DE KWALITATIEVE EFFECTEN VAN DE VERWANTSCHAPSREGELING. - eindrapport - dr. Marga de Weerd dr. Mireille Gemmeke

Transcriptie

1 DE KWALITATIEVE EFFECTEN VAN DE VERWANTSCHAPSREGELING - eindrapport - dr. Marga de Weerd dr. Mireille Gemmeke Amsterdam, september 2003 Regioplan publicatienr Regioplan Beleidsonderzoek Nieuwezijds Voorburgwal RD Amsterdam Tel.: Fax : Onderzoek, uitgevoerd door Regioplan Beleidsonderzoek in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.

2

3 INHOUDSOPGAVE Voorwoord 1 Achtergrond en opzet van het onderzoek Achtergrond Vraagstelling Opzet van het onderzoek Selectie en respons Leeswijzer Context en reikwijdte Inleiding Context Aanbod verwantverklaarde opleidingen Aanbod vrijwillig verkorte opleidingen Samenvatting en conclusies Realiseren van verkorte opleidingstrajecten Inleiding Vormgeven van verkorte opleidingstrajecten Knelpunten bij het realiseren van verkorte opleidingstrajecten Samenvatting en conclusies Kwaliteit, studeerbaarheid en aantrekkelijkheid Inleiding Kwaliteit Studeerbaarheid Aantrekkelijkheid Samenvatting en conclusies Knelpunten, voorwaarden en verwantschap Inleiding Huidige knelpunten Voorwaarden voor succesvolle verkorte trajecten Kritiek op de verwantschapsregeling Samenvatting en conclusies 48

4 6 Samenvatting en conclusies Onderzoeksvragen, onderzoeksopzet en respons De verwantschapsregeling in perspectief Realiseren van verkorte opleidingstrajecten Kwaliteit, studeerbaarheid en aantrekkelijkheid Knelpunten, voorwaarden en verwantschap Conclusies Reikwijdte van het onderzoek Literatuur Bijlage 1: Overzicht van verwante opleidingen aangewezen door OCenW... 65

5 VOORWOORD Ten behoeve van de evaluatie van de verwantschapsregeling heeft Regioplan Beleidsonderzoek in opdracht van het Ministerie van OCenW de kwalitatieve effecten van deze regeling onderzocht. Van de bevindingen van het onderzoek wordt in dit rapport verslag gedaan. Op deze plek willen we graag alle mensen bedanken die aan dit onderzoek hun medewerking hebben verleend. Dat betreft vanzelfsprekend de leden van de begeleidingscommissie en de contactpersonen bij het Ministerie. Het betreft met name ook de opleidingscoördinatoren, docenten en studenten bij de onderzochte opleidingen. Zij hebben een aanzienlijk deel van hun vaak kostbare tijd op willen offeren ten behoeve van een uitgebreid interview of het deelnemen aan een groepsgesprek in het kader van ons onderzoek. Met name de opleidingscoördinatoren en mensen in aanverwante functies die ons hebben geholpen bij de organisatie van de verschillende gesprekken zijn wij zeer erkentelijk. Amsterdam, september 2003 Marga de Weerd

6

7 1 ACHTERGROND EN OPZET VAN HET ONDERZOEK 1.1 Achtergrond In april 1998 is de Regeling aanwijzing opleidingen hoger beroepsonderwijs en opleidingen beroepsonderwijs in verband met onderlinge verwantschap (kortweg: de verwantschapsregeling) van kracht geworden. Deze regeling geeft studenten met een MBO-diploma op niveau 4 het recht op een vrijstelling van 42 studiepunten in een verwantverklaarde opleiding op HBO-niveau. Dat komt neer op een studieduurverkorting van een jaar. Daarnaast wordt hun recht op studiefinanciering beperkt tot drie in plaats van vier jaar. De HBO-opleidingen die verwant zijn verklaard aan MBO-opleidingen dienen de vrijstelling van 42 studiepunten inhoudelijk te regelen en op te nemen in hun onderwijs- en examenregeling. De instelling kan besluiten minder dan 42 studiepunten vrijstelling te verlenen wanneer zij van oordeel is dat de betrokken student onvoldoende gekwalificeerd is. Zij dient de student daarvan schriftelijk op de hoogte te stellen. De student kan in dat geval een beroep doen op een studiefonds dat voor dit doel door de hogeschool in stand wordt gehouden. In 1998 zijn 26 HBO-opleidingen verwant verklaard aan één of meer MBO-opleidingen. Met ingang van het studiejaar zijn daaraan nog 8 en voor het studiejaar zijn daaraan nog eens 6 HBO-opleidingen toegevoegd (zie voor een overzicht van de verwantverklaarde opleidingskoppels bijlage 1). Het veld, vertegenwoordigd door de HBO-raad en de BVE-raad, heeft onder meer in het kader van de evaluatie van de WEB de effectiviteit van de verwantschapsregeling ter discussie gesteld. Belangrijkste punt van zorg is dat de kwaliteit en de studeerbaarheid van wettelijk verwantverklaarde opleidingen in het geding zou kunnen komen door de gedwongen verkorting van 42 studiepunten die daar moet worden gerealiseerd. Daarnaast lijkt er sprake van een zekere willekeur bij het wel of niet verwant verklaren van bepaalde opleidingen. Interessant in dat verband is het verschijnsel van de vrijwillig verkorte opleidingen: opleidingen die door hogescholen op eigen initiatief verkort worden aangeboden aan doorstromende MBO-ers. Het fenomeen vrijwillig verkorte opleidingen is in het kader van de verwantschapsregeling op twee manieren van belang. Op de eerste plaats omdat een belangrijk doel van de verwantschapsregeling was te besparen op de onderwijsuitgaven. Indien MBO- en HBO-opleidingen op eigen initiatief studenten succesvol verkorte trajecten aanbieden, zou dat ook een besparing tot gevolg kunnen hebben. Daarmee zou je kunnen zeggen dat de gedwongen verkorting die de verwantschapsregeling met zich mee bracht overbodig was. Op de tweede plaats is het interessant om na te gaan of er een verschil is in de kwaliteit van de vrijwillig verkorte en wettelijk verwantverklaarde opleidingen. 1

