Pilot Watererfgoed Hoogheemraadschap van Delfland

Transcriptie

1 VU Amsterdam 12 november 2012 Rapportage d.d. 12 november 2012 In opdracht van: Hoogheemraadschap van Delfland Begeleider: M.L.J. van Luijk Opgesteld door: Nelleke Manschot Student Master Erfgoedstudies Vrije Universiteit Amsterdam Docenten: Drs. E.M. van Hellemondt Prof. Dr. J. Renes Pagina 1 van 13

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding 1.1 Introductie 1.2 Huidig beleid 1.3 Opdrachtsomschrijving en doel opdracht (pilot) 2 Het beheersgebied van Hoogheemraadschap van Delfland 2.1 Ontstaan van het Hoogheemraadschap 2.2 Het beheersgebied (in delen) 3 Gebouwd watererfgoed, een eerste selectie 3.1 Wat is gebouwd watererfgoed? 3.2 Objecten in dienst van Delfland 3.3 Een eerste selectie voor de pilot 4 Waarderingssysteem 4.1 Inventarisatie bestaande waarderingssystemen 4.2 Richtlijnen voor Delfland 4.3 Conclusie vijf eerste waardestellingen 5 Overwegingen en aanbevelingen 5.1 Aanbevelingen gebouwde objecten 5.2 Aanbevelingen gebouwde en landschappelijke objecten 5.3 Nader te onderzoeken onderwerpen Pagina 2 van 13

3 1. Inleiding 1.1 Introductie Het hoogheemraadschap heeft een groot aantal historisch waardevolle objecten in eigendom, zoals molens, gemalen, sluizen en dienstwoningen. Echter niet alle objecten zijn onderdeel van het primaire takenpakket van het hoogheemraadschap, sommigen hebben hun waterstaatkundige functie verloren. Delfland wil goed zorgen voor het behoud van cultureel erfgoed, maar moet ook streven naar een beperking van beheerskosten. Het vervreemden van objecten behoort tot de mogelijkheden, waarbij Delfland waarborgen wil inbouwen voor het zorgvuldig omgaan met de cultuurhistorische aspecten van het vastgoed. Hiervoor is een duidelijke visie nodig. Welke objecten zijn niet meer nodig voor het uitvoeren van primaire taken en wat zijn de mogelijkheden voor vervreemding (herbestemming) van deze objecten? 1.2 Huidig beleid Het Waterbeheersplan (WBP) bevat over cultuurhistorie de volgende passage: Delfland bezit een aantal gebouwen die van cultuurhistorisch belang zijn, zoals enkele molens, oude gemalen en de gemeenlandshuizen in Delft en Maassluis. Zolang een gebouw of bouwwerk een waterstaatkundige functie heeft, zal Delfland het zeker in stand houden. Als een object echter die waterstaatkundige functie verliest, rijst de vraag wat er met dit object moet gebeuren. Dit is bijvoorbeeld het geval als er een gemaal wordt vervangen door een nieuw gemaal. Delfland zal in de lopende planperiode een inventarisatie laten uitvoeren, die vaststelt welke objecten van cultuurhistorisch belang zijn. Vervolgens kan de discussie starten of er algemene richtlijnen zijn te formuleren hoe Delfland zal omgaan met deze objecten, nadat zij hun waterstaatkundige functie hebben verloren. Insteek van deze passage in het WBP was om extra aandacht te besteden aan het behoud van het cultuurhistorisch vastgoed. Tijdens de totstandkoming van het WBP was het de bedoeling een en ander breed op te pakken. Het ging niet alleen om de cultuurhistorische waarde van gebouwen, gemalen, sluizen, stuwen etc., maar ook om de landschappelijke inpassing daarvan. Daarbij zouden niet alleen rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten worden betrokken, maar mogelijk ook andere objecten. Het Implementatieplan Kadernota 2011 bevat een passage, waarin de actie voor 2012 staat gepland. Vanwege het feit dat de verschillende documenten over dit onderwerp niet helemaal goed op elkaar aan lijken te sluiten, rijst de vraag hoe Delfland hiermee het beste kan omgaan. Dit in het licht van de minder florissante financiële situatie, waaruit voortvloeit dat Delfland kritisch moet zijn op de inzet van de beschikbare middelen. 1 1 Voorstel aan College van Dijkgraaf en Heemraden, nr d.d. 7 februari Pagina 3 van 13

