijk gehad. De laatste paar jaar lijkt de weg weer wat omhoog te worden gevonden. De cateringbranche staat de laatste tijd weer op de kaart. De markt is volop in beweging, waarbij het vooral gaat om duurzaam, gezond en lekker. Ook is de traditionele bedrijfskantine inmiddels veelal een ontmoetingsplek geworden in plaats van de plek voor een snelle hap. 4.1 De maatschappij verandert Gemak, superfoods en 24/7 Naast financiële ontwikkelingen die toegelicht zijn in hoofdstuk 2 verandert de maatschappij in een bredere zin erg snel, met veelal secundaire gevolgen voor de catering. Zo speelt gemak vandaag de dag een steeds grotere rol. Voorgebakken etenswaren in de supermarkt lopen veelal goed en waarom zelf je eigen brood beleggen? Liever kant-en-klare broodjes, gereed voor consumptie. Een onmiskenbare ontwikkeling, alhoewel soms in schril contrast met de toenemende vraag naar puur, eerlijk en duurzaam. Ook voedingshypes zoals superfoods komen en gaan. De gojibessen en sapjes zijn voor veel mensen tijdelijk niet weg te denken, om vervolgens langzaam te verminderen in populariteit. Ook is tegenwoordig overal en altijd voeding verkrijgbaar, de economie verandert naar 24/7. We zijn minder afhankelijk van de drie eetmomenten in de dag. Mensen eten minder, maar wel vaker. Meer tussendoor en gecombineerd met werken. De individuele mens staat centraal met het gevolg dat de bestedingen voor bijvoorbeeld de lunch afnemen, maar voor losse producten weer toeneemt. Alleen een broodje kaas verkrijgbaar tussen 12 en 14 uur bij het bedrijfsrestaurant volstaat niet meer. Reepjes en een klein hapje bij de koffiebar op het werk is gemeengoed geworden. Mensen zijn daarbij ook steeds meer op zoek naar tussenoplossingen. Zelf iets meenemen van huis en in het bedrijfsrestaurant een bepaalde aanvulling daarop zoeken. Voor cateraars betekenen dergelijke ontwikkelingen behoorlijk wat. Vooral op assortimenten en concepten. Snelle aanpassingen zijn noodzakelijk. Hoe krijg je bijvoorbeeld nu die gojibessen snel in het assortiment als de consument daar tijdelijk en plaatselijk om vraagt? marktanalyse inkoop catering

15 5 Wet- en regelgeving Wet- en regelgeving is geen keuze: hier dient iedere cateraar in Nederland aan te voldoen. De complexiteit binnen wet- en regelgeving op gebied van catering is relatief hoog, zoals ook blijkt uit de Porters-analyse. Wet- en regelgeving raakt op veel vlakken en is ook continu aan verandering onderhevig. Een cateraar die zijn wet- en regelgeving goed onder controle en beheer heeft, biedt een belangrijke zekerheid aan opdrachtgevers. Het belangrijkste binnen catering is natuurlijk de veiligheid van voedsel. Hiervoor zijn allerlei wetten en regels opgesteld, deels op Europees en deels op nationaal niveau. Ten tweede bestaat de cao voor contractcatering waarin basisafspraken zijn gemaakt over arbeidsvoorwaarden. Daarnaast speelt arbo een belangrijke rol en de Wet overgang ondernemingen. Ten derde is er wet-en regelgeving omtrent aanbesteden. Deze worden in dit hoofdstuk toegelicht op basis van informatie van PIANOo. PIANOo is een Expertisecentrum Aanbesteden dat zich inzet om overheden professioneler te laten aanbesteden en valt onder het ministerie van Economische Zaken. Hier behandelen we ook wetgeving rondom mededinging en integriteit. Ten slotte gaan we in op de Participatiewet en social return, voor zover van toepassing binnen contractcatering. In dit hoofdstuk worden beknopt relevante wetsartikelen en regelgeving beschreven. 5.1 Warenwetregeling hygiëne van levensmiddelen Vanaf 14 december 1995 is de nieuwe Warenwetregeling hygiëne van levensmiddelen van kracht. Deze wetgeving is gebaseerd op de EEG-richtlijn, waarin staat dat alle bedrijven en instellingen die zich bezighouden met voeding (bereiden, verpakken transporteren en dergelijke) een systeem gebaseerd op HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points) moeten hebben ingevoerd. HACCP is een risico-inventarisatie voor voedingsmiddelen. Door het op de juiste wijze opzetten, invoeren en waarborgen van het HACCP-systeem wordt de veiligheid van producten gedurende alle processen gewaarborgd. Hierdoor treden er geen of zo min mogelijk gezondheidsrisico s op voor de consument. Elk voedingsmiddelenbedrijf moet dus volgens de warenwet voldoen aan de HACCPrichtlijn. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) controleert periodiek al deze bedrijven. Het aantal inspecties op een bedrijf is afhankelijk van het type marktanalyse inkoop catering