8 1.2 Vraagstelling Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen heeft besloten een onderzoek naar de kwalitatieve effecten van de verwantschapsregeling te laten uitvoeren. Regioplan kreeg de opdracht tot dit onderzoek. De algemene onderzoeksvraag van het onderzoek luidt: Wat zijn de effecten van de verwantschapsregeling en die van de verkorte trajecten op de kwaliteit van het onderwijsaanbod? Deze vraag valt uiteen in de volgende deelvragen: 1. Hoe wordt door de verwante opleidingen de vrijstelling van 42 studiepunten gerealiseerd? 2. Welke knelpunten doen zich voor bij het realiseren van de vrijstelling en wat is het oordeel over de mate van verwantschap van de opleidingskoppels? 3. Hoe wordt voor de verkorte trajecten de vrijstelling gerealiseerd? Hoe groot is deze? 4. Welke knelpunten doen zich voor bij het realiseren van de vrijstelling en wat is het oordeel over de mate van verwantschap van de verkorte trajectenkoppels? 5. Hoe is de studeerbaarheid van de verwante opleidingen en verkorte trajecten? 6. Hoe beïnvloedt het aanbod van verwante opleidingen en verkorte trajecten de keuzes van studenten MBO voor werk of vervolgstudie? 7. Onder welke voorwaarden kunnen instellingen komen tot succesvolle verwante opleidingen en verkorte trajecten? Daarnaast omvatte het onderzoek één kwantitatieve onderzoeksvraag: 8. Wat is het aanbod van verwante opleidingen voor MBO en HBO? Hoe is de spreiding van dit aanbod naar soort en regio? 1.3 Opzet van het onderzoek Het onderzoek heeft een overwegend kwalitatief karakter. Door de medewerking aan het onderzoek van de verschillende partijen die te maken hebben met de verwantschapsregeling, worden de effecten van de verwantschapsregeling zo breed mogelijk belicht. Dat betreft op MBO- en HBO-instellingen doorstroomcoördinatoren die op instellingsniveau werkzaam zijn. Daarnaast is gesproken met opleidingscoördinatoren van MBO- en HBO-opleidingen. Bo- 2

9 vendien is bij HBO-instellingen gesproken met docenten en studenten die betrokken zijn bij verwante en verkorte opleidingen. 1 De dataverzameling in het onderzoek viel uiteen in drie fasen. De eerste fase van het onderzoek was erop gericht op basis van CREBO- en CROHO-bestanden het aantal verwante opleidingen inventariseren. Daarnaast is ten behoeve van de selectie van cases in de derde fase door middel van telefonische interviews met doorstroomcoördinatoren in het HBO geïnventariseerd hoeveel verkorte opleidingen de verschillende hogescholen aanbieden. Waar nodig en mogelijk is extra informatie hieromtrent verzameld via websites en studiegidsen van hogescholen. De tweede dataverzamelingsfase was erop gericht het beleid van instellingen ten aanzien van verwante en verkorte opleidingen te inventariseren. Daarnaast wilden we in deze fase een eerste beeld krijgen van de verschillen tussen de instellingen wat betreft het belang dat aan verwante en verkorte opleidingen wordt gehecht. Daartoe zijn de doorstroomcoördinatoren van MBO- en HBO-instellingen telefonisch geïnterviewd. De derde fase van dataverzameling was erop gericht gegevens op opleidingsniveau te verzamelen met betrekking tot de gevolgen van het realiseren van verwante en verkorte opleidingen. Daartoe zijn in deze fase opleidingscoördinatoren in het MBO en in het HBO geïnterviewd. In het geval van opleidingscoördinatoren van MBO-opleidingen ging het om telefonische interviews, in het geval van opleidingscoördinatoren in het HBO ging het om face-toface interviews. Bij de HBO-opleidingen zijn daarnaast groepsgesprekken gehouden met docenten en met vanuit het MBO doorgestroomde studenten Selectie en respons Eerste fase van dataverzameling In de eerste fase van het onderzoek hebben we zoveel mogelijk hogescholen benaderd met de vraag hoeveel verkorte opleidingen zij op de verschillende onderwijsgebieden aanboden. In onderstaand overzicht staat per type hogeschool aangegeven hoeveel instellingen wij hebben bereikt. 1 Onder verwante opleidingen verstaan we de wettelijk verwantverklaarde opleidingen, onder verkorte opleidingen verstaan we die opleidingen die instellingen op eigen initiatief verkort aanbieden aan doorstromende MBO-studenten. 2 Het was aanvankelijk de bedoeling dat ook groepsgesprekken zouden worden gehouden met MBO-docenten. Door verschillende opleidingscoördinatoren in het MBO werd ons echter verzekerd dat de docenten ons weinig tot niets zouden kunnen vertellen over de verkortingen in het HBO. Om die reden is van deze gesprekken afgezien. 3

10 Tabel 1.1 Respons hogescholen eerste fase Type hogeschool Aantal in Nederland* Aantal bereikt Respons** Brede hogeschool % PABO S % Kunstonderwijs % Landbouwonderwijs % Overig*** % Totaal % * Op basis van CROHO De verschillende Fontysinstellingen zijn als één instelling geteld. ** Dit betreft de brutorespons. De nettorespons bedraagt 100 procent. Alle personen die we hebben kunnen bereiken, waren bereid om mee te werken. *** Hogescholen met opleidingen in 1 of 2 onderwijssectoren niet behorende tot de PABO s, het kunstonderwijs of het landbouwonderwijs. Tweede fase van dataverzameling In de tweede fase van dataverzameling zijn vijftien MBO- en vijftien HBO-instellingen met verwantverklaarde en op eigen initiatief verkorte opleidingen geselecteerd. Bij die selectie is gelet op een goede geografische spreiding en diversiteit wat betreft het aanbod van verkorte opleidingen. De instellingen voor kunstonderwijs zijn buiten beschouwing gelaten, omdat uit de eerste fase van het onderzoek was gebleken dat zij geen verkorte opleidingen aanboden aan doorstromende MBO-studenten. Bovendien zijn er in deze sector geen verwantverklaarde opleidingen. Het aantal PABO s is in de selectie beperkt aangezien zij maar één opleiding aanbieden. Dat betreft wel een wettelijk verwantverklaarde opleiding. Ook het aantal landbouwinstellingen is beperkt tot één omdat er slechts een klein aantal landbouwhogescholen in Nederland is en het percentage HBO-studenten in het landbouwonderwijs zeer beperkt is. Op basis van bovenstaande criteria zijn eerst vijftien HBO-instellingen geselecteerd. Vervolgens is bekeken met welke MBO-instellingen deze HBO-instellingen samenwerkten. Indien er sprake was van samenwerking met meerdere MBO-instellingen hebben we er daarvan random één geselecteerd. Bovenstaande overwegingen hebben geleid tot de selectie van: - drie hogescholen waaronder een landbouwhogeschool en drie MBO-instellingen in Noord- Nederland; - drie hogescholen en drie MBO-instellingen in Oost-Nederland; - vier hogescholen waaronder een PABO, en vier MBO-instellingen in Zuid-Nederland; en - vijf hogescholen en vijf MBO-instellingen in West-Nederland. Alle door ons benaderde doorstroomcoördinatoren van de geselecteerde instellingen waren bereid om mee te werken aan een telefonisch interview van een half uur. De respons is daarmee 100 procent. Derde fase van dataverzameling Voor deze fase zijn acht cases geselecteerd. Een case bestaat uit een wettelijk verwantverklaarde opleiding en een verkorte opleiding uit dezelfde onderwijssector bij een MBO- en een HBO-instelling. Bij zowel de verwante als de verkorte opleidingen zijn gesprekken gevoerd 4