4 1.3 Opdrachtomschrijving en doel rapportage (pilot) Voor het ontwikkelen van een visie en het opstellen van erfgoedbeleid heeft Delfland de Vrije Universiteit Amsterdam gevraagd ter ondersteuning. Uit dit contact is een stageopdracht voortgekomen voor een studente van de opleiding Erfgoedstudies. De stageopdracht behelst een pilot die inzicht geeft in de vraag van Delfland, de mogelijkheden voor omgang met watererfgoed en de stappen die nodig zijn om te komen tot (water)erfgoedbeleid. Doel van dit rapport Informatie te verstrekken over de te volgen koers voor Delfland wat betreft cultuurhistorie en onroerend goed in 2012/2013 en volgende jaren. Pagina 4 van 13

5 2. Het beheersgebied van Delfland 2.1 Ontstaan van het Hoogheemraadschap Het hoogheemraadschap van Delfland is een van de oudste waterschappen van Nederland. 2 De naam Delfland (en ook Delft) verwijst waarschijnlijk naar het delven van een kanaal, ruim duizend jaar geleden. Maar het hoogheemraadschap zelf is niet duizend jaar oud, maar ongeveer zevenhonderd jaar oud. Over de precieze stichtingsdatum is men niet helemaal zeker. Volgens archivaris J.L. van der Gouw ligt de grondslag van het huidige waterschap vóór 1290, en heel, heel misschien in Omstreeks 1285 werd namelijk het privilege om recht te spreken in heel Delfland toegekend door graaf Floris V aan de heemraden van Delfland. Door het toekennen van deze juridische zeggenschap is het waterschap ontstaan Het beheersgebied van Delfland (in delen) Het beheersgebied is anno 2012 dichtbevolkt en heeft een gevarieerd landschap. Een verstedelijkt landschap met veel bebouwing, wegen, kassen, maar ook weidse polderlandschappen. Het uiterlijk van het huidige landschap lijkt op het eerste oog misschien modern, maar er ligt een rijke historie aan ten grondslag. De geschiedenis van het beheersgebied kan landschappelijk worden ingedeeld in twee gebieden, oostelijk en westelijk Delfland. Het doel van onderstaande beschrijving is om een indruk te geven van de belangrijkste gebeurtenissen (en bijbehorende gebouwde en landschappelijke elementen) in de geschiedenis van Delfland. Voor de beschrijving is gebruik gemaakt van het boek De hand in eigen boezem van Jan van den Noort, In hoofdstuk 5 van dit rapport wordt aanbevolen om de rol van gebouwde en landschappelijke elementen -in de waterstaatkundige geschiedenis van Delflandnader te onderzoeken. Oostelijk Delfland Het gebied van Oostelijk Delfland betreft het deel ten oosten van de Schie. Vroeger waren grote delen van Delfland bedekt met veen. Bij de eerste ontwateringen en ontginningen werd het veen droger en verloor het volume. De bodem daalde aanzienlijk. De bodemdaling had grote gevolgen voor de afwatering, want door de daling van de bodem was de natuurlijke afwatering naar veenstroompjes niet meer mogelijk. Historisch geograaf C.H.M. de Bont neemt aan dat de graaf van Holland de veenontginningen van oostelijk Delfland initieerde. De graaf van Holland liet omstreeks 1050 de afwatering verbeteren door een flink kanaal te delven, genaamd Delf en later Oude Delft. Vanuit de Delf werd het overtollige water in zuidelijke richting via de Schie naar de Maas gevoerd. Omstreeks 1280 werd ten westen van de Schie een nieuwe verbinding met de Maas gegraven om het water en de scheepvaart buitenom Schiedam te leiden. Deze nieuwe verbinding heette Nieuwe Vaart en later Poldervaart. In de dertiende eeuw werd de Delf in noordelijke richting verlengd (Delftsche Vliet) en verbonden met de Leidsche Vliet. In 1389 verwierf Delft het recht om vanuit de Schie een kanaal naar de Maas te graven en tussen Rotterdam en Schiedam een eigen haven te stichten: Delfshaven. De nederzetting Delft had inmiddels door inklinking van de bodem in de omgeving een probleem gekregen met de wateraanvoer. Door middel van molens en kaden werd het water naar de nederzetting gebracht. Indien nodig kon ook via de Leidsche en Delftsche Vliet water werden aangevoerd. 2 Noort, Noort, Pagina 5 van 13