16 6 Certificaten en keurmerken Op het gebied van keurmerken en certificaten worden door aanbestedende diensten verschillende eisen gesteld aan de opdrachtnemers. Deze certificaten en keurmerken hebben betrekking op kwaliteit, milieu, hygiëne en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Certificaten en keurmerken zijn, in tegenstelling tot wetgeving, een vrijwillige keuze van een cateraar om wel of niet aan mee te doen. Certificaten hebben we goed in kaart kunnen brengen. Keurmerken zijn primair gebonden aan de gewenste assortimenten. De meningen over nut en noodzaak van certificaten en keurmerken zijn wisselend, zoals ook blijkt uit onze webenquête. Jezelf laten certificeren en gecertificeerd blijven vereist niet zelden een (forse) investering, zowel in tijd als in geld. Anderzijds geeft het wel een onafhankelijk bewijs dat je als organisatie bepaalde zaken goed voor elkaar hebt. Het eisen van veel keurmerken en certificaten, heeft een prijsopdrijvend effect. In dit hoofdstuk zetten we de verschillende voorkomende certificaten en keurmerken op een rij. 6.1 ISO 9000 kwaliteitsmanagement De ISO 9000-serie is het meest bekende en meest toegepaste kwaliteitsmanagementsysteem. Dit zijn specifieke kwaliteitseisen waaraan een managementsysteem moet voldoen, zijn algemeen gesteld en hebben betrekking op het proces. Als belangrijkste voordelen van een kwaliteitsmanagementsysteem worden benoemd minder kosten, meer rendement en meer tevreden klanten. Kwaliteitsmanagement bestaat uit verschillende onderdelen, maar berust uiteindelijk op acht belangrijke kwaliteitsmanagementprincipes: 1. klantgerichte organisatie; 2. leiderschap; 3. betrokkenheid medewerkers; 4. procesbenadering; 5. systeembenadering van management; 6. continue verbetering; 7. besluitvorming op basis van feiten; 8. win-winrelaties met leveranciers. Deze kwaliteitsmanagementprincipes vormen de filosofie achter de ISO 9000-serie. Ze helpen organisaties naar betere prestaties te leiden en zijn het resultaat van de gezamenlijke kennis en ervaring van vooraanstaande experts uit tachtig landen. Ze berusten dus op een wereldwijd draagvlak. ISO legt de nadruk op klanttevredenheid en de daaruit voortkomende kwaliteitszorg en continue verbetering. ISO is de meest recente editie van de ISO 9001-norm waarin de eisen verduidelijkt zijn. Tevens is een betere afstem- marktanalyse inkoop catering

17 7 Aanbestedingen in beeld Er is een overzicht gemaakt van alle gepubliceerde nationale en Europese aanbestedingen in de periode van januari 2013 tot en met februari 2015 voor zover deze zijn gepubliceerd op TenderNed. Dit overzicht is verrijkt met kwalitatieve data na bestudering van de gepubliceerde aanbestedingsdocumenten. Er zijn in totaal zestig aanbestedingen uitgebreid in beeld gebracht. Deze zijn geanalyseerd en vervolgens zijn daar feitelijke conclusies aan verbonden. 7.1 CPV-codes Met een CPV-code kunnen aanbestedende diensten alle denkbare opdrachten voor werken, leveringen en diensten zo nauwkeurig mogelijk omschrijven. CPV is de afkorting voor Common Procurement Vocabulary. Indien u als leverancier producten of diensten levert, kunt u aangeven op TenderNed dat u automatisch op de hoogte gehouden wilt worden, als er door een aanbestedende dienst iets onder deze CPVcode gepubliceerd wordt. Dat is een handige functie. De meest gebruikte en belangrijkste CPV-codes voor de cateringbranche zijn: CPV-code Omschrijving Cateringdiensten Kantine-en cateringdiensten Catering voor scholen Catering voor ondernemingen of instellingen, uitgezonderd transportbedrijven Diensten voor hotel, restaurant en detailhandel Bereiden en serveren van maaltijden Verstrekken van dranken Koffie, thee en aanverwante producten Snacks Buiten scope van het onderzoek zijn geplaatst: CPV-code Omschrijving Drankenautomaten Bouwwerkzaamheden Voeding, dranken, tabak en aanverwante producten 7.2 Aanbestedingsoverzicht In totaal zijn zestig aanbestedingen geïnventariseerd aan de hand van 83 items uit de periode januari 2013 tot en met februari 2015 die zijn gepubliceerd op TenderNed. TenderNed is een onlineaanbestedingsplatform voor overheidsinstanties. Alle marktanalyse inkoop catering

MARKTANALYSE INKOOP CATERING

MARKTANALYSE INKOOP CATERING MARKTANALYSE INKOOP CATERING 2015-2016 trends, ontwikkelingen en onmisbare handvatten om uw inkoop- en aanbestedingstrajecten te ondersteunen in samenwerking met Marktanalyse Inkoop Catering 2015-2016

Nadere informatie

Ken- en stuurgetallen

Ken- en stuurgetallen Ken- en stuurgetallen personeelsmanagement subtitel staat hier etcetera benchmarkcijfers voor strategie en beleid editie 2011-2012 onder redactie van steven marshall en filip van den bergh in samenwerking

Nadere informatie

Kies voor. CERCAT gecertificeerde. catering

Kies voor. CERCAT gecertificeerde. catering Kies voor CERCAT gecertificeerde catering Uitgave en redactie: Stichting Certificatie Contractcatering, Gorinchem Vormgeving: BURO18 communicatie bv, Gorinchem Fotografie: Henk de Graaf Fotografie, Leiderdorp

Nadere informatie

Certificering als gereedschap voor efficiënt organisatiemanagement

Certificering als gereedschap voor efficiënt organisatiemanagement Certification Certificering als gereedschap voor efficiënt organisatiemanagement Het nastreven en behalen van vooraf vastgestelde doelstellingen is de ultieme uitdaging voor iedere onderneming of instelling.

