Lezing atheïsme. A. Argumentatie tegen het bestaan van God (negatief atheïsme)

Transcriptie

1 Lezing atheïsme Met deze lezing en discussie willen we de oproep uit Beminde ongelovigen. Atheïstisch sermoen van Anne Provoost beantwoorden en meer uit ons kot komen om atheïsme meer kenbaar te maken. In deze korte inleiding geef ik twee soorten argumentaties: één soort tegen het bestaan van God (als almachtig en algoed schepper) en een andere soort voor een positief en constructief atheïsme. Ik geef hierbij geen wetenschappelijke bewijsvoering tegen het bestaan van God vanuit de biologie, scheikunde, fysica, paleontologie, archeologie, astronomie, astrofysica, kosmologie of een andere tak. Op het vlak van astrofysica en natuurkunde verwijs ik slechts naar het essay van Bertrand Russell Waarom ik geen christen ben, waarin hij duidelijk maakt dat de argumentatie voor het bestaan van God (namelijk: het argument van god als eerste oorzaak, het argument vanuit de natuurwetten en het argument van het ontwerp in de natuur) gewoon geen steek houdt. Toch nog een klein voorbeeld: De stelling uit Genesis ( In den beginne schiep God hemel en aarde. ) is duidelijk onverenigbaar met de wetenschappelijke resultaten van de moderne kosmologie die stelt dat de aarde ongeveer 4,57 miljard jaar en het heelal of universum (= hemel) ongeveer 13,7 miljard jaar oud is. De poging om de schepping te redden door te stellen dat God zijn daad uitvoerde voor de Big Bang (cf. deïsme) is maar flauw. Telkens opnieuw is er gebrek aan bewijs. Daarom klinken verhalen over de schepping gewoon nogal belachelijk: Hetgeen in de aanvang van Genesis staat heeft aanleiding gegeven om het jaar en de datum te berekenen waarop de aarde zou zijn geschapen. Gaat men uit van de diverse cijfermatige gegevens die in de (Hebreeuwse) Bijbel zelf zijn te vinden - de Bijbelse tijdlijn - dan komt men uit op of voor het jaar 4046 v.chr. De joodse jaartelling neemt de veronderstelde schepping als uitgangspunt voor haar jaartelling. Zij komt tot iets andere bevindingen dan de Bijbelse tijdlijn, het begin van haar jaartelling komt zodoende overeen met 6 september 3761 v.chr. Een 17e eeuwse geestelijke genaamd James Ussher, aartsbisschop van het Ierse Armagh, heeft eveneens een dergelijke berekening uitgevoerd en meende op grond daarvan dat de aarde op zaterdagavond 22 oktober 4004 v.chr. zou zijn geschapen. (Wikipedia) Een ander voorbeeld: Vroeger werden goden in het polytheïsme als verklarende entiteiten verbonden met bijvoorbeeld de werking van natuurkrachten (onweer, donder en bliksem) en ziekteverschijnselen (de pest). Zelfs recent legt de paus bijvoorbeeld nog een verband tussen een aardbeving in Italië bij L Aquila en de hand Gods ( Wat zou God ons hiermee willen zeggen? ), of poogt een Koranlezer bij een jonge moslima de duivel uit te drijven. Vandaag weten we via wetenschappelijke onderzoek wel beter. A. Argumentatie tegen het bestaan van God (negatief atheïsme) 1. Vanuit de logica Hierbij volgen zes logische argumenten tegen het bestaan van God (uit The six ways of atheism. New logical disproofs of the existence of God van Geoffrey Berg, 2009) a) het argument betreffende het geheel van eigenschappen 1 als God bestaat, moet hij noodzakelijk al de vol gende kwaliteiten/eigenschappen hebben: opperste goedheid, almachtigheid, onsterfelijkheid, alwetendheid, alaanwezendheid, ultieme schepper, uiteindelijke zingever, bewustzijnscontroleur 2 het is mogelijk dat elk van deze eigenschappen i n geen enkele entiteit voorkomt, en indien één van deze eigenschappen toch bestaat, dan bestaan die in slechts enkele entiteiten ofwel in sommige gevallen (zoals bij almachtigheid) in ten hoogste één entiteit 1