6 Westelijk Delfland De geschiedenis van Westelijk Delfland is qua landschappelijke ontwikkelingen vergelijkbaar met het gebied van oostelijk Delfland. Veenontginningen en veenstroompjes bepaalden het landschap, maar dit alles wel onder invloed van de Noordzee en Maas. De Noordzee had invloed op de kust en zorgde voor soms dramatische afbraak. Ten westen van de duinen vormde het afbraakmateriaal voor een reeks nieuwe jonge duinen. Dit is sindsdien de kust de van Nederland en een essentieel onderdeel van de zeewering. De kolonisatie van het kustgebied bleef beperkt tot de beboste duinen, maar in de elfde en twaalfde eeuw kwamen ook hier de veenontginningen op gang. De gebieden langs de Maas werden ontgonnen op initiatief van de hoven te Maasland, Vlaardingen en Delft. Om hier overstromingen tegen te gaan was de Maas in de eerste helft van de twaalfde eeuw bedijkt. De dijk bleek echter niet bestand tegen de stormvloed en grote delen werden weggespoeld. Omstreeks 1200 was de Maasoever van Delfland opnieuw helemaal bedijkt. Het veen in de kuststreek lag eerst hoog genoeg om af te wateren op de Maas en de zee, maar later daalde ook hier de bodem. Hierdoor vormden de duinen een obstakel in de afwatering. Een afwatering via de Gaag naar Vlaardingen leek de aangewezen weg. Verschillende kanalen werden gegraven, maar al snel bleek dat de kanalen niet al het water konden afvoeren. Dwars op de afwateringskanalen werden nog eens drie kanalen gegraven. 4 Aan het einde van de kanalen werden in totaal acht sluizen aangelegd. Poldervorming en bemaling Door de bodemdaling werd Delfland letterlijk en figuurlijk in tweeën gedeeld. In de laaggelegen polders namen de polderbesturen het heft in handen. De hogergelegen boezem van Delfland werd het exclusieve domein van het hoogheemraadschap. Polders zijn gebieden waar de waterstand met behulp van kaden, sluizen of molens wordt beheerst. De bestrijding van wateroverlast had veel voeten in de aarde. Door het inklinken van de bodem werd dat ongemak alleen maar groter. Polderkaden en polderdijken boden soms uitkomst wanneer het teveel aan water afkomstig was van aangrenzende weilanden en akkers. Maar tegen neerslag had men weinig verweer. In de 15 e eeuw, met de introductie van windmolens (1408) in Delfland leek ook dat probleem zijn oplossing nabij. Als de wind het toeliet kon het overtollige water voortaan naar elders worden afgevoerd. Het gebruik van molens had een wonderlijk en op den duur zeer averechts effect. De veengronden werden door de bemaling nog sterker ontwater en de bodem klonk nog meer in. Het gemeenschappelijk netwerk van kanalen dat de polders met het buitenwater verbindt heet boezem. De taakverdeling was overzichtelijk. Zodra de polders hun overtollig water op de boezem hadden geloosd werd de verantwoordelijk overgedragen naar het hoogheemraadschap. Het hoogheemraadschap van Delfland ontfermde zich over het transport via de boezem naar het buitenwater. Naast een transportfunctie vervulde de boezem ook een reservoirfunctie; in natte tijden voor de waterafvoer, in droge tijden voor de wateraanvoer. Voor een adequaat beheer over de boezem leek zeggenschap over het hele afwateringsgebied een vereiste. Dankzij poldervorming en bemaling zagen de hoogheemraden kans om hun invloed uit te breiden ten koste van de ambachtsbewaarders. 4 Noord- en de Middelvliet stammen uit het begin van de 14e eeuw, de Boonervliet uit 1380, Noort Pagina 6 van 13