Nadere informatie

Nationaal Beloningsonderzoek

Nationaal Beloningsonderzoek Werkgevers zijn daarentegen veel minder flexibel en soms zelfs terughoudend bij het aanpassen van arbeidsvoorwaarden aan de individuele wensen en omstandigheden van medewerkers. Hier liggen echter enorme

Nadere informatie

Welkom bij De 1 e marktanalyse inkoop schoonmaak. Maak een vliegende start met uw inkooptraject!

Welkom bij De 1 e marktanalyse inkoop schoonmaak. Maak een vliegende start met uw inkooptraject! Welkom bij De 1 e marktanalyse inkoop schoonmaak Maak een vliegende start met uw inkooptraject! Programma 13.45-14.45 Presentatie resultaten marktanalyse Jordie van Berkel, F-Fort 14.45-15.15 Aan de slag

Nadere informatie

Hoe haal ik meer (rendement) uit de catering? Hayk Simons

Hoe haal ik meer (rendement) uit de catering? Hayk Simons Hoe haal ik meer (rendement) uit de catering? Hayk Simons STELLING Zelf doen of uitbesteden? De Markt Bedrijfscatering 60 % Onderwijs 40 % Institutioneel < 15% Uitbestedinggraad 2004 2005 2006 2007 Bedrijfscatering

Nadere informatie

Certificeren Waardevol?? KVGM B.V.

Certificeren Waardevol?? KVGM B.V. Certificeren Waardevol?? KVGM Improvement Solutions: + Specialisten in verbetermanagement + 20 jaar ervaring + 6 deskundige, gedreven en pragmatische professionals + Praktische aanpak waarbij de klantorganisatie

Nadere informatie

Duurzaamheidscriteria van inkoopbeleid Ordina

Duurzaamheidscriteria van inkoopbeleid Ordina Duurzaamheidscriteria van inkoopbeleid Ordina Datum Auteur(s) Versie Classificatie Status 9 augustus 2013 Hke08033/Apo20090 1.1 Definitief Ordina Nederland B.V. ING Bank 069.68.64.649 KvK 30086514 BTW

Nadere informatie

groep Computerprogramma woordenschat

groep Computerprogramma woordenschat Taal actief G e b r u i k e r si n st r u c t i e C o m pu te rpro gra m m a w o o rde n s c ha t 214088_OM.indd 1 gro ep 6 22-06-2009 12:22:50 telefoon: 073-628 87 22 e-mail: helpdesk.bao@malmberg.nl

Nadere informatie

Tevredenheid over ISO 14001- en OHSAS 18001-certificatie is hoog

Tevredenheid over ISO 14001- en OHSAS 18001-certificatie is hoog Tevredenheid over ISO 14001- en OHSAS 18001-certificatie is hoog In 2013 heeft SCCM onderzoek gedaan naar de toegevoegde waarde van zowel ISO 14001- als OHSAS 18001-certificatie. Het onderzoek onder ISO

Nadere informatie

Zelfstandig werken. Ajodakt. Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie

Zelfstandig werken. Ajodakt. Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie Zelfstandig werken Ajodakt Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie 9 789074 080705 Informatieverwerking Groep 7 Antwoorden Auteur P. Nagtegaal ajodakt COLOFON Illustraties

Nadere informatie

Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking

Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Maja van Trigt Werkredactie: Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Inleiding en ziektebeelden Maja van Trigt Zeist Werkredactie: Amsterdam

Nadere informatie

Gepaste trots Delta-PACT Respect Vertrouwen Passie. trots Delta-PACT Gunning Gebonden vrijheid Passie REVIE

Gepaste trots Delta-PACT Respect Vertrouwen Passie. trots Delta-PACT Gunning Gebonden vrijheid Passie REVIE REVIE Performancemanagement Gunning Guidance Profile Excellente organisaties Zpact REVIE Dienstbaar leiderschap Gepaste trots Delta-PACT Respect Vertrouwen Passie REVIE Performancemanagement Lef Guidance

Nadere informatie

Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013

Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 samengesteld door: prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ISBN 978-90-78066-82-8 NUR 822 2013, Stichting Instituut

Nadere informatie

Andere gezonde voeding. Lage bloedglucosewaarden, hoge vetverbranding

Andere gezonde voeding. Lage bloedglucosewaarden, hoge vetverbranding Andere gezonde voeding Lage bloedglucosewaarden, hoge vetverbranding Andere gezonde voeding Lage bloedglucosewaarden, hoge vetverbranding harriët verkoelen, auteur joop wijman, kok 2009 Bohn Stafleu van

Nadere informatie

Gezond eten: Daar heb je een leven lang lol van!

Gezond eten: Daar heb je een leven lang lol van! Gezond eten: Daar heb je een leven lang lol van! Opgedragen aan Julia, Floris en Maurits. Gezond eten: Daar heb je een leven lang lol van! EEN VROLIJK BOEK VOOR KINDEREN WAARMEE ZIJ HUN OUDERS KUNNEN LEREN

Nadere informatie

Bob Alisic (NEN) Tweedeling in 'ISO land' dankzij ISO 9001:2015? Eindelijk!