11 met een opleidingscoördinator in het HBO, een opleidingscoördinator in het MBO, met docenten in het HBO en met vanuit het MBO doorgestroomde studenten in het HBO. Iedere case bestaat daarmee uit ten minste vier gesprekken en ten hoogste acht gesprekken. Vier indien we voor de verkorte en de verwante opleiding dezelfde personen konden spreken, acht indien we voor de verkorte en de verwante opleiding verschillende mensen moesten spreken. Bij de selectie van cases is gelet op de volgende voorwaarden: spreiding over de onderwijssectoren, geografische spreiding en diversiteit van instellingen met betrekking tot hun beleid ten aanzien van verwante en verkorte opleidingen. Spreiding over onderwijssectoren In het hoger onderwijs worden zeven sectoren onderscheiden: Economie, Gedrag en Maatschappij, Taal en Cultuur, Gezondheidszorg, Onderwijs, Techniek en Landbouw en Natuurlijke omgeving. Uit de eerste fase van dataverzameling is gebleken dat de sector Taal en Cultuur geen verwantverklaarde opleidingen heeft. Deze sector is daarom in de rest van het onderzoek buiten beschouwing gelaten. Bovendien kwam naar voren dat in de sectoren Gezondheidszorg en Onderwijs nauwelijks sprake was van aanbod van verkorte opleidingen. Beide sectoren kennen wel een verwante opleiding. In de sectoren Economie, Gedrag en Maatschappij en Techniek bleek een aanzienlijk deel van de opleidingen verkort te worden aangeboden, waarbij moet worden aangetekend dat sprake is van grote verschillen tussen instellingen. De sector Landbouw bleek relatief het grootste aantal verwante en verkorte opleidingen te hebben. Omwille van de aanwezigheid van een (relatief) groot aantal verkorte en verwante opleidingen is besloten opleidingen uit de sectoren Economie, Gedrag en Maatschappij, Techniek en Landbouw in het onderzoek te betrekken. De sectoren Economie, Gedrag en Maatschappij en Techniek herbergen een veel groter aantal studenten dan de sector Landbouw. Om die reden is in de sector Landbouw bij één instelling een verwante en een verkorte opleiding geselecteerd. Bij de sectoren Techniek, Economie en Gedrag en Maatschappij zijn een verwante en een verkorte opleiding bij twee instellingen geselecteerd. Omdat maximaal acht cases konden worden geselecteerd in het onderzoek is in overleg met de opdrachtgever besloten deze in te vullen met de verwante opleiding voor leerkracht basisonderwijs in de sector Onderwijs. Spreiding over regio s Omdat het vermoeden bestond dat er sprake zou kunnen zijn van regionale verschillen is ervoor gekozen uit iedere regio van het land ten minste één instelling te selecteren. Bij de verdeling van het aantal instellingen per regio is enigszins rekening gehouden met het aantal MBO- en HBO-instellingen in de verschillende regio s. In de regio West zijn drie instellingen geselecteerd, in de regio Zuid en Noord zijn elk twee instellingen geselecteerd en in de regio Oost is één instelling geselecteerd. 5

12 Selectie van opleidingen Bij de keuze van de opleidingen binnen de verschillende sectoren hebben we ons zoveel mogelijk gericht op verwante en verkorte opleidingen met een groot aantal studenten. 3 Daarnaast hebben we geprobeerd bij twee instellingen eenzelfde opleiding te selecteren, zodat we een indicatie konden krijgen van de mate waarin bepaalde problemen wellicht gebonden zijn aan een specifieke opleiding. Zo wilden we bijvoorbeeld bij instelling A en instelling B de opleiding Sociaal Pedagogische hulpverlening selecteren. Dat bleek echter niet altijd mogelijk, omdat niet alle in eerste instantie geselecteerde opleidingen bij beide geselecteerde instellingen in fase 2 werden aangeboden. Respons Bij alle geselecteerde instellingen hebben we opleidingen bereid gevonden om hun medewerking aan de derde fase van het onderzoek te verlenen. Op instellingsniveau is de respons in deze fase van het onderzoek daarmee eveneens 100 procent. Op opleidingsniveau is dat echter iets minder, aangezien een van de opleidingen die wij benaderd hebben geen kans zag om tijd vrij te maken voor het onderzoek in de periode waarin de gegevens voor het onderzoek moesten worden verzameld. Bij de meeste opleidingen hebben we zowel opleidingscoördinatoren als docenten als studenten gesproken. Dat is echter niet altijd gebeurd. Met name de gesprekken met docenten bleken niet altijd realiseerbaar. Inhoudelijk heeft dit voor het onderzoek geen grote gevolgen gehad omdat de opleidingscoördinatoren bij de opleidingen waar geen apart groepsgesprek is gevoerd met docenten, zelf ook nog doceerden. In onderstaand overzicht staat weergegeven op welke opleidingen welke gesprekken hebben plaats gevonden. 3 Hierbij moet worden aangetekend dat het daarbij niet per se gaat om studenten die vanuit het MBO zijn doorgestroomd. Daarover zijn namelijk geen gegevens beschikbaar. 6

13 Tabel 1.2 Overzicht van gevoerde gesprekken bij opleidingen en instellingen Opleidingscoörd Opleidingscoörd Docenten MBO HBO Studenten Techniek Biologie en medisch laboratoriumonderzoek, instelling A Biologie en medisch 1 1 1* 3*** laboratoriumonderzoek, instelling B Bouwkunde, instelling A 1 1 1* 7** Bouwkunde, instelling B Gedrag Sociaal Pedagogische Hulpverlening, instelling A Sociaal Pedagogische Hulpverlening, instelling C Maatschappelijk Werk en Dienstverlening, instelling A Sociaal Juridische Dienstverlening, instelling C Economie Bestuurskunde, instelling D Bestuurskunde, instelling E Facility Management, instelling E 1 1* 4*** Bedrijfseconomie, instelling D Onderwijs Leraaropleiding basisonderwijs, instelling F Landbouw Diermanagement, instelling G *** Totaal * Er is geen apart gesprek gevoerd met deze docenten. Het gaat om personen die zowel opleidingscoördinator als docent waren of om gesprekken waarbij de docent bij het gesprek met de opleidingscoördinator aanwezig was. ** Het gaat om twee gesprekken: een gesprek met drie studenten in de driejarige variant van de opleiding en een gesprek met vier studenten in de drieënhalfjarige variant van de opleiding. *** Het gaat zowel om studenten die zijn ingestroomd uit een verwantverklaarde als uit een niet-verwantverklaarde MBO-opleiding die hetzelfde verkorte traject volgen. 1.5 Leeswijzer In hoofdstuk 2 beschrijven we de beleidscontext van de verwantschapsregeling bij de hogescholen en MBO-instellingen. Daarbij gaan we in op zaken als de samenwerking tussen MBOen HBO-instellingen en de verkortingen die wellicht al werden aangeboden op het moment dat de verwantschapsregeling van kracht werd. Daarnaast beschrijven we het beleid van instellingen met betrekking tot verwantschap en verkorte opleidingen. In dit hoofdstuk geven we daarnaast een indruk van het getalsmatige belang van verwante en verkorte opleidingen. De informatie in dit hoofdstuk is afkomstig uit de interviews met doorstroomcoördinatoren die voor de eerste en de tweede fase van het onderzoek gehouden zijn. Daarnaast wordt informatie gepresenteerd die gebaseerd is op analyses van CREBO- en CROHO-bestanden. 7