7 Delflands maalpeil In 1571 stelde het hoogheemraadschap een maalpeil vast. Ook al stond een hele polder blank, als de boezem het maalpeil bereikte werd een maalstop afgekondigd en moesten alle molenaars hun molens stil zetten. Een stelsel van seinmolens moest ervoor zorgen dat iedereen ook wist wanneer een maalstop was afgekondigd. In 1634 werd het maalpeil verhoogd en het maalpeil is sindsdien, enkele onderbrekingen daargelaten, richtinggevend geweest voor het boezembeheer van Delfland. Delfland voerde weliswaar het beheer over de boezem, maar over het dempen van kanalen en het uitbreiden van de boezemcapaciteit had het niet altijd wat te zeggen. Zo nam de boezemcapaciteit toe toen bijvoorbeeld s-gravenhage in het begin van de 17 e eeuw voorzien werd van singels en via de Prinsengracht en de Loosduinsche Vaart een direct verbinding met het Westland tot stand kwam. Zes eeuwen waterstaatgeschiedenis samengevat Boezem en sluizen stonden centraal in de waterhuishouding van Delfland. De boezem verzorgde het transport tussen de polders en de rivier, de sluizen regelden het contact tussen binnen- en buitenwater. Wanneer de rivier laag stond kon het water naar buiten stromen, bij hoog water kon het worden ingelaten. Het nieuwe boezemgemaal aan de Poldervaart verruimde de mogelijkheden om water uit te laten aanzienlijk. Voor het eerst in zeshonderd jaar kon het Hoogheemraadschap van Delfland zijn boezem ook bij hoge rivierwaterstanden ontlasten. In de loop van de 20 e eeuw werden veel boezemgemalen bijgeplaatst en de capaciteiten sterk opgevoerd. Dit had tot gevolg dat aan het begin van de eenentwintigste eeuw de sluizen nog slechts een bescheiden rol spelen in de waterhuishouding. Pagina 7 van 13

8 3. Gebouwd watererfgoed, een eerste selectie 3.1 Wat is gebouwd watererfgoed? Erfgoed is een breed begrip, er is archeologisch erfgoed, landschappelijk erfgoed en gebouwd erfgoed. Maar gelet op de taken van het hoogheemraadschap wordt de selectie beperkt tot watergebonden erfgoed; ook wel aangeduid als watererfgoed. 5 Veelal betreffen dit gebouwde objecten die een cultuurhistorische waarde hebben en zijn of waren betrokken bij (een van de) taken van het hoogheemraadschap. De taken van het hoogheemraadschap zijn terug te brengen tot de volgende kerntaken: voldoende water, schoon water, stevige dijken en gezuiverd afvalwater. Een goede uitvoering van deze kerntaken staan centraal in het Delflands beleid. Daarnaast is samenwerking en oog voor de natuur ook een van de pijlers. Het hoogheemraadschap beperkt zich daarmee niet tot de strijd tegen water, ook de strijd vóór het water wordt gevoerd. Want zonder water geen leven. 3.2 Objecten in dienst van Delfland Het hoogheemraadschap heeft een groot aantal kavels in eigendom (2800 stuks). Op een(onbekend) deel van die kavels staan gebouwde objecten. 46 objecten hebben een monumentstatus, 25 zijn Rijksmonument en 21 zijn Gemeentelijk monument (zie tabel 1). In overleg met het Hoogheemraadschap (Bert Klapwijk en Michel van Luijk) is een eerste selectie (zie tabel 2) gemaakt van objecten die door het hoogheemraadschap als waardevol en bijzonder worden gezien. Deze selectie werd in augustus 2012 geïnventariseerd en vervolgens werden vijf objecten op (cultuurhistorische) waarde gesteld. Tabel 1: objecten in eigendom en monumentenstatus Soort object Rijksmonument Gemeentelijk Nog geen Totaal monument status Molens 7 7 Molenromp 1 1 Gemalen Sluizen en sluiswachtershuisje Kantoren 4 4 Woningen Schuur 1 1 Bruggen 5 5 Hekpijlers 1 1 Grenspaal 1 1 Diverse 2 2 Totaal N.B. Woningen: is inclusief gemaal-, dienstwoningen, boerderijen en molenaarshuizen 5 Voorstel Waterschap Rivierenland, Pagina 8 van 13