Bob Alisic (NEN) Tweedeling in 'ISO land' dankzij ISO 9001:2015? Eindelijk! Bob Alisic (NEN) Tweedeling in 'ISO land' dankzij ISO 9001:2015? Eindelijk! Gaat de volgende versie van ISO 9001 echt iets anders betekenen voor haar gebruikers dan de huidige 2008 versie? Komt er nu een

Nadere informatie

Stoppen met roken Cursus

Stoppen met roken Cursus Stoppen met roken Stoppen met roken Cursus F.A. Willemsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling

Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Pieternel Dijkstra en Remco Coppoolse Houten 2011 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Prestatieladder Socialer Ondernemen (PSO) Stichting PSO-Nederland

Prestatieladder Socialer Ondernemen (PSO) Stichting PSO-Nederland Prestatieladder Socialer Ondernemen (PSO) Stichting PSO-Nederland February 16, 2015 Presentatie PSO Nederland 1 Iedereen kent MVO February 16, 2015 Presentatie PSO Nederland 2 Waarom sociaal ondernemen?

Nadere informatie

Supervisie in onderwijs en ontwikkeling

Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Delen en helen Onder redactie van: Sijtze de Roos Auteurs: Heleen Bakker Hans Borst Corine Havelaar-Bakker Sijtze de Roos

Nadere informatie

Projecthandleiding marketingcommunicatieplan

Projecthandleiding marketingcommunicatieplan Basisboek marketingcommunicatie Projecthandleiding marketingcommunicatieplan Esther de Berg (red.) Elyn Doornenbal Werner Kleiss Gabriëlle Kuiper Rutger Mackenbach bussum 2011 1/8 Deze hoort bij Basisboek

Nadere informatie

Methodologie voor onderzoek in marketing en management. Foeke van der Zee

Methodologie voor onderzoek in marketing en management. Foeke van der Zee Methodologie voor onderzoek in marketing en management Foeke van der Zee Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar worden gemaakt,

Nadere informatie

Arbeidsovereenkomst 2016/2017

Arbeidsovereenkomst 2016/2017 Arbeidsovereenkomst en aanverwante regelgeving 2016/2017 Redactie: Ars Aequi Libri Ars Aequi Libri Nijmegen 2016 ISBN: 978-90-6916-839-5 NUR 825 2016 Ars Aequi Libri, Nijmegen. Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

School en echtscheiding

School en echtscheiding School en echtscheiding Alledaagse begeleiding binnen een schoolbreed beleid Angelique van der Pluijm en Margit Grevelt School en echtscheiding Alledaagse begeleiding binnen een schoolbreed beleid Angelique

Nadere informatie

ONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE

ONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE ONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE ISBN 978-90-368-1699-1 ISBN 978-90-368-1700-4 (ebook) 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Onderzoek als project

Onderzoek als project Onderzoek als project Onderzoek als project Met MS Project Ben Baarda Jan-Willem Godding Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp omslag: Studio Frank & Lisa, Groningen Omslagillustratie:

Nadere informatie

Mediation als alternatief

Mediation als alternatief Mediation als alternatief Mediation als alternatief Bemiddeling door hulp- en dienstverleners Bert la Poutré Michael Boelrijk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Cateringwerkzaamheden uitvoeren

Cateringwerkzaamheden uitvoeren Cateringwerkzaamheden uitvoeren Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. 0522-235235 info@edu-actief.nl www.edu-actief.nl Auteur: Gerda Verhey Inhoudelijke redactie: Ludo Peters Eindredactie: Astrid Habraken

Nadere informatie

ETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE. Jeroen Wapenaar Lisette de Groot

ETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE. Jeroen Wapenaar Lisette de Groot ETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE Jeroen Wapenaar Lisette de Groot Eerste druk, Reed Business, Amsterdam 2013 Tweede (ongewijzigde) druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2016 ISBN 978-90-368-1557-4 DOI 10.1007/978-90-368-1558-1

Nadere informatie

Van de andere kant. meditaties HENK JONGERIUS HENK JONGERIUS

Van de andere kant. meditaties HENK JONGERIUS HENK JONGERIUS Van de andere kant In Van de andere kant treft u een selectie aan uit de vele essays en meditaties die Henk Jongerius schreef voor het periodiek Geloven Onderweg, die nog altijd actueel zijn en die een

Nadere informatie

Duurzaam contractmanagement

Duurzaam contractmanagement Duurzaam contractmanagement Samenvatting Hoe wordt de duurzaamheid van de ingekochte producten en diensten ondergebracht in facilitaire contracten en wat betekent dat voor het contractmanagement? Inleiding

Nadere informatie

Natural Delicious. Professionals in uw restaurant. De juiste mensen op de juiste plek

Natural Delicious. Professionals in uw restaurant. De juiste mensen op de juiste plek Natural Delicious Professionals in uw restaurant De juiste mensen op de juiste plek Genieten van vers en ge in een sfeervolle ambia Lekker, vers, natuurlijk en gezond komen samen in Natural Delicious.

Nadere informatie

Methodologie voor onderzoek in zorg, welzijn en hulpverlening. Foeke van der Zee

Methodologie voor onderzoek in zorg, welzijn en hulpverlening. Foeke van der Zee Methodologie voor onderzoek in zorg, welzijn en hulpverlening Foeke van der Zee Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar worden gemaakt,

Nadere informatie

Yorick Vlaar & Mariëlle Hintzen

Yorick Vlaar & Mariëlle Hintzen HTC Advies Duurzaam, gezond én geld besparen Yorick Vlaar & Mariëlle Hintzen Yorick & Mariëlle We geloven in de kracht van gastvrij denken en handelen Duurzaamheid Maatschappelijk verantwoord ondernemen

Nadere informatie

Samengesteld door dr. J.W.P.M. Overdiek Y. Jehee-Molleman. Synoniemen van geneesmiddelnamen