2 3 daarom is het hoogst onwaarschijnlijk dat een be paalde entiteit zelfs ook maar één van deze eigenschappen zou hebben 4 er is een oneindig kleine kans dat één of andere entiteit (gegeven het bijna oneindig aantal entiteiten in het universum) de combinatie van nog maar twee van deze eigenschappen zou hebben, laat staan van allemaal 5 in de analytische statistiek kan een louter hypo thetische oneindig kleine kans de facto behandeld worden als geen kans, iets waartegen het in feite zo dicht aanleunt 6 daarom en omdat er statistisch gezien slechts zo n oneindig kleine kans bestaat dat een bepaalde entiteit zou beschikken, zoals God zou moeten doen, over al deze goddelijke essentiële eigenschappen in combinatie, kan er praktisch en statistisch gesteld worden dat God eigenlijk gewoon niet bestaat b) het argument betreffende de begripskloof tussen mens en God 1 de mens is eindig (wat betreft tijd, ruimte, kra cht, enz.) 2 God is, indien hij bestaat, oneindig (wat betref t tijd, ruimte, kracht, enz.) 3 daarom kan de mens God onmogelijk herkennen of z elfs maar weten dat hij zou bestaan c) het argument dat stelt dat God geen verklarende meerwaarde biedt 1 indien God bestaat, dan moet hij het ultieme zij nde zijn en het antwoord kunnen bieden op al onze ultieme vragen anders is hij God niet 2 maar zelfs als hypothese veronderstellend dat Go d bestaat, dan nog blijven de vragen, die God verondersteld is uiteindelijk te beantwoorden, voor de mens bestaan 3 daarom is de hypothese van het bestaan van God e nkel een onnodige toevoeging van een extra niveau inzake dergelijke problemen en heeft die geen reële verklarende waarde 4 daarom moeten we volgens de logica (met name via het scheermes van Occam, dat stelt dat entiteiten niet onnodig moeten vermenigvuldigd worden ) het bestaan van God niet postuleren en bestaat er geen gepaste reden om aan te nemen dat God wel bestaat 5 daarom zouden we best veronderstellen dat God ni et bestaat d) het dit is niet de best mogelijke wereld -argument 1 indien God bestaat, dan moet hij oppermachtig, o ppergoed en onze ultieme schepper zijn 2 daarom zou een bestaande God (oppergoed en compe tent) de best mogelijke wereld geschapen hebben (indien hij ook al iets zou geschapen hebben) 3 aangezien echter de wereld inconsistent is (tuss en diverse perioden en mensen onderling), kan het niet de best mogelijke wereld zijn 4 aangezien de wereld niet de best mogelijke werel d is, kan God niet bestaan e) het universeel onzekerheidsargument 1 een onzekere God is een contradictio in terminis 2 alles in het universum is noodzakelijkerwijze on zeker omtrent de eigen relatie met datzelfde universum in zijn geheel omdat er geen manier bestaat om zekerheid hierover te bereiken 2

3 3 daarom kan zelfs een entiteit met al God s ander e eigenschappen niet de laatste eigenschap bezitten van zekere kennis omtrent zijn eigen relatie met datzelfde universum in zijn geheel 4 vandaar is het onmogelijk dat God bestaat, omdat elke mogelijke God niet met volstrekte zekerheid kan weten dat het God is f) het sommige God definiërende eigenschappen kunnen niet bestaan -argument 1 God moet bepaalde karakteristieke kwaliteiten of eigenschappen hebben (zoals voor een doel in het leven zorgen), anders zou hij God niet zijn 2 maar het is onmogelijk voor eender welke entitei t om sommige van deze eigenschappen te bezitten (zoals voor een doel in het leven te zorgen, aangezien we niet echt een doel kunnen vinden en daarom hebben we in ons leven de facto geen uiteindelijk doel) die essentieel zijn voor God 3 vandaar, aangezien sommige van God s essentiële eigenschappen (zoals de ultieme zingever zijn van het leven) niet kunnen bestaan in een of andere entiteit, kan God niet bestaan Mijn besluit omtrent het bestaan van God vanuit de logica gezien is drieërlei: 1 indien God al binnen het kader van de menselijke logica kan beschouwd worden, dan is zijn bestaan in de feiten onmogelijk; 2 ik ga er echter persoonlijk van uit dat (het bestaan van) God zich onttrekt aan welke vorm van logica dan ook; op basis hiervan kan je eigenlijk gewoon geen uitspraken doen over (het bestaan van) God; daaruit volgt dat de vraag over (het bestaan van) God onzinnig is, zonder zin is, nonsensicaal is; 3 zelfs de meta-stelling dat God zich onttrekt aan (menselijke) logica, is ook maar een jammerlijke poging om iets te zeggen over (het bestaan van) God; hieruit volgt dat zelfs iets op metaniveau zeggen over (het bestaan van) God ook onzinnig is, zonder zin is, nonsensicaal is. Hieruit volgt dat de uitdrukking Credo quia absurdum ( Ik geloof omdat het absurd is ) van Tertullianus niet uit de lucht is gegrepen. 