9 3.3 Een eerste selectie voor de pilot Hieronder is een selectie opgenomen van gebouwde objecten. De selectie is tot stand gekomen in overleg met archivaris Bert Klapwijk en Michel van Luijk. Tabel 2: Geselecteerde objecten (voorlopig) Object Adres Plaats Bouw/ Status Functie Stichtingsjaar 1 Gemeenlandshuis Oude Delft 167 Delft 1505 RM 2 Monstersche Sluis Hoogstraat Maassluis 1343 RM 3 Vlaardinger Driesluizen Oosthavenkade 85A Vlaardingen Electrisch gemaal Donk Rietveld 2 Leidschendam 1881 (1928) 5 Gemaal Mr. Dr. C.P. Ankerstraat 16 Maassluis 1926 RM Zaaijer 6 Keersluis De 1928 Poldervaart 7 Dienstwoning Maasdijk 226 s RM Oranjesluiskanaal Gravenzande 8 Gemaal Kerkpolder Delftsweg 9 Boogbrug Krimsloot 10 Groeneveldse molen Woudseweg 186 Schipluiden 1719 RM Nee Schaapweimolen (interessant tijdsbeeld: molenromp en gemaal) 12 Grote of Oude Molen (molenromp) 13 Poldergemaal: Veenen Binckhorstpolder (voormalig stoomgemaal+hekkenschuur) 14 Poldergemaal: Plaspoel en Schaapweipolder 15 Rioolwaterzuiveringen 16 Brielse Meerleiding Rivierdijken/ kaden Kanalenstelsels (geschiedenis veilingen) Molenwetering 2 Rijswijk 1825, verplaatst 1988 RM Nee Kralingerpolder, Maasland 1752? Nee Oostgaag 23 Van Woudekade 26 Voorburg 1872, RM Nee Jaagpad 6 Rijswijk 1874 RM Status RM GM X = Rijksmonument = Gemeentelijk monument = geen monumentenstatus Functie Ja/ Nee = heeft het object een waterstaatkundige functie (primaire taak hoogheemraadschap) Pagina 9 van 13

10 Vervolgens heeft er een terreinbezoek plaatsgevonden en is de definitieve selectie besproken. De volgende objecten zijn in de pilot gewaardeerd: 1. Groeneveldse molen; 2. Gemaal Plaspoel- Schaapweipolder; 3. Sluisconstructie Krimsloot; 4. Monstersche Sluis; 5. Dienstwoning Vlaardingsedijk Waarderingssysteem 4.1 Inventarisatie bestaande waarderingssystemen Delfland is niet het eerste hoogheemraadschap dat haar erfgoed op waarde wil stellen. Andere waterschappen en hoogheemraden hebben ook cultuurhistorisch beleid opgesteld. Het bestaande beleid is ter inventarisatie voor deze opdracht bestudeerd en de waarderingssystemen zijn geanalyseerd. Het doel hiervan is om te leren van eerdere waarderingen en een waarderingssysteem te ontwikkelen dat past bij Delfland. Het beleid van zeven verschillende waterschappen is bestudeerd. 6 De beleidsstukken en waarderingssystemen verschillen soms sterk in hun methodiek, maar er zijn ook overeenkomsten. De waarderingssystemen voor gebouwd watererfgoed zijn veelal gebaseerd op de volgende criteria: gaafheid, zeldzaamheid, representativiteit en de ensemblewaarde (relatie met het omliggende landschap). Maar daarnaast speelt functionaliteit en het waterstaatkundige nut van het object een essentiële rol in de waarderingen. De combinatie van het waterstaatkundig nut en de genoemde criteria zijn karakteristiek voor de waarderingssystemen van watererfgoed. 4.2 Richtlijnen voor Delfland Het nut van de gebouwde objecten voor het watersysteem en welke rol de objecten hierin kunnen vervullen is belangrijk voor Delfland. Beheer van het watersysteem behoort immers tot de taak van het Hoogheemraadschap. Daarom is het waarderingssysteem op advies van Delfland aangevuld met de volgende vragen: 1. Is het object in gebruik voor ons primair proces? 2. Kan het object ons primair proces ondersteunen? 3. Is het object anderszins nuttig voor Delfland? 4. Wil Delfland uit cultuurhistorische belang of andere overwegingen het object zelf behouden? Als bovenstaande vragen met nee worden beantwoord dan komt de volgende vraag aan de orde: Is het object nuttig voor een derde? Zo ja, dan kan het object worden vervreemd. Zo niet dan blijft Delfland eigenaar. Eventueel kan er een suggestie worden gedaan voor alternatief gebruik. Bovenbeschreven vragen worden in het eventuele vervolg van de pilot nader onderzocht en beantwoord. 6 Waterschap Brabantse Delta, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Waterschap Hunze en Aa s, Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard, Waterschap Veluwe, Waterschap Rivierenland en Waterschap Vallei & Eem Pagina 10 van 13