Samengesteld door dr. J.W.P.M. Overdiek Y. Jehee-Molleman. Synoniemen van geneesmiddelnamen Samengesteld door Synoniemen van geneesmiddelnamen Samengesteld door Synoniemen van geneesmiddelnamen Houten, 2017 Eerste druk, Uitgeverij Bunge, Utrecht 1997 Eerste druk, tweede oplage, Elsevier/Bunge,

Nadere informatie

Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting

Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Een toegevoegde waarde voor de praktijk F.T.J. BOEREBOOM, INTERNIST-NEFROLOOG D. TAVENIER, HUISARTS Houten 2010 2010 Bohn Stafleu

Nadere informatie

Omgaan met lichamelijke klachten

Omgaan met lichamelijke klachten Omgaan met lichamelijke klachten Dit Werkboek omgaan met lichamelijke klachten is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de

Nadere informatie

Verheven tijdverspilling. liturgie vieren HENK JONGERIUS. Verheven tijdverspilling wil een bijdrage HENK JONGERIUS

Verheven tijdverspilling. liturgie vieren HENK JONGERIUS. Verheven tijdverspilling wil een bijdrage HENK JONGERIUS wil een bijdrage leveren aan een vernieuwde waardering van het liturgievieren. In deze tijd, waar op het kerkelijk erf veel vorming in de liturgie is verdwenen, biedt het stof tot bezinning en een handreiking

Nadere informatie

Onderzoek naar de mogelijkheden voor het aangaan van de overeenkomst Collectieve aanvullende verzekering Minima GR Peelgemeenten

Onderzoek naar de mogelijkheden voor het aangaan van de overeenkomst Collectieve aanvullende verzekering Minima GR Peelgemeenten Onderzoek naar de mogelijkheden voor het aangaan van de overeenkomst Collectieve aanvullende verzekering Minima GR Peelgemeenten Copyright Bizob Dit document is eigendom van Bureau Inkoop en Aanbestedingen

Nadere informatie

Ons kantoor. www.mudifin.nl

Ons kantoor. www.mudifin.nl 0 UW ONDERNEMING Ons kantoor In 2004 hebben wij, Ingrid en Michael Muyres, Mudifin opgericht. Inmiddels is ons kantoor uitgegroeid tot een full service organisatie op financieel en fiscaal gebied. Samen

Nadere informatie

Effectiviteit = Kwaliteit x Acceptatie Silvia Blankestijn

Effectiviteit = Kwaliteit x Acceptatie Silvia Blankestijn Communiceren met ziel en zakelijkheid Effectiviteit = Kwaliteit x Acceptatie Silvia Blankestijn Copyright: Uitgeverij Boom Nelissen, Amsterdam & Silvia Blankestijn, 2012 Omslag: Bart van den Tooren, Bureau

Nadere informatie

Onderzoek Toegevoegde waarde OHSAS 18001-certificatie Samenvatting en conclusies

Onderzoek Toegevoegde waarde OHSAS 18001-certificatie Samenvatting en conclusies Onderzoek Toegevoegde waarde OHSAS 18001-certificatie Samenvatting en conclusies 26 juni 2013 > Samenvatting 2 > Conclusies 5 1 Samenvatting en conclusies Deze samenvatting en conclusies komen uit het

Nadere informatie

Een korte kennismaking..

Een korte kennismaking.. Een korte kennismaking.. 1 2 Kenni(smaken) Wie is Company Cook? Company Cook is een zelfstandig werkende cateraar met ruim 40 jaar kennis en ervaring in de exploitatie van bedrijfsrestaurants binnen Nederland

Nadere informatie

De volgende stap naar certificering!

De volgende stap naar certificering! ISO 14001 CERTIFICERING De volgende stap naar certificering! Laat u ondersteunen en vergroot het draagvlak binnen uw organisatie. Draag zorg voor een continue verbetering van processen, producten en diensten.

Nadere informatie

BENT U ER KLAAR VOOR?

BENT U ER KLAAR VOOR? ISO 9001:2015 EN ISO 14001:2015 HERZIENINGEN ZIJN IN AANTOCHT BENT U ER KLAAR VOOR? Move Forward with Confidence WAT IS NIEUW IN ISO 9001:2015 & ISO 14001:2015 MEER BUSINESS GEORIENTEERD KERNASPECTEN "LEIDERSCHAP

Nadere informatie

Doen en blijven doen

Doen en blijven doen Doen en blijven doen Doen en blijven doen Voorlichting en compliancebevordering door paramedici Marieke van der Burgt en Frank Verhulst Vierde, herziene druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009

Nadere informatie

De meest gestelde vragen over: cholesterol

De meest gestelde vragen over: cholesterol De meest gestelde vragen over: cholesterol De meest gestelde vragen over: cholesterol Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Inleiding Administratieve Organisatie. Opgavenboek

Inleiding Administratieve Organisatie. Opgavenboek Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek drs. J.P.M. van der Hoeven Vierde druk Stenfert Kroese, Groningen/Houten Wolters-Noordhoff bv voert

Nadere informatie

In gesprek met de palliatieve patiënt

In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt Anne-Mei The Cilia Linssen Bohn Stafleu van Loghum Houten ª 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle

Nadere informatie

Methodologie voor sociaalwetenschappelijk onderzoek. Foeke van der Zee

Methodologie voor sociaalwetenschappelijk onderzoek. Foeke van der Zee Methodologie voor sociaalwetenschappelijk onderzoek Foeke van der Zee Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar worden gemaakt, in

Nadere informatie

Nicolien van Halem Inge Müller. Handboek studievaardigheden voor het hbo

Nicolien van Halem Inge Müller. Handboek studievaardigheden voor het hbo Nicolien van Halem Inge Müller Handboek studievaardigheden voor het hbo Toegang tot de website Op deze website vindt u het ondersteunend materiaal behorende bij Handboek studievaardigheden voor het hbo.