2. Vanuit taal en betekenis We merken in het dagelijkse leven veelvuldig dat gelovigen niet in staat zijn om goed af te bakenen waarin ze nu precies geloven als ze stellen dat ze in God geloven. In de beste gevallen krijgen we zeer uiteenlopende definities of omschrijvingen, in de slechtste gevallen krijgen we helemaal geen definitie of omschrijving, in de tussengevallen verschuift de omschijving op een gladde baan van het ene naar het andere. God kan in die omstandigheden zowat alles zijn of worden wat een mens zich kan inbeelden. Het gaat dan helemaal niet meer alleen over de God van de schepping uit bijvoorbeeld de Genesis (Oud Testament) zoals als volgt gesteld: In den beginne schiep God hemel en aarde. God wordt dan bijvoorbeeld schepper (van wat allemaal?), oorsprong van alles (van wat allemaal?), liefde, natuur, het Al, het Begin, het Zijn, de Oorsprong, de eerste veroorzaker, de onbewogen beweger Maar als iets alles kan zijn, dan kan dat evengoed niets zijn ook. Dit leidt eigenlijk tot semantisch atheïsme. Dat houdt in dat de stelling God bestaat eigenlijk buitenrationeel is van aard en dus zonder betekenis. Dat is de zogenaamde these van de buiten-rationaliteit van religie (cf. Herman Philipse, TBR). Semantisch atheïsme impliceert dus dat betekenisvol spreken over (het bestaan van) God of goden, per definitie onmogelijk is. In dit patroon past ook de poging om te stellen dat alles in de bijbel niet zo letterlijk moet opgevat worden, dat de verhalen meer als metaforen dienen gelezen te worden. Opnieuw een poging om nog iets te redden van dit alles. Hier past het fenomeen van de wonderen ook in: een wonder is eigenlijk net iets dat vanuit de wetenschap als onverklaarbaar beschouwd wordt (bijvoorbeeld een genezing). De kerk vult deze leemte door te stellen dat deze gebeurtenis dan maar verklaard kan/moet worden door het ingrijpen van God, via het aanroepen van een heilige of heilige in spe (cf. Damiaan). 3

4 Bovendien zijn er taalkundige moeilijkheden bij de vertaling van bijbelteksten en bestaan er twee genesisverhalen, die mekaar onderling zouden tegenspreken. De (al dan niet schijnbare) tegenstrijdigheid van deze twee verhalen zijn al eeuwen stof tot heftige theologische discussies in zowel joden- als christendom. In de loop van de geschiedenis zijn er dan ook heel wat pogingen ondernomen om de verhalen met elkaar te laten rijmen en te interpreteren als een samenhangend geheel. Zo is er de kwestie van hoe het zit met de schepping van Eva. In Genesis 1:27 staat er: "God schiep de mens als zijn evenbeeld, als evenbeeld van God schiep hij hem, mannelijk en vrouwelijk schiep hij de mensen". Volgens Genesis 2:21 wordt Eva echter pas geschapen uit de rib van de reeds geschapen Adam zodat deze niet meer alleen zou zijn. Hiervoor heeft men diverse oplossingen aangedragen. Een voorbeeld hiervan is dat men uiteenzet dat in oorsprong de mens zowel mannelijk en vrouwelijk tegelijk was, net zoals God zelf. In een later stadium werd de mens gesplitst in twee delen, namelijk man en vrouw. Het woord "rib" kan hier dan geïnterpreteerd worden als "deel van het geheel" zoals een "ribbe" van een kubus. Deze visie sluit aan bij een beeld uit de Griekse schepping volgens Plato waar Zeus de mens, die oorspronkelijk vier benen had en vier armen en twee gezichten, netjes in tweeën snijdt. Een andere interpretatie luidt: het zijn twee versies van hetzelfde verhaal. Hierbij is de eerstgenoemde versie een samenvattende beschouwing, terwijl de tweede versie gedetailleerder is in de tijdsaanduiding. In het Hebreeuwse denken wordt iets twee keer verteld om er een dubbele betekenis aan te geven. In het eerste verhaal gaat