11 4.3 Conclusie vijf eerste waardestellingen In de bijlagen zijn de vijf eerste waardestellingen opgenomen. Alle objecten zijn gewaardeerd met een hoge waarde. Hoe hoog deze waarde precies is moet later worden bepaald als alle objecten van Delfland zijn geïnventariseerd en op waarde zijn gesteld. Alleen bij een totaaloverzicht kan de waarde van een object ten opzichte van het totaal worden bepaald. Pagina 11 van 13

12 5. Overwegingen en aanbevelingen voor het vervolg In de pilot is alleen het gebouwde erfgoed geïnventariseerd. De geschiedenis van Delfland ligt niet alleen in het gebouwde erfgoed, maar ook in het landschappelijke erfgoed. Dit heeft verschillende redenen: - Dijken, kades en strandhoofden behoren tot de oudste elementen van het Delflandse watersysteem en vormen een belangrijk onderdeel van de waterstaatskundige geschiedenis; - Veel landschappelijke elementen zijn onderdeel van het primaire takenpakket van Delfland; - Deze landschappelijke elementen worden landschappelijk genoemd, maar zijn eigenlijk gebouwd door mensen en daardoor ook gebouwde objecten. Voor de aanbevelingen is daarom een tweedeling opgenomen. Deel 1 betreft de aanbevelingen voor de gebouwde objecten van de pilot en deel 2 betreft aanbevelingen voor een ruimer begrip van de gebouwde objecten (en bevat ook de landschappelijke objecten). 5.1 Aanbevelingen gebouwde objecten a. Het per object in kaart brengen van de relevante gegevens en op waarde stellen; b. Studie naar de objecten (stap 1.) en hun rol in de waterstaatkundige geschiedenis van Delfland. 5.2 Aanbevelingen gebouwde en landschappelijke objecten a. Het houden van een brede inventarisatie van cultuurhistorische waardevolle objecten; b. Studie naar de objecten (stap 1.) en hun rol in de waterstaatkundige geschiedenis van Delfland. 5.3 Nader te onderzoeken onderwerpen Tijdens de pilot zijn de volgende onderwerpen aan bod gekomen die nader onderzoek vragen voor het vervolg: a. Eigendom van objecten: keuzes tussen behoud, herstellen en vervreemden; b. Vervreemden en herbestemmen: kansen en beperkingen voor Delfland; c. Rol van de monumentenstatus: kansen en beperkingen voor Delfland. Pagina 12 van 13

13 Voorlopige literatuurlijst Baas., Ontgonnen verleden, Inzoomen op de historische geografische ontwikkeling van het Nederlandse landschap, 2001, Landview/LNV ( ), p Danner, H.S, redactie, Polderlands, Glossarium van waterstaatstermen, Wormer, Noort, J. van den, De hand in eigen boezem, Hilversum, (te leen van Bert) Raad voor Vastgoed Rijksoverheid (brief gericht aan OCW), Advies Cultureel Erfgoed, Den Haag, Renes, J., Landschappen van Maas en Peel, Een toegepast historisch-geografisch onderzoek in het streekplangebied Noord- en Midden-Limburg, Leeuwarden, 1999, p Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Rekening houden met cultuurhistorische waarden, concept, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, e.a. Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek, Den Haag, Symposium Handreiking Water & Cultuurhistorie, 30 juni 2009, verslag van de discussie en resultaten van de enquête. Ven, G.P., van de, redactie, Leefbaar laagland, Geschiedenis van de waterbeheersing en landaanwinning in Nederland, Utrecht, Werkatelier Wetterskip Fryslan, gemalen in het Friese landschap, Leeuwarden, Luiten, E., Tot hier en nu verder, Ruimtelijk ontwerp en historisch besef, oktober Monumentenregister De Nederlandse Gemalenstichting Stichting Historische Sluizen en Stuwen Nederland Cultuurhistorische waardenkaart Provincie Zuid-Holland Google maps [4 juli 2012] [4 juli 2012] boerd./delf%20en%20schieland/beschrijvingen.pdf [31 augustus 2012] Beleidsstuk Waterschap Brabantse Delta Beleidsstuk Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Beleidsstuk Waterschap Hunze en Aa s Beleidsstuk Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard Beleidsstuk Waterschap Veluwe Beleidsstuk Waterschap Rivierenland Beleidsstuk Waterschap Vallei & Eem Pagina 13 van 13