Nadere informatie

Preview. Voorwoord. adviesbureaus op het gebied van managementsystemen en auditing;

Preview. Voorwoord. adviesbureaus op het gebied van managementsystemen en auditing; Voorwoord In 2003 verscheen de eerste druk van deze praktijkgids. Het doel was om organisaties te voorzien van een praktische toelichting op de nieuwe ISO 19011 Richtlijnen voor het uitvoeren van kwaliteits-

Nadere informatie

Mijn kind een Kanjer!

Mijn kind een Kanjer! Mijn kind een Kanjer! Mijn kind een Kanjer! Help je kind bij het ontwikkelen van sociale vaardigheden Herberd Prinsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Vincie van Gils. Klantencommunicatie. Zo krijg je en houd je u tevreden klanten. Spectrum. Uitgeverij Unieboek Het Spectrum bv, Houten Antwerpen

Vincie van Gils. Klantencommunicatie. Zo krijg je en houd je u tevreden klanten. Spectrum. Uitgeverij Unieboek Het Spectrum bv, Houten Antwerpen Vincie van Gils Klantencommunicatie Zo krijg je en houd je u tevreden klanten Spectrum Uitgeverij Unieboek Het Spectrum bv, Houten Antwerpen Spectrum maakt deel uit van Uitgeverij Unieboek Het Spectrum

Nadere informatie

De patiënt als partner

De patiënt als partner De patiënt als partner De patiënt als partner De zoektocht van het UMC St Radboud Onder redactie van Lucien Engelen Houten 2012 Ó 2012 UMC St Radboud Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag

Nadere informatie

Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk. John Sijnke

Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk. John Sijnke Wie heeft de regie? Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk John Sijnke Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij 2009 Alle rechten

Nadere informatie

Basisnormen Beveiliging en Beheer ICT-infrastructuur

Basisnormen Beveiliging en Beheer ICT-infrastructuur Basisnormen Beveiliging en Beheer ICT-infrastructuur Basisnormen Beveiliging en Beheer ICT-infrastructuur PI/DO Platform Informatiebeveiliging B. Bokhorst R. Kuiper S. Mekking P. Mercera R. Torabkhani

Nadere informatie

De hybride vraag van de opdrachtgever

De hybride vraag van de opdrachtgever De hybride vraag van de opdrachtgever Een onderzoek naar flexibele verdeling van ontwerptaken en -aansprakelijkheid in de relatie opdrachtgever-opdrachtnemer prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ing. W.A.I.

Nadere informatie

Managementsamenvatting

Managementsamenvatting Managementsamenvatting Voor u ligt een diepgaand marktonderzoek naar de schoonmaakbranche. Hiertoe zijn macro-economische bewegingen in kaart gebracht, alle gepubliceerde (schoonmaak) aanbestedingen uit

Nadere informatie

Essenties voor samenwerking in wonen en zorg

Essenties voor samenwerking in wonen en zorg Essenties voor samenwerking in wonen en zorg Essenties voor samenwerking in wonen en zorg Realiseer meer en beter woonzorgvastgoed H. K. van den Beld D. van Zalk 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Groenengrijs. Jong en oud met elkaar in gesprek. Karen van Kordelaar. Astrid Vlak. Yolande Kuin. Gerben Westerhof

Groenengrijs. Jong en oud met elkaar in gesprek. Karen van Kordelaar. Astrid Vlak. Yolande Kuin. Gerben Westerhof Groenengrijs Groenengrijs Jong en oud met elkaar in gesprek Karen van Kordelaar Astrid Vlak Yolande Kuin Gerben Westerhof Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van

Nadere informatie

Ted Knoester. Contractmanagement in de praktijk

Ted Knoester. Contractmanagement in de praktijk Ted Knoester Contractmanagement in de praktijk Ted Knoester Contractmanagement in de praktijk Derde druk ISBN 978-90-368-0384-7 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013 Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Patiënt en recht in de apotheek

Patiënt en recht in de apotheek Patiënt en recht in de apotheek Patiënt en recht in de apotheek mr Jurriane A. Rendering Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten

Nadere informatie

Rekenen Groep 7-2e helft schooljaar.

Rekenen Groep 7-2e helft schooljaar. Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm

Nadere informatie

Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving

Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 001 BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 002 Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving Lia van Doorn Coreferaat:

Nadere informatie

Voeding, uitscheiding en diagnostiek

Voeding, uitscheiding en diagnostiek Voeding, uitscheiding en diagnostiek Werkcahier Kwalificatieniveau Geerard Siereveld Cees van Stipdonk Johan van t Wout Skillslab-serie voor verpleegkundige en verzorgende beroepsvaardigheden Houten 2008

Nadere informatie

Met de functie 'Bind IP to MAC' heeft u meer controle over het gebruik van LAN IP-adressen die in het netwerk worden gebruikt.