14 In hoofdstuk 3 staan de opleidingen centraal. Hoe zijn de verkortingen gerealiseerd en welke knelpunten hebben zich daarbij voorgedaan zijn vragen die in dit hoofdstuk beantwoord worden. Hoofdstuk 4 draait om de consequenties van het verkorte traject bij de al dan niet-verwantverklaarde opleidingen voor de kwaliteit, de studeerbaarheid en de aantrekkelijkheid. In hoofdstuk 5 beschrijven we de structurele knelpunten die op dit moment ervaren worden bij de verwantverklaarde en de vrijwillig verkorte opleidingen. Daarnaast beschrijven we de voorwaarden waaronder succesvolle verkorte trajecten tot stand kunnen komen. Bovendien beschrijven we in dit hoofdstuk de consequenties van een eventuele afschaffing van de verwantschapsregeling. De informatie in de hoofdstukken 3, 4 en 5 is voornamelijk afkomstig uit de interviews uit de derde fase van het onderzoek. De bevindingen die in die hoofdstukken gepresenteerd worden, worden geïllustreerd aan de hand van citaten uit die interviews. De citaten zijn voor het overgrote deel afkomstig uit interviews met opleidingscoördinatoren uit het HBO. Deze interviews leenden zich daar vaak het best voor, omdat hierin de meest gedetailleerde informatie werd gegeven. De andere interviews met opleidingscoördinatoren uit het MBO, en docenten en studenten uit het HBO zijn daarmee echter niet van minder belang geweest voor dit onderzoek. In hoofdstuk 6 worden de bevindingen uit de voorgaande hoofdstukken samengevat en trekken we conclusies met betrekking tot de kwalitatieve effecten van de verwantschapsregeling. 8

15 2 CONTEXT EN REIKWIJDTE 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk plaatsen we de verwantschapsregeling in perspectief. Dat doen we in de eerste plaats door in paragraaf 2.2 de context ten tijde van de invoering en de huidige context van de verwantschapsregeling te beschrijven. Daarbij schetsen we de reacties bij de opleidingen en instellingen op de verwantschapsregeling en de praktijk van dat moment met betrekking tot de samenwerking tussen MBO- en HBO-instellingen, MBO en HBO-opleidingen en de eventuele verkortingen die werden aangeboden aan studenten die vanuit het MBO doorstroomden in het HBO. Daarnaast beschrijven we de huidige ontwikkelingen die van invloed zijn op de verwantverklaarde en de vrijwillig verkorte opleidingen. De informatie in deze paragraaf is enerzijds afkomstig uit de gesprekken die zijn gevoerd met opleidingscoördinatoren in het MBO- en HBO-opleidingen en anderzijds uit de telefonische interviews met doorstroomcoördinatoren uit het MBO en het HBO op instellingsniveau. Op de tweede plaats stellen we de verwantschapsregeling in perspectief door in paragraaf 2.3 een indruk te geven van het getalsmatige belang van de wettelijk verwantverklaarde en de vrijwillig verkorte opleidingen. Hoeveel opleidingen zijn verwant verklaard en worden vrijwillig verkort aangeboden? Informatie over het aantal verwantverklaarde opleidingen is verkregen op basis van berekening op de CREBO- en CROHO-bestanden van Informatie over het aantal vrijwillig verkorte opleidingen is verkregen op basis van de telefonische interviews met doorstroomcoördinatoren uit het HBO in de eerste fase van het onderzoek. In de gesprekken met opleidingscoördinatoren in het MBO en het HBO in de derde fase van het onderzoek is daarnaast geprobeerd duidelijkheid te krijgen over het aantal studenten dat is uitgestroomd naar het HBO en ingestroomd vanuit het MBO. Die informatie is echter gebaseerd op indrukken van betrokkenen en niet op harde gegevens. 2.2 Context Verkorte opleidingen ten tijde van de invoering van de verwantschapsregeling Toen in 1998 de verwantschapsregeling van kracht werd, boden de meeste HBO-opleidingen in ons onderzoek al een verkorting aan voor doorstromende MBO-studenten. De aangeboden verkorting dateert bij een deel van deze opleidingen van vlak voor de verwantschapsregeling. Bij een ander deel, met name de techniekopleidingen, was er vaak al jarenlang sprake van een verkorting voor doorstromende MBO-ers. De aangeboden verkorting had meestal de omvang van één jaar en in een aantal gevallen de omvang van een halfjaar. Bij vier van de dertien opleidingen werd nog geen verkorting aangeboden. Als opleidingen al een verkorting 9

16 gaven was dat vaak op basis van de vraag om vrijstellingen door MBO-studenten. Op grond van de kennis- en ervaringsvoorsprong die MBO-studenten hadden ten opzichte van instromende havisten vonden de opleidingen deze vraag gerechtvaardigd. Samenwerking ten tijde van de invoering van de verwantschapsregeling Ten tijde van de invoering van de verwantschapsregeling was meestal nog geen sprake van intensieve samenwerking tussen het MBO en het HBO, noch op instellings- noch op opleidingsniveau. De contacten die er waren, waren vaak informeel en op persoonlijke basis. Als er sprake was van samenwerking, beperkte die zich tot de plaatselijke MBO-opleiding. In een aantal regio s was er voordat de verwantschapsregeling werd afgekondigd echter wel al sprake van een samenwerkingsverband dat zich ten doel had gesteld de doorstroom van het MBO naar het HBO te bevorderen. Reacties op de verwantschapsregeling bij de opleidingen De reacties op de verwantschapsregeling lijken in sterke mate samen te hangen met de uitgangssituatie bij de afzonderlijke opleidingen. Uitgesproken negatief over de verwantschapsregeling zijn drie (Bestuurskunde, Bedrijfseconomie 1 en de PABO) van de vier opleidingen die nog geen verkorting aanboden. De negatieve reactie op de verwantschapsregeling wordt vooral ingegeven door de ervaringen die deze opleidingen tot op dat moment hadden met doorstromende MBO-ers. Wij waren zeer negatief over de verwantschapsregeling. Op grond van de ervaringen die er tot op dat moment waren met de MBO-ers was er geen enkele aanleiding om juist deze groep een verkorting van een jaar aan te bieden. De havisten hadden al moeite met de vierjarige opleiding, laat staan de MBO-ers. Opleidingscoördinator Bedrijfseconomie Een groot deel van de toenmalige HEAO s heeft zich sterk verzet tegen de verwantschapsregeling, aldus bovengenoemde opleidingscoördinator Bedrijfseconomie. In een informeel overleg dat bestond tussen de toelatingscoördinatoren van een groot deel van de HEAO s was men het erover eens dat een driejarig traject voor doorstromende MBO-ers niet wenselijk was. Middels de CvB s en de HBO-raad heeft men getracht te voorkomen dat de economie-opleidingen verwant zouden worden verklaard. De HBO-raad heeft dat standpunt destijds overgenomen. De meeste andere opleidingen stonden echter niet negatief tegenover de verwantschapsregeling. Deze maakte voor hen geen verschil, omdat de vereiste verkorting van de opleiding al werd aangeboden. Deze opleidingen beroepen zich ook vaak op de goede ervaringen die zij 1 De opleiding Bedrijfseconomie is uiteindelijk niet verwant verklaard. 10