het over de relatie tussen God en de mens (verticaal) en in het tweede verhaal ligt de nadruk op de verhoudingen tussen de mensen onderling en tussen de mens en de aarde (horizontaal). Of nog anders, in het eerste relaas gaat het om de schepping in zijn algemeenheid (de mensheid wordt geschapen in de vorm van een man en een vrouw), in het tweede om meer specifieke details (God schept eerst de man en vervolgens uit de man de vrouw). De eerste uitleg wordt door de moderne theologie en de feministische theologie gesteund. De tweede uitleg is Bijbelgetrouwer, onder meer omdat een samenvatting vooraf vaker in de Bijbel voorkomt en past daarom binnen de orthodoxe theologie. Beide verhalen hebben eenzelfde boodschap, namelijk dat de schepping het werk is van een enige God en dat de mens als beheerder (rentmeester) van de schepping is aangesteld, niet door eigen verdienste maar door God. Genesis onderstreept dat hemel en aarde en heel onze werkelijkheid teruggaat op de scheppingsdaad van één God. Zo zien joden en christenen de totaliteit van de werkelijkheid. (Wikipedia) 3. Vanuit de intellectuele eerlijkheid Ik vind het intellectueel oneerlijk (en eigenlijk een beetje dom) om in God te blijven geloven op basis van slechts één boek (bv. voor de RK godsdienst: de bijbel, vooral dan het Oude Testament). Ik stel hierbij vast dat gelovigen daarmee eigenlijk niet in staat zijn een deftige discussie over (het bestaan van) God te voeren. Ze hebben in feite geen perspectief OP of OVER (het bestaan van) God. Ze zijn enkel IN of MET God. Afstand nemen is immers cruciaal in kritiek. Daarnaast lijkt alles er toch zeer sterk op te wijzen dat God eigenlijk helemaal niet bestaat, een soort van menselijke projectie is en godsdienst niet meer of minder dan een uitvinding van de mensheid is. 4

5 Waar blijven we dan eigenlijk achterna hollen? Heel de kwestie van de schepping bijvoorbeeld (en meteen ook God als schepper) is met de evolutieleer gewoonweg niet meer ernstig te nemen. Bovendien gebiedt de intellectuele eerlijkheid dat praten over (het bestaan van) God per definitie voor de mens een onmogelijke want bovenmenselijke en bovennatuurlijke zaak is. Indachtig dus Wittgenstein: Wovon man nicht sprechen kann, darüber muß man schweigen. Het is trouwens zo dat bepaalde figuren (zieners, priesters, goeroes, wijze mannen ) zich aanmeten wel te beschikken over de gave om iets of alles over God (of het bovennatuurlijke) te weten, dus om over God te kunnen praten, ja zelfs om met God zelf te kunnen praten en zijn antwoorden (en opdrachten?) te horen. Het is evident dat dit alles niet controleerbaar is door derden. Dit zet dan ook wagenwijd de deur open voor allerlei bijgeloof en misbruiken. 4. Vanuit de existentie Gegeven het feit dat de mens als problematisch (ONZEKERHEID) geboren wordt (niet af, niet perfect, wat onwetend, met oplossend vermogen, met reflexief vermogen wat voor- en nadeel is, ), lijkt de zin van het bestaan erin te liggen dat die mens tijdens het leven dat problematische een plaats moet geven en trachten daarmee om te gaan. Sommigen echter stellen dat ze het gevonden hebben (WAARHEID). Dan stopt het zoeken, en dat kan gevaarlijk zijn. Zo wordt een godsdienst of religie gemakkelijk tot een ideologie en wordt dus politiek ge- of misbruikt. Bijvoorbeeld: het islamisme of de politieke islam. In een gesprek met enkele getuigen van Jehova, jaren geleden, vatte ik plots in een beeld wat geloven eigenlijk betekent (toch voor hen): het is als leven in een roze wereld waar geen problemen zijn, waarbij je als gelovige weet wat je te doen staat en je je in alles gedragen weet door de grote hand Gods. Toen bekroop mij het gevoel: dit lijkt zeer mooi maar dat is niets voor mij want het is passief en onvrij. 5. Vanuit vredelievendheid Gedurende eeuwen hebben diverse godsdiensten in naam van God strijd gevoerd tegen andersdenkenden. Denk aan onze eigen Kruistochten (11 e 12 e eeuw), de Reformatie- of Godsdienstoorlogen (16 e 17 e eeuw), de Inquisitie en heksenvervolgingen (14 e 18 e eeuw), en recent natuurlijk het terrorisme en de zelfmoordaanslagen van het politieke islamisme. Telkens wordt hierbij een argumentatie opgebouwd die gelinkt is aan God of Allah. Godsdienstoorlogen zeggen wel meer over de kerk of het instituut (dus over de politiek) dan over het geloof, maar zonder God of Allah vervalt toch al een mogelijk motief tot oorlogsvoering. 6. Vanuit (de ontstaansgeschiedenis van) het geloof Vanuit het geloof zelf gezien: persoonlijk geloof ik eigenlijk geen snars van het bestaan van God of van de schepping door een god. Simpelweg omdat heel het verhaal zelf uiterst onwaarschijnlijk is, en omdat een ander verhaal (de evolutie) veel geloofwaardiger is en bovendien wetenschappelijk getoetst kan worden. Vanuit de ontstaansgeschiedenis van geloof weten we ondertussen dat mythes en polytheïstische verhalen bedoeld waren als protowetenschappelijke verklaringsverhalen en -modellen van stukken van de werkelijkheid en ook gezien kunnen worden als projecties van menselijke emoties (zoals angsten, verlangens). 7. Vanuit de moraal Het houdt geen steek dat God als almachtig en algoed op zo n kleine of grote schaal het kwade zou toelaten of bedoeld hebben als een manier om de mens op de proef te stellen. Gegeven het lijden van de mensheid op aarde is God ofwel amoreel of eerder nog immoreel, wat weer in tegenspraak is met zichzelf. 5

6 Er wordt ook gesteld dat het verschil tussen goed en kwaad niet zou bestaan indien God niet zou bestaan. Maar, stel dat God bestaat, wie als gelovige kan mij zeggen wat het verschil is tussen goed en kwaad, in alle mogelijke gevallen? Is een mens doden goed of kwaad, in vredestijd of oorlog? Is zelfmoord plegen goed of kwaad? Is werken tegen een te groot of een te klein loon goed of kwaad? De mens is er alleszins zeker van dat goed en kwaad bestaan, en de meeste mensen weten wel in de praktijk wat goed en kwaad is, en hij heeft God daarvoor niet nodig. Trouwens, hoe vraag je zoiets aan God? Rechtstreeks door te bidden of bijvoorbeeld via een imam? 6

7 B. Argumentatie voor een leven zonder god (positief atheïsme) 1. Vanuit de existentie In mijn leven zonder god haal ik net de zin voor mijn bestaan, letterlijk. Blijven zoeken is voor mij zeer zinvol. De steen op de berg blijven rollen (cf. Albert Camus en de mythe van Sisyphos) is de handeling voor de mens waaruit zin gehaald kan worden. Het doel bereiken (de top van de berg) wordt dan op den duur eerder vervelend. Erkenning in wat ik doe komt in het beste geval uit mijn omgeving, de andere medemens dus. 2. Vanuit de vrijheid Mijn leven zonder god geeft mij de vrijheid die ik zo nodig acht om zelf na te gaan hoe de dingen in mekaar zitten, hoe te leven, hoe mij te gedragen, Als gelovige zou ik mij minder of niet vrij voelen. Het zou mij voorkomen als een harnas, hoewel ik kan begrijpen dat bepaalde mensen liever voorgekauwd worden hoe te leven dan zelf creatief na te denken en verantwoordelijkheid daarvoor op te nemen. Niet geloven impliceert dus een grote mate van zelfbeschikking en zelfverwezenlijking. 3. Vanuit de moraal Ik werk met een horizontale moraal die in communicatie en confrontatie met medemensen verder opgebouwd en eventueel aangepast wordt; basis is natuurlijk mijn opvoeding geweest, wat op zich weer met waardenoverdracht gepaard ging. De fundering van dergelijke horizontale moraliteit is een dynamisch gebeuren (niet statisch zoals in een boekgodsdienst of via een goddelijke openbaring). We weten dat de ontwikkeling van de moraal een onderdeel is van de menselijke evolutie. In die zin zien we moraliteit als een dynamisch en veranderlijk gegeven, weliswaar misschien gestoeld op enkele algemene en universele morele principes (zoals rond pijn, lijden, zorg). De basis of grond van deze horizontale moraal zit dus in de mensheid zelf, niet in een god. Het klopt ook niet, noch in de feiten, noch principieel, dat als God niet bestaat, dan ook alles is toegestaan. Atheïsten zullen misschien door het nihilisme van Sartre en Camus moeten gaan, maar hun humanisme houdt hen bij de les: ze doen een ander geen kwaad of ze trachten een goed mens te zijn niet omdat God dat zou willen maar omdat dan het leven met andere mensen beter verloopt of omdat de ander intrinsiek waardevol is of omdat de evolutie hen op die manier heeft geprogrammeerd of omdat En soms doen ze kwaad, bewust of onbewust, omdat ze feilbaar zijn. Trouwens, hoe verantwoordden de inquisiteurs hun gedrag, want voor hen bestond God wel degelijk, en toch was toen blijkbaar alles toegestaan (bv. de waterproef als godsdoordeel ). 4. Vanuit kennis en wetenschap Geen deus ex machina hebben als verklaring voor wat nog niet gekend of geweten is, biedt een groot motief voor nieuwsgierigheid, onderzoek, uitwisseling van gegevens, communicatie over de wereld, enz. Er gaat een grote dynamiek van uit. Godsdienst daarentegen staat eerder stil (de bijbel verandert niet) of focust zich op lezingen en interpretaties van telkens dezelfde teksten. 5. Vanuit zingeving & spiritualiteit Zonder god leven drukt mij in mijn persoonlijke en sociale zingeving op mezelf en de ander. Dat houdt een grote mate van zelfkritiek en creativiteit in. Eenmaal de absurditeit van het leven aanvaard (de mens is geen einddoel; het leven is niet bedoeld als een les ) gaat er een boeiende wereld open van zin zoeken en goesting krijgen. Het zelf-zin-geven wordt dan pas mogelijk en zelfs wenselijk. Atheïstische religiositeit of spiritualiteit (namelijk de vaststelling dat we ook immateriële of geestelijke wezens zijn en dus ook daarin behoeftig) drukt zich uit in levenskunst, genieten van kunst en natuur, van de anderen. 7

8 Het project HVV Zahir gespreksgroepen speelt bovendien concreet in op de vraag naar horizontale zingeving en is voor zinzoekers een manier om het zoeken naar zin en de vragen daarover onder mekaar te delen. 6. Vanuit een humanisme Een doordacht en doorleefd a-theïsme (een-zonder-god-zijn) is eigenlijk deels een ander woord voor een weloverwogen en welbeleefd humanisme (een-met-de-mens-zijn). 7. Nawoord - gnostici: schiep de duivel de wereld toen god even niet oplette? - discussies tussen gelovigen en ongelovigen zijn per definitie bijzonder moeilijk wegens de aard van rede versus geloof (met de taal van de rede kan je over rede spreken en over geloof; met de taal van het geloof kan je over geloof spreken maar niet over rede) - de meeste mensen geloven in God omdat ze dit van kindsaf hebben geleerd; geloven is dus een kwestie van opvoeding, traditie en cultuur, niet zozeer van ècht geloven (cf. mystiek) Nieuw atheïsme Gaat niet zozeer over God of over het bestaan van God maar over het nut en de gevaren van godsdienst. Geloven is niet alleen dom maar ook schadelijk voor jezelf en misdadig naar anderen toe. Nieuwe atheïsten willen eigenlijk gewoon religie of godsdienst verbieden of de wereld uitbannen. Vertegenwoordigers: Richard Dawkins (Br. bioloog) Christopher Hitchens (Br. journalist) Sam Harris (Am. schrijver) Daniel Dennett (Am. filosoof) Michel Onfray (Fr. filosoof) Herman Philipse (Ned. filosoof) Paul Cliteur (Ned. jurist) Dirk Verhofstadt (Vl. publicist) Floris van den Berg (Ned. filosoof en bestuurslid van De Vrije Gedachte) Tegenstand theoloog Alistair McGrath ( Dawkins als misvatting : atheïstisch fundamentalisme); religie vervult een sociale functie van uitsluiting in wij/zij en van identiteitsaanreiking; de mens heeft een onbedwingbare behoefte om zich in groep af te scheiden van andere groepen; een godsdienst of de kerk speelt daar gewoon op in Enkele werken over atheïsme Geoffrey Berg, The six ways of atheism. New logical disproofs of the existence of God, 2009 Michel Onfray, Atheologie, Mets & Schilt, 2005 Herman Philipse, Atheïstisch manifest, Prometheus, Amsterdam, 1995 Anne Provoost, Beminde ongelovigen. Atheïstisch sermoen, Querido, 2008 Bertrand Russell, Why I am not a Christian, and other essays on religion and related subjects, George Allen & Unwin Ltd., London, 1975 Peter Algoet 26/11/09 8