Met de functie 'Bind IP to MAC' heeft u meer controle over het gebruik van LAN IP-adressen die in het netwerk worden gebruikt. Bind IP to MAC Met de functie 'Bind IP to MAC' heeft u meer controle over het gebruik van LAN IP-adressen die in het netwerk worden gebruikt. Het is lastig om in de router functies toe te passen op IP

Nadere informatie

Kennismaken met het werkveld

Kennismaken met het werkveld Kennismaken met het werkveld Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. 0522-235235 info@edu-actief.nl www.edu-actief.nl Auteurs: Gerda Verhey, Freda Kamphuis Inhoudelijke redactie: Jessica Satink Verbeek, Ludo

Nadere informatie

Zet de stap naar certificering!

Zet de stap naar certificering! NEN 7510 CERTIFICERING Zet de stap naar certificering! Laat u ondersteunen en vergroot het draagvlak binnen uw organisatie. Draag zorg voor continue verbetering van uw organisatie en zekerheid en vertrouwen

Nadere informatie

Denken + Doen = Durven

Denken + Doen = Durven 1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor jezelf Dit werkboek is van: Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor

Nadere informatie

Aanvullen of aanvallen?

Aanvullen of aanvallen? Aanvullen of aanvallen? M E T H O D I S C H W E R K E N Methodisch werken is het kenmerk bij uitstek van de professionele beroepsbeoefenaar, dat wil zeggen: doelgericht, planmatig, systematisch gebruikmaken

Nadere informatie

In gesprek met de palliatieve patiënt

In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt Anne-Mei The Cilia Linssen Bohn Stafleu van Loghum Houten ª 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle

Nadere informatie

Wie vraagt. wordt beter! Kjeld Aij. Ware lean leiders houden hun zorgorganisatie gezond. onder redactie van Petra ter Veer en Annelies Kruse

Wie vraagt. wordt beter! Kjeld Aij. Ware lean leiders houden hun zorgorganisatie gezond. onder redactie van Petra ter Veer en Annelies Kruse 3 Wie vraagt wordt beter! Ware lean leiders houden hun zorgorganisatie gezond Kjeld Aij onder redactie van Petra ter Veer en Annelies Kruse 4 COLOFON Auteur dr. Kjeld Harald Aij, MBA Concept en redactie

Nadere informatie

Persoonsgerichte zorg

Persoonsgerichte zorg Persoonsgerichte zorg C.J.M. van der Cingel J.S. Jukema Persoonsgerichte zorg Praktijken van goede zorg voor ouderen Houten 2014 ISBN 978-90-368-0448-6 DOI 10.1007/978-90-368-0449-3 ISBN 978-90-368-0449-3

Nadere informatie

Leercoaching in het hbo. Leercoach

Leercoaching in het hbo. Leercoach Leercoaching in het hbo Leercoach Leercoaching in het hbo Een kapstok om studenten uit te dagen zelf de regie te nemen Jette van der Hoeven 2e druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu

Nadere informatie

Voorwoord Preview Voorbeeld

Voorwoord Preview Voorbeeld Voorwoord In 1996 werd de eerste versie van ISO 14001 gepubliceerd. Daarmee werd het mogelijk een milieumanagementsysteem op te zetten volgens een wereldwijd erkend model en het te laten certificeren tegen

Nadere informatie

POM Schijndel, 30 mei 2018

POM Schijndel, 30 mei 2018 Flowfirm b.v. POM Schijndel, 30 mei 2018 Find your optimum 1 Introductie Flowfirm is sinds 1 januari 2015 zelfstandig na een MBO uit het Vinci s Energie netwerk, opererend onder de merknaam Actemium 2

Nadere informatie

UITWERKING TOELICHTING OP DE ANTWOORDEN VAN HET EXAMEN 2002-I VAK: ECONOMIE 1 EXAMEN: 2002-I

UITWERKING TOELICHTING OP DE ANTWOORDEN VAN HET EXAMEN 2002-I VAK: ECONOMIE 1 EXAMEN: 2002-I TOELICHTING OP DE ANTWOORDEN VAN HET EAMEN 2002-I VAK: ECONOMIE 1 NIVEAU: HAVO EAMEN: 2002-I De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die

Nadere informatie

De wondere wereld van dementie

De wondere wereld van dementie Bob Verbraeck Anneke van der Plaats De wondere wereld van dementie Vanuit nieuwe inzichten omgevingszorg bieden aan dementerenden Houten, 2016 Eerste druk, eerste t/m zevende oplage, Reed Business, Amsterdam

Nadere informatie

In deze handleiding gaan we een voorbeeld geven hoe u een bepaalde situatie kunt oplossen doormiddel van een aantal Firewall >> Filter Rules.

In deze handleiding gaan we een voorbeeld geven hoe u een bepaalde situatie kunt oplossen doormiddel van een aantal Firewall >> Filter Rules. Firewall Cases Firewall Cases In deze handleiding gaan we een voorbeeld geven hoe u een bepaalde situatie kunt oplossen doormiddel van een aantal Firewall >> Filter Rules. Situatie: Bedrijf U heeft van

Nadere informatie

Groepsprocessen. Overleggen en uitvoeren in teams. Gert Alblas

Groepsprocessen. Overleggen en uitvoeren in teams. Gert Alblas Groepsprocessen Groepsprocessen Overleggen en uitvoeren in teams Gert Alblas Bohn Stafleu Van Loghum Houten/Diegem 1997 1997 Bohn Stafleu Van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Leidraad Diabetes mellitus type 2 glucoseregulatie

Leidraad Diabetes mellitus type 2 glucoseregulatie Leidraad Diabetes mellitus type 2 glucoseregulatie Leidraad Diabetes mellitus type 2 glucoseregulatie Onder redactie van: Dr. A.G. Lieverse internist-vasculair geneeskundige Maxima Medisch Centrum, Eindhoven

Nadere informatie

Cursus. Ontwikkeling van beroepsuitoefening en kwaliteitszorg

Cursus. Ontwikkeling van beroepsuitoefening en kwaliteitszorg Cursus Ontwikkeling van beroepsuitoefening en kwaliteitszorg Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. 0522-235235 info@edu-actief.nl www.edu-actief.nl Auteur: Richard Prins Inhoudelijke redactie: Jo-Anne Schaaf

Nadere informatie

Informatorium voor Voeding en Diëtetiek

Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Onder redactie van: Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jacqueline Drenth Jolanda van Duinen Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Supplement Voedings- en Dieetleer

Nadere informatie

De volgende stap naar certificering!