17 hadden met de studenten die waren doorgestroomd vanuit het MBO. Een van de geïnterviewden van een technische verwantverklaarde opleiding waar tot het moment van de verwantschapsregeling een verkorting van een half jaar voor MBO-ers werd aangeboden, verwoordt het als volgt: De verwantschapsregeling werd door ons niet als negatief gezien. Door middel van het LICA-onderzoek waren we zelf vrij nauw betrokken bij de regeling. De maatregel is ons in die zin niet door de strot geduwd. Bovendien zagen we het reële van de maatregel wel in en leek het ons positief om de opleiding voor MBO-ers aantrekkelijk te houden middels een extra verkorting. Ook de opleiding Diermanagement die voordat de verwantschapsregeling van kracht werd nog geen verkorte opleiding had voor doorstromende MBO-ers was (in tweede instantie) positief over de verwantschapsregeling. In eerste instantie hadden we wel het gevoel dat ons iets werd opgedrongen, maar er was niet echt sprake van tegenzin of tegenwerking. Nadat we ons verdiept hadden in de mogelijkheden zagen we ook wel de voordelen van een verkorting, met name voor studenten. Dat voordeel vertaalt zich ook naar de school. Een verkorte opleiding is aantrekkelijk en goed voor de onderwijsvraagfactor. Het is gaandeweg de opleiding gegroeid dat het verkorte traject ook wordt aangeboden aan studenten uit een andere MBO-opleiding. Reacties op de verwantschapsregeling bij de instellingen Instellingen hebben noch ten tijde van de invoering van de verwantschapsregeling noch op dit moment expliciet beleid geformuleerd ten aanzien van verwante en/of verkorte opleidingen. Als er sprake is van beleid op dit terrein maakt dit onderdeel uit van het algemene doorstroombeleid of beleid dat is geformuleerd met betrekking tot de beroepskolom. Dergelijk beleid dateert soms van voor de verwantschapsregeling, maar meestal van daarna. Naar aanleiding van de verwantschapsregeling viel beleidsmatig nauwelijks te reageren. Op de ROC s zag men verwantschap voornamelijk als zaak voor het HBO: daar moest immers de verkorting worden gerealiseerd. HBO-instellingen zagen de wijze waarop invulling zou moeten worden gegeven aan de verkorting van 42 studiepunten als zaak van de betreffende opleidingen. Er lijkt wel sprake van een effect van de verwantschapsregeling op de samenwerking tussen MBO- en HBO-instellingen, al is dat mede afhankelijk van de situatie voorafgaand aan de verwantschapsregeling. In die regio s waarin al een regionaal samenwerkingsverband bestond, heeft de verwantschapsregeling niet tot veranderingen geleid. In regio s waar nog geen samenwerkingsverband bestond, heeft de verwantschapsregeling geleid tot intensievere regionale samenwerking volgens verschillende doorstroomcoördinatoren. In een aantal regio s is 11

18 de samenwerking tussen MBO- en HBO-instellingen pas later van de grond gekomen en heeft deze met name een impuls gekregen met de nieuwe ontwikkelingen omtrent de beroepskolom. De huidige context Met name op instellingsniveau wordt de verwantschapsregeling als een gepasseerd station gezien. In de verschillende regionale samenwerkingsverbanden is men gericht op de Doorstroomagenda. In de Doorstroomagenda richt men zich op een goede doorstroming tussen MBO- en HBO-opleidingen, waarbij meer aandacht is voor leeromgevingen en het pedagogisch klimaat en de rol van het bedrijfsleven in het onderwijs. Uitgangspunt in het denken over een goede doorstroom vormt de loopbaan van de student en niet langer de opleiding. In dat kader is er bijvoorbeeld veel aandacht voor het ontwikkelen van assessments op basis waarvan de individuele loopbaan van een student verder kan worden uitgestippeld. Een en ander moet gaan leiden tot een hoger rendement en kwalificatiewinst. De Doorstroomagenda strekt zich uit over de gehele beroepskolom dus over het VMBO, het MBO en het HBO. Vanuit MBO-instellingen werd ons te kennen gegeven dat de aandacht zich daar vooral richt op de doorstroom vanuit het VMBO naar het MBO. Andere ontwikkelingen waarmee MBO- en HBO-opleidingen in het algemeen, maar dus ook verwantverklaarde en vrijwillig verkorte opleidingen, mee te maken hebben zijn de veranderingen in de kwalificatiestructuur waardoor MBO-ers die een opleiding op niveau 4 hebben afgerond toegelaten moeten worden in het HBO. HBO-opleidingen mogen geen aanvullende toelatingseisen meer stellen. Dat heeft met name consequenties voor een deel van de wettelijk verwantverklaarde opleidingen die in het nabije verleden doorstroomprofielen, een serie extra vakken in het MBO ten behoeve van een betere doorstroom naar de HBO-opleiding, als extra toelatingseis stelden. Hierop gaan we uitgebreider in, in hoofdstuk Aanbod verwantverklaarde opleidingen In dit deel van dit hoofdstuk gaan we in op het aanbod van verwantverklaarde opleidingen zoals dat landelijk tot stand is gekomen. Voor de verwante opleidingen kijken we naar de verdeling daarvan over hoofdrichtingen/sectoren, instellingen en regio. Ook geven we aan hoe de verwantverklaarde opleidingen zich verhouden tot de reguliere opleidingen. Het accent in dit overzicht van het aanbod ligt op de opleidingen: wat betekent de verwantschapsregeling voor de instellingen, hoeveel van alle opleidingen zijn verwant en voor hoeveel van alle opleidingen dienen instellingen dus verkortingen te realiseren? We hebben hiervoor diverse analyses uitgevoerd op de CROHO- en CREBO- bestanden van , waarin alle opleidingen voor HBO en MBO zijn geregistreerd. Overigens hebben we ons daarbij beperkt tot de voltijdse opleidingen. In de inventarisatiefase voor dit onderzoek is namelijk naar vo- 12

19 ren gekomen dat verwantverklaarde en vrijwillig verkorte opleidingen zelden in een deeltijdof duale variant worden aangeboden. Verder zijn alle opleidingen meegeteld waarin studenten zijn ingeschreven, ook die opleidingen waarvoor geen instroom meer plaatsvindt. De resultaten worden apart gepresenteerd voor MBO en HBO. HBO Landelijk aanbod Het HBO telt landelijk in totaal 231 opleidingen. Daarvan zijn er 40 formeel verwant verklaard 2. Met name binnen technische en agrarische opleidingen is een groot aantal opleidingen verwant verklaard (zie tabel 2.1). De hoofdrichting Taal en Cultuur kent noch verwantverklaarde, noch vrijwillig verkorte opleidingen. We laten deze richting daarom in het vervolg buiten beschouwing. Naar verhouding kent Landbouw op het totaal van alle opleidingen de meeste verwantverklaarde opleidingen en Onderwijs de minste. Tabel 2.1 Verdeling verwantverklaarde opleidingen naar richting Richting Totaal aantal opleidingen Aantal verwantverklaarde opleidingen Economie 35 5 Gezondheidszorg 19 2 Gedrag en maatschappij 11 5 Landbouw Techniek Onderwijs 58 2 Taal en cultuur 28 - Totaal Om zicht te krijgen op het belang van de verwantschapsregeling ten opzichte van het totaal aantal opleidingen, moeten we echter ook kijken naar hoe vaak een opleiding, regulier dan wel verwant verklaard, wordt aangeboden in Nederland. Daarom richten we ons hieronder op het totaal van alle opleidingen van alle instellingen tezamen. In het HBO tellen we zo 1002 (voltijdse) opleidingen (de richting kunst en cultuur niet meegerekend). Daarvan behoren er 262 tot de formeel verwant verklaarde opleidingen. In het onderstaande gaan we na hoe het aanbod van verwantverklaarde opleidingen verdeeld is naar richting, regio en instellingen. Verdeling naar richting Over het totaal aantal opleidingen bezien worden de meeste verwantverklaarde opleidingen aangeboden bij de hoofdrichtingen Techniek en Gedrag en Maatschappij (zie tabel 2.2). Van alle verwantverklaarde opleidingen worden er binnen die twee hoofdrichtingen de meeste aangeboden, respectievelijk 24 en 29 procent van alle verwantverklaarde opleidingen. Binnen 2 Zie bijlage 1. 13

20 de hoofdrichtingen Gezondheidszorg en Landbouw en Natuurlijke omgeving worden de minste verwante opleidingen aangeboden. Tabel 2.2 Verdeling verwantverklaarde opleidingen naar richting (HBO) Economie Gezond Gedrag Techniek Onderwijs Landbouw Totaal Verwant 26 10% 20 8% 64 24% 77 29% 40 15% 35 13% % Totaal % 70 7% 99 10% % % 76 7% % In tabel staat het percentage verwantverklaarde opleidingen binnen de verschillende hoofdrichtingen weergegeven, dus het aandeel van de verwant verklaarde opleidingen op het totaal binnen een richting. Vanuit dat perspectief is het aanbod aan verwantverklaarde opleidingen binnen de richting Gezondheid relatief groot, groter dan bijvoorbeeld bij de richting Economie of Onderwijs. Binnen de richting Gedrag en maatschappij is maar liefst 65 procent van de opleidingen een formeel verwant verklaarde opleiding, en ook binnen de richting Landbouw is het aandeel van de verwantverklaarde opleidingen zeer groot. Hieruit valt af te leiden dat instellingen voor HBO voor die twee richtingen voor een naar verhouding groot deel van hun opleidingen een verkorting dienen te realiseren. Landbouw is daarbij een richting met weinig studenten, zo n in Voor relatief weinig studenten dienen de instellingen met veel verwante opleidingen rekening te houden. Daartegenover staat dat in de richting Economie maar een klein deel van de opleidingen verwant is verklaard, maar dat dit door de omvang van deze richting (bijna studenten in 2002) desondanks veel studenten kan betreffen. 3 Tabel 2.3 Aandeel verwantverklaarde opleidingen op het totaal, naar richting (HBO) Economie Gezond Gedrag Techniek Onderwijs Landbouw Totaal Verwant 26 10% 20 29% 64 65% 77 33% 40 15% 35 46% % Totaal % % % % % % % De verwantverklaarde opleidingen vertonen een zekere concentratie op een deel van de instellingen. Dit is weergegeven in tabel 2.4. Elf instellingen hebben helemaal geen verwantverklaarde opleidingen. De richting Economie vertoont de hoogste concentratie van verwantverklaarde opleidingen. Op minder dan de helft van de instellingen die opleidingen in deze richting aanbieden, worden ook verwantverklaarde opleidingen aangeboden. 3 Cijfers afkomstig van de website met kengetallen van de HBO-raad. We kunnen niet aangeven hoeveel studenten daadwerkelijk met de verwante opleidingen te maken hebben; de studentenaantallen voor de richtingen in totaal geven slechts een indicatie. 14

21 Tabel 2.4 Aantal instellingen voor HBO dat verwante opleidingen aanbiedt, naar richting Totaal aantal instellingen dat opleidingen aanbiedt Aantal dat verwante opleidingen aanbiedt Economie Gezond Gedrag Techniek Onderwijs Landbouw 9 7 Totaal Verdeling naar regio De meeste HBO-opleidingen, namelijk ruim een derde, worden aangeboden in het Westen van het land. De regio s Oost en Zuid bieden elk ongeveer een kwart van alle opleidingen aan, terwijl in de regio Noord vijftien procent van de opleidingen wordt aangeboden. Dit is niet anders voor de verwant verklaarde opleidingen. Wel zijn er binnen de richtingen wat (kleine) verschillen tussen de regio s in het aanbod van verwante opleidingen. Zo zijn er in de regio West naar verhouding minder verwante opleidingen voor de richtingen Economie, Gezondheid en Onderwijs, en in de regio Noord meer verwante landbouwopleidingen. BVE Landelijk aanbod De BVE-sector telt in totaal 294 opleidingen, waarvan er 35 formeel verwant zijn verklaard. 4 De sector Techniek kent verreweg het grootste aantal reguliere, alsmede het grootste aantal verwante opleidingen (zie tabel 2.5) 5. Tabel 2.5 Verdeling verwantverklaarde opleidingen naar richting Richting Totaal aantal opleidingen Aantal verwantverklaarde opleidingen Economie 64 8 Dienstverlenings- en Gezondheidsonderwijs 18 6 Landbouw 59 9 Techniek Totaal Verdeling naar richting Om te kunnen bepalen hoe de verwante en reguliere opleidingen verdeeld zijn over de verschillende sectoren binnen de BVE-sector, bekijken we net als voor het HBO het totaal van alle 4 Zie bijlage 1. 5 In dit overzicht zijn berekeningen uitgevoerd op basis van het CREBO Daarbij is uitgegaan van alle MBOopleidingen op niveau 4, zowel BOL als BBL. Het CREBO stelt ons niet in staat een indeling in zeven richtingen te maken zoals in het HBO, maar gaat uit van vier sectoren. 15

22 opleidingen (op niveau 4) van alle instellingen tezamen. In totaal gaat het dan om maar liefst 6004 opleidingen. Daarvan behoren er 869 tot de formeel verwant verklaarde opleidingen. Hoewel het aantal verschillende opleidingen in de BVE-sector dus niet veel hoger ligt dan in het HBO, is het aantal keren dat elke opleiding wordt aangeboden veel groter (zeker als daarbij wordt bedacht dat we ons tot de opleidingen op niveau 4 beperkt hebben). In tabel 2.6 is weergegeven hoe het aanbod van verwantverklaarde opleidingen verdeeld is naar sector. Tabel 2.6 Verdeling verwantverklaarde opleidingen naar richting (BVE) Economie DGO Techniek Landbouw Totaal Verwant % % % % % Totaal % % % % % Economie, Dienstverlenings- en Gezondheids Onderwijs (DGO) en Techniek maken ieder een kwart tot een derde van de verwante opleidingen in de BVE uit. De sector Landbouw heeft maar twaalf procent van alle verwante MBO-opleidingen. Dit verhoudt zich vrij aardig tot het aantal reguliere opleidingen in die sector. De sector Techniek echter heeft bijna de helft van alle MBO-opleidingen in huis, terwijl de sector DGO slechts elf procent van de opleidingen herbergt. Om de betekenis van de verwantschapsregeling voor instellingen te bepalen, hebben we ook voor de MBO-opleidingen gekeken hoe vaak een verwantverklaarde opleiding wordt aangeboden in Nederland. Dit vergelijken we met de frequentie waarmee reguliere opleidingen worden aangeboden. In tabel 2.7 is de verhouding tussen verwante en reguliere opleidingen weergegeven. Tabel 2.7 Aandeel verwantverklaarde opleidingen op het totaal, naar richting (BVE) Economie DGO Techniek Landbouw Totaal Verwant % % 262 9% % % Totaal % % % % % Binnen de BVE-sector zijn grote verschillen tussen de verschillende richtingen als het gaat om de getalsmatige betekenis van de verwantschapsregeling. De opleidingen in de sector DGO bestaan voor ruim 35 procent uit verwantverklaarde opleidingen, terwijl het belang van de verwantverklaarde opleidingen in de sector Techniek gering is te noemen. Deze sector heeft, net als de sector Economie, naar verhouding wel het grootste aantal deelnemers (ruim ). In die zin hebben in die twee sectoren meer leerlingen met de verwantschapsrege- 16

23 ling te maken dan in bijvoorbeeld de sector landbouw, waar we ongeveer deelnemers tellen. 6 Op het totaal van alle MBO opleidingen is 15 procent verwantverklaard. Dit betekent dat instellingen in de BVE-sector minder vaak in aanraking komen met de verwantschapsregeling dan instellingen in het HBO, omdat een kleiner deel van de opleidingen verwant is verklaard. Tabel 2.8 Aantal instellingen voor BVE dat verwante opleidingen aanbiedt, naar richting Totaal aantal instellingen dat opleidingen aanbiedt Aantal dat verwante opleidingen aanbiedt Economie DGO Techniek Landbouw Totaal Concentratie op instellingen van verwantverklaarde opleidingen komt in de BVE-sector wat vaker voor dan in het HBO. Veertien instellingen bieden in het geheel geen verwantverklaarde opleidingen aan. Alle instellingen die opleidingen voor DGO en Landbouw aanbieden, bieden ook verwantverklaarde opleidingen in die richting aan. Verdeling naar regio De verdeling van verwantverklaarde opleidingen in de BVE-sector wijkt niet af van die van de reguliere opleidingen in die sector. De regio West kent, net als in het HBO, het grootste aandeel van zoveel de reguliere als de verwantverklaarde opleidingen, namelijk circa 32 procent. 2.4 Aanbod vrijwillig verkorte opleidingen In de eerste fase van het onderzoek is een beeld verkregen van de schaal waarop instellingen vrijwillig verkorte opleidingen aanbieden. Daarvoor stelden we doorstroomcoördinatoren de vraag of en zo ja in welke onderwijssectoren vrijwillig verkorte opleidingen werden aangeboden en om hoeveel opleidingen het daarbij in de verschillende sectoren ging. De informatie die in deze fase van het onderzoek werd verkregen, bleek gaandeweg het onderzoek moeilijker interpreteerbaar. Het onderscheid tussen wettelijk verwantverklaarde en vrijwillig verkort aangeboden opleidingen bleek niet altijd door iedereen gemaakt te kunnen worden of bleek achteraf niet altijd te kloppen. Bovendien bleken wettelijk verwantverklaarde opleidingen vaak ook vrijwillig verkort te zijn omdat zij ook verkort worden aangeboden aan doorstro- 6 Ontleend aan Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen in kerncijfers (2002). Zoetermeer: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Het betreft deelnemersaantallen voor 2000/2001, niveau 1 tot en met 4. 17

24 mende studenten uit niet-verwantverklaarde opleidingen. Daar komt bij dat de doorstroomcoördinatoren niet altijd informatie konden geven over alle sectoren binnen hun instelling. Om die reden worden de resultaten uit deze interviews niet als harde gegevens gepresenteerd en beperken we ons tot uitspraken over het relatieve aanbod van vrijwillig verkorte opleidingen binnen de verschillende onderwijssectoren. Het aanbod van vrijwillig verkorte opleidingen binnen een onderwijssector varieert sterk per instelling. Binnen bepaalde instellingen wordt geen van de opleidingen in een bepaalde onderwijssector vrijwillig verkort aangeboden, terwijl op sommige andere instellingen juist een groot deel van de opleidingen in dezelfde onderwijssector vrijwillig verkort wordt aangeboden. Dat beeld laat zich zien in alle onderwijssectoren. Wanneer per onderwijssector het aandeel vrijwillig verkorte opleidingen wordt bekeken, blijkt dat percentage het grootst in de sectoren Landbouw, Techniek en Economie. In de sector Gezondheidszorg is het percentage vrijwillig verkorte opleidingen het kleinst. De sectoren Onderwijs en Gedrag en Maatschappij zitten daartussenin. We hebben geen gegevens over het aandeel van de doorgestroomde MBO-ers in de vrijwillig verkorte opleidingen. 2.5 Samenvatting en conclusies Het effect van de verwantschapsregeling wat betreft het aanbod van verkorte opleidingen, de samenwerking tussen opleidingen en instellingen in het MBO en HBO en het beleid van instellingen met betrekking tot verkorte opleidingen is in diverse opzichten beperkt. Op de eerste plaats blijkt dat veel van de opleidingen die wettelijk verwant zijn verklaard al voordat de verwantschapsregeling van kracht werd verkort werden aangeboden aan doorstromende MBO-studenten. Datzelfde geldt voor de vrijwillig verkorte opleidingen die instellingen aanbieden. De invoering van de verwantschapsregeling had voor een belangrijk deel van de opleidingen daardoor nauwelijks veranderingen tot gevolg. Bij veel opleidingen stond men dan ook vrij neutraal tegenover de invoering van de verwantschapsregeling. Alleen die opleidingen die nog geen verkorting aanboden werden onaangenaam getroffen door de verwantschapsregeling. Deze opleidingen hadden geen goede ervaringen met de doorstroom van MBO-studenten. Dit in tegenstelling tot de opleidingen die ook voordat de verwantschapsregeling werden ingevoerd al verkort werden aangeboden. Op de tweede plaats blijkt het effect van de verwantschapsregeling op de samenwerking tussen MBO en HBO evenmin groot al is op instellingsniveau in een aantal gevallen wel sprake geweest van een effect van de verwantschapsregeling. De informele contacten die er wel waren tussen hetzij de instellingen, hetzij de opleidingen zijn in een aantal gevallen naar aanleiding van de verwantschapsregeling geformaliseerd en geïntensiveerd. In een deel van de re- 18

25 gionale samenwerkingsverbanden dateert de samenwerking echter al van voor de verwantschapsregeling. In een ander deel is de regionale samenwerking pas later geïntensiveerd. Samenwerking tussen MBO- en HBO-instellingen heeft vooral betrekking op de doorstroom in het algemeen en niet per se op de doorstroom naar verwantverklaarde en/of vrijwillig verkorte trajecten. Dat geldt eveneens voor het beleid van instellingen: er is geen expliciet beleid geformuleerd ten aanzien van verwantschap. In een aantal samenwerkingsverbanden is wel vastgelegd dat gestreefd wordt naar een optimale doorstroom en dat die kan resulteren in verkorte trajecten voor doorstromende MBO-studenten. In verschillende samenwerkingsverbanden zijn intenties op dit terrein vastgelegd in convenanten. Op dit moment lijkt de verwantschapsregeling op instellingsniveau een gepasseerd station. Doorstroomcoördinatoren zijn vooral gericht op ontwikkelingen in het kader van de doorstroomagenda. We hebben op basis van ons onderzoek een beeld van het kwantitatieve belang van de verwantschapsregeling kunnen schetsen. In de sector Taal en Cultuur in het HBO is geen enkele opleiding verwant verklaard. Afgezien van die sector is het belang van de verwantschapsregeling in het HBO vrij groot, gemeten in termen van het aantal opleidingen dat verwant is verklaard: bijna een kwart van het totaal aantal HBO-opleidingen is wettelijk verwant. In de BVEsector gaat het om vijftien procent van alle opleidingen op niveau 4. Per onderwijssector verschilt het percentage verwantverklaarde opleidingen sterk. Het grootste aandeel verwante opleidingen hebben de sectoren Gedrag en Maatschappij (HBO) en Dienstverlenings- en Gezondheidsonderwijs (BVE): Respectievelijk bijna tweederde en ruim een derde van de opleidingen in die sectoren is een verwantverklaarde opleiding. In het HBO heeft de sector Economie het laagste percentage verwante opleidingen, in de BVE de sector Techniek. Beide sectoren kennen hoge deelnemersaantallen, zodat de verwantschapsregeling desondanks een naar verhouding groot aantal deelnemers kan betreffen. We weten niet hoeveel studenten vanuit het MBO zijn doorgestroomd in verwantverklaarde HBO-opleidingen. Op basis van de interviews met opleidingscoördinatoren weten we echter wel dat het aandeel studenten dat vanuit een MBO-opleiding doorstroomt in de verwantverklaarde opleiding sterk varieert. Op basis van de informatie die is verkregen van doorstroomcoördinatoren is het beeld verkregen dat de vrijwillig verkorte opleidingen relatief veel worden aangeboden binnen de onderwijssectoren Landbouw, Economie en Techniek. De sector Gezondheidszorg kent relatief het kleinste aantal vrijwillig verkorte opleidingen. Het aantal opleidingen dat vrijwillig verkort wordt aangeboden verschilt sterk per instelling. We hebben geen indicatie van het totaal aantal studenten dat vanuit het MBO is doorgestroomd in een vrijwillig verkorte opleiding. 19

26 20

27 3 REALISEREN VAN VERKORTE OPLEIDINGSTRAJECTEN 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk beschrijven we op welke wijze de wettelijk verwantverklaarde opleidingen en de vrijwillig verkorte opleidingen gestalte hebben gegeven aan de verkorte opleidingstrajecten voor doorstromende MBO-studenten. Daarbij gaan we in op de concrete vorm die deze verkorte trajecten hebben gekregen en op de wijze waarop tot die vorm gekomen is. Indien er sprake is van verschillen tussen wettelijk verwantverklaarde en vrijwillig verkorte opleidingen wordt daarvan melding gemaakt. In paragraaf 3.3 beschrijven we de eventuele knelpunten die zich voordeden bij het realiseren van de verkorte trajecten bij zowel de wettelijk verwantverklaarde als de vrijwillig verkort opleidingen. Het gaat daarbij nog niet om de verwachte knelpunten op het terrein van de kwaliteit en de studeerbaarheid die wellicht het gevolg zijn geweest van de verkortingen bij de wettelijk verwantverklaarde opleidingen; die worden behandeld in hoofdstuk 4. In dit hoofdstuk beperken we ons nadrukkelijk tot de knelpunten die zich voordeden bij het realiseren van de verkorte trajecten. De bevindingen in dit hoofdstuk zijn gebaseerd op de interviews met opleidingscoördinatoren uit het MBO en het HBO en de interviews met doorstroomcoördinatoren van MBO- en HBOinstellingen. In paragraaf 3.4 vatten we de belangrijkste bevindingen uit dit hoofdstuk kort samen. 3.2 Vormgeven van verkorte opleidingstrajecten Samenwerking tussen MBO- en HBO-instellingen Uit hoofdstuk 2 komt naar voren dat er voorafgaand aan de verwantschapsregeling slechts in geringe mate sprake was van samenwerking tussen het HBO en het MBO. Daaruit bleek eveneens dat een groot deel van de wettelijk verwantverklaarde opleidingen en de vrijwillig verkorte opleidingen in het onderzoek al verkort werd aangeboden voordat de verwantschapsregeling van kracht werd. In de meeste gevallen is de betrokkenheid van het MBO bij de vormgeving van de verkorte trajecten in het HBO dan ook zeer beperkt. Een van de opleidingscoördinatoren bij een MBO-opleiding merkt daarover op: Wij zijn niet betrokken geweest bij de aanpassingen in het programma van de verwantverklaarde opleiding in het HBO. We hebben ons daar niet bij laten betrekken. Wij leiden op voor een beroep en daar houdt het mee op. 21