De volgende stap naar certificering! ISO 9001 CERTIFICERING De volgende stap naar certificering! 2 - Kader, bureau voor kwaliteitszorg b.v. Inleiding Fijn dat u geïnteresseerd bent in ISO 9001 certificering. Naast het voldoen aan de eisen

Nadere informatie

Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn

Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Epidemiologie, preventie, diagnostiek,

Nadere informatie

Werkwoordspelling 2 Toelichting en Antwoorden

Werkwoordspelling 2 Toelichting en Antwoorden Werkwoordspelling 2 Toelichting en Antwoorden COLOFON Auteurs Frank Pollet Illustraties Liza-Beth Valkema Basisvormgeving LS Ontwerpers bno, Groningen Omslag illustratie Metamorfose ontwerpen BNO, Deventer

Nadere informatie

Tekstuitgave Gemeentefinanciën

Tekstuitgave Gemeentefinanciën Tekstuitgave 2018 Gemeentefinanciën Tekstuitgave 2018 Gemeentefinanciën Samengesteld door dr. A.J.W.M. Verhagen Vakmedianet, Deventer, 2018 Grafische vormgeving: Bert Arts bno ISBN 978 946276 2602 Vakmedianet

Nadere informatie

ALGEMEEN RAPPORT Publieksprijs Beste Vastgoedfonds Aanbieder 2011

ALGEMEEN RAPPORT Publieksprijs Beste Vastgoedfonds Aanbieder 2011 ALGEMEEN RAPPORT Publieksprijs Beste Vastgoedfonds Aanbieder 2011 Markt, trends en ontwikkelingen Amsterdam, april 2012 Ir. L. van Graafeiland Dr. P. van Gelderen Baken Adviesgroep BV info@bakenadviesgroep.nl

Nadere informatie

De volgende stap naar certificering!

De volgende stap naar certificering! ISO 45001 CERTIFICERING De volgende stap naar certificering! Laat u ondersteunen en bewerkstellig een continue verbetering van arbo- en verzuimprestaties. 2 - Kader, bureau voor kwaliteitszorg b.v. Inleiding

Nadere informatie

Flexibiliteit! Kwaliteit! Gastvrijheid! Kostenbesparing!

Flexibiliteit! Kwaliteit! Gastvrijheid! Kostenbesparing! Flexibiliteit! Kwaliteit! Gastvrijheid! Kostenbesparing! Flavours to go Het flexibele concept voor uw interne catering waar u de smaak van te pakken krijgt! Flexibiliteit! Kwaliteit! Gastvrijheid! Kostenbesparing!

Nadere informatie

Bewaken vitale functies en verlenen van eerste hulp

Bewaken vitale functies en verlenen van eerste hulp Bewaken vitale functies en verlenen van eerste hulp Werkcahier Kwalificatieniveau Verpleegtechnisch handelen deel 4: Geerard Siereveld Cees van Stipdonk Johan van t Wout Skillslab-serie voor verpleegkundige

Nadere informatie

Tekstuitgave Gemeentefinanciën

Tekstuitgave Gemeentefinanciën Tekstuitgave 2016 Gemeentefinanciën Tekstuitgave 2016 Gemeentefinanciën Samengesteld door dr. A.J.W.M. Verhagen Vakmedianet, Deventer, 2016 Grafische vormgeving: Bert Arts bno ISBN 978 946276 1193 Vakmedianet

Nadere informatie

INTERNATIONAAL MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN: ONDERZOEK

INTERNATIONAAL MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN: ONDERZOEK INTERNATIONAAL MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN: ONDERZOEK INHOUD 1. Uitgangspunten 2. Doelgroep - achtergrondkenmerken 3. IMVO - algemeen 4. IMVO voor het eigen bedrijf/ bedrijf waar het voor werkt

Nadere informatie

Leercoaching in het hbo. Student

Leercoaching in het hbo. Student Leercoaching in het hbo Student Leercoaching in het hbo Student Een kapstok om jezelf uit te dagen de regie over je leren te nemen Jette van der Hoeven 2e druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009

Nadere informatie

Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen

Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen hoort bij de handleiding Integrale

Nadere informatie

Werken in sph. Maria van Deutekom Britt Fontaine Godelieve van Hees Marja Magnée Alfons Ravelli

Werken in sph. Maria van Deutekom Britt Fontaine Godelieve van Hees Marja Magnée Alfons Ravelli Verslaafden Werken in sph Redactie: Dineke Behrend Maria van Deutekom Britt Fontaine Godelieve van Hees Marja Magnée Alfons Ravelli 2 Verslaafden Auteur: Hans van Nes Bohn Stafleu Van Loghum Houten, 2004

Nadere informatie

Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL)

Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Prof. dr. J.D. van der Ploeg Prof. dr. E.M. Scholte Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie