De invloed van een aandachtsbias op de ontwikkeling van een angststoornis

Transcriptie

1 De invloed van een aandachtsbias op de ontwikkeling van een angststoornis Naam: Anne van Leeuwen Studentennummer: Vak: Bachelorthesis Docent: L. de Voogd Aantal woorden: 5343

2 Inhoudsopgave Abstract 3 Inleiding Ontwikkeling van een angststoornis 3 De relatie tussen een aandachtsbias en angst 6 Verschillen en gelijkenissen in kinderen en volwassenen 11 De invloed van trainingsstudies op aandachtsbias en angst 13 Conclusie 17 Literatuurlijst 20 2

3 Abstract In dit onderzoek heeft de vraag naar wat de rol is van een aandachtsbias in de ontwikkeling van een angststoornis centraal gestaan. Een aandachtsbias speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van angststoornissen. Dit onderzoek laat zien dat er een causale relatie bestaat tussen een aandachtsbias en angst, zowel bij kinderen als bij volwassenen. Daarnaast werd bekeken of er een verschil in aandachtsbias was tussen kinderen en volwassenen, omdat uit onderzoek is gebleken dat kinderen andere soorten angststoornissen ontwikkelen dan volwassenen. In dit onderzoek is geconcludeerd dat deze verschillen er niet zijn. Tenslotte ging de derde deelvraag in op de invloed van trainingsstudies op een aandachtsbias en angststoornissen. Een aandachtsbiastraining speelt een belangrijke rol in de vermindering van angst. Er zal vervolgonderzoek gedaan moeten worden naar aandachtsbiastraining in combinatie met andere methoden. Inleiding - Ontwikkeling van een angststoornis In januari verscheen er een artikel op nu.nl over de behandeling van angststoornissen (Virtual reality helpt, 2012). Hierin werd een nieuwe behandelmethode besproken die angststoornissen zou kunnen verminderen. De vraag die aan de basis van behandeling van angststoornissen ligt, is wanneer normale angst overgaat in een stoornis en hoe dit gebeurd. Een normale mate van angst is adaptief, ofwel angst is een normale reactie op een dreiging, echt of irreëel, om te kunnen overleven. Het is een adequate afstemming van het eigen gedrag op de omgeving (Gullone, 2000; Prins, de Wit & Goudena, 1997). Op het moment dat de angst die ervaren wordt niet bij de leeftijd of fase van de ontwikkeling past, langere tijd duurt en/of een significante last veroorzaakt in het dagelijks leven, dan wordt er gesproken van een angststoornis (Prins et al., 1997). Angst moet bekeken worden in de context van de normale en gestoorde ontwikkeling (Prins et al., 1997). Sommige vormen van 3

4 angst komen vaker voor op bepaalde leeftijden. Separatieangst komt bijvoorbeeld veel vaker voor bij jonge kinderen dan bij adolescenten en volwassenen. Daarnaast uit deze angststoornis zich op een andere manier op verschillende leeftijden. Adolescenten zullen geen fysiek klampgedrag vertonen, terwijl jonge kinderen dit wel doen. Angsten horen bij de ontwikkeling, maar kunnen ook het leven van een jong kind zodanig beïnvloeden, dat ze zich kunnen ontwikkelen tot een angststoornis (Prins et al., 1997). Angststoornissen komen bij 5 tot 20% van de kinderen en adolescenten voor (Cowart & Ollendick, 2011) en bij circa 18% van de volwassenen (Bar-Haim, 2010; Puliafico & Kendall, 2006). Vormen van angst uit de kindertijd ontwikkelen zich vaak nog verder door in het volwassen leven (Gullone, 2000). Het ene kind heeft tijdens de ontwikkeling meer angstige gevoelens dan het andere kind. Niet alle kinderen zijn dan ook in staat om deze angstige gevoelens goed te reguleren. Een minder goede regulatie van angstige gevoelens kan het begin zijn van het ontwikkelen van een angststoornis (Gullone, 2000). De ontwikkeling van een angststoornis hangt echter niet alleen van leeftijd af. Een kind dat de neiging heeft kleine signalen van dreiging op te pikken, en daarbij niet goed in staat is deze signalen te reguleren, zal sneller een angststoornis ontwikkelen dan een kind dat deze neiging niet of minder heeft. Dit wordt ook wel een aandachtsbias genoemd (Prins, 2002). Angst bij mensen wordt gekarakteriseerd door bepaalde biasen. Uit onderzoek blijkt dat alle mensen geneigd zijn onbewust hun aandacht te richten op bedreigende stimuli (Waters, Lipp & Spence, 2004; Mathews & MacLeod, 2002). Mensen met veel angst zijn echter wel meer geneigd dan niet-angstige personen op bedreigende prikkels af te gaan en een bedreigende interpretatie waar te nemen. Dit versterkt de hulpeloosheid die angstige personen vaak voelen (Mathews & MacLeod, 2002). Hoewel uit sommige onderzoeken blijkt dat angstige kinderen en volwassenen af gaan op bedreigende stimuli (Waters et al, 2004; Prins, 2002), laat ander onderzoek zien dat cognitieve vertekeningen bij zowel angstige als niet- 4

5 angstige personen voorkomen (Waters et al, 2004; Puliafico & Kendall, 2006). Het bestaan van een aandachtsbias bij angstige mensen is aangetoond in vele onderzoeken (de Ruiter & Brosschot, 1994; Puliafico & Kendall, 2006; Waters et al., 2004). Uit verschillende literatuurstudies blijkt dat een aandachtsbias voor dreiging een grote rol speelt in het ontstaan en voortbestaan van angststoornissen (Cowart & Ollendick, 2011; Eysenck, 2007). De vraag is of een aandachtsbias angst veroorzaakt. Daarnaast zal dit onderzoek ingaan op de vraag of de relatie tussen een aandachtsbias en angst vergelijkbaar is bij kinderen en volwassenen. De relatie kan verschillen, omdat uit boven genoemd onderzoek blijkt dat er ontwikkelingsverschillen zijn in angststoornissen. Kinderen ontwikkelen doorgaans andere soorten angststoornissen dan volwassenen. In het huidige onderzoeksveld wordt met de bestaande kennis over aandachtsbiases en angststoornissen onderzoek gedaan naar het trainen van de aandachtsbias, om te kijken wat het effect is op een angststoornis of de klachten hiervan. Cognitieve modellen veronderstellen dat het proces van informatieverwerking, in dit geval een aandachtsbias, een cruciale rol speelt in de ontwikkeling van klinische angst, ofwel een angststoornis (Koster, Baert, Bockstaele & De Raedt, 2010). Empirisch onderzoek bevestigt de veronderstelling van deze cognitieve modellen (de Ruiter & Brosschot, 1994; Puliafico & Kendall, 2006; Waters et al., 2004). Daarnaast wijzen trainingsstudies uit dat de processen van informatieverwerking kunnen worden beïnvloed. Uit deze studies blijkt een causale rol van een aandachtsbias in de ontwikkeling van een angststoornis (Cowart & Ollendick, 2011; Bar-Haim, 2010). In dit onderzoek zal de rol van een aandachtsbias in de ontwikkeling van een angststoornis nader onderzocht worden. De eerste deelvraag zal ingaan op de, eventuele causale, relatie tussen een aandachtsbias en angst. De tweede deelvraag gaat in op de verschillen in angststoornissen en aandachtsbias tussen kinderen en volwassenen. Er zal onderzocht worden of zowel bij kinderen als bij volwassenen sprake is van een aandachtsbias. 5

6 Deze informatie is relevant om te kunnen bepalen welke bias er aanwezig is en wat voor training kinderen en volwassenen nodig hebben om de angststoornis te kunnen verminderen. Tenslotte zal de derde deelvraag ingaan op de invloed van trainingsstudies op een aandachtsbias en angststoornissen. Een belangrijke vraag is of angst zal afnemen als de aandachtsbias veranderd is. De resultaten van dit onderzoek hebben implicaties voor preventie en behandeling van angststoornissen. De trainingsonderzoeken kunnen wellicht uitwijzen of training van de aandachtsbias effectief is in het verminderen van angststoornissen, of zelfs een angststoornis (gedeeltelijk) kan voorkomen. De relatie tussen een aandachtsbias en angst De eerste deelvraag gaat in op de relatie tussen een aandachtsbias en angst, om beter zicht te krijgen op de rol van een aandachtsbias in de ontwikkeling van een angststoornis. Hierin staat de vraag centraal of een aandachtsbias angst veroorzaakt en eventueel een angststoornis tot gevolg heeft. Cognitieve biases, zoals een aandachtsbias, worden gestuurd door de schema s in onze hersenen. Deze schema s bepalen hoe we de wereld interpreteren en beoordelen. Bij personen die veel last hebben van angst wordt er beroep gedaan op een negatief schema. Uit dit negatieve schema komt een bias voor bedreigende stimuli voort. Oftewel, het aandachtssysteem bij angstige individuen is gevoelig voor bedreigende prikkels. Door deze gevoeligheid richten angstige personen hun aandacht automatisch op bedreigende informatie (Bar-Haim, Lamy, Pergamin, Bakermans-Kranenburg & Ijzendoorn, 2007). De vraag is wat de relatie is tussen een aandachtsbias en angst. Angstige personen zijn, zeker als zij stress ervaren, gevoeliger voor negatieve of bedreigende prikkels, dan niet-angstige personen (Mathews & MacLeod, 2002). Waters et al. (2004) hebben onderzocht of ook niet-angstige 6

7 personen een aandachtsbias voor dreiging laten zien, aan de hand van foto s middels een dot probe taak. In de dot probe taak ondergaat de proefpersoon een taak waarin foto s getoond worden die angstig of neutraal zijn. De proefpersoon dient naar het midden van een computerscherm kijken, waarna een foto verschijnt. Twee stimuli, een angstige foto of een neutrale foto, verschijnen random op de linker of de rechterkant van het scherm. Na het verschijnen van een stimuli wordt een stip getoond op de locatie waar de stimuli voor het laatst verschenen is. De proefpersoon dient de stip waar te nemen en zo spoedig mogelijk te reageren door op een muisknop te drukken. Het doel van het experiment is dat er gemeten wordt waar de proefpersoon onbewust de aandacht op richt, de neutrale stimuli of de angstige stimuli. Een significant snellere reactietijd op de stip na het verschijnen van een angstige foto op de locatie van de stip, wijst op een aandachtsbias voor angst (Waters et al., 2004). De resultaten van Waters et al. (2004) laten zien dat zowel niet-angstige kinderen als nietangstige volwassenen een aandachtsbias hebben voor angstige foto s, ten opzichte van plezierige foto s. Deze resultaten zijn consistent met onderzoek van Mogg, McNamara, Powys, Rawlinson, Seiffer en Bradley (2002) waaruit blijkt dat er onder niet-angstige personen een positief verband bestaat tussen een aandachtsbias en de mate van dreiging van een stimulus. Dit positieve verband houdt in dat de waakzaamheid bij de proefpersonen groter is bij een grotere dreiging, dan bij een mildere dreiging. Ofwel, er is een aandachtsbias voor bedreigende stimuli ten opzichte van minder bedreigende stimuli. In een ander experiment is onderzocht of angstige kinderen tussen de 9 en 12 jaar een sterkere aandachtsbias voor angstige foto s lieten zien dan niet-angstige kinderen in dezelfde leeftijdscategorie (Waters et al., 2004). Hieruit bleek dat angstige kinderen een significant sterkere aandachtsbias hebben dan niet-angstige kinderen. Deze resultaten komen overeen met resultaten van Mogg et al. (2002) waaruit blijkt dat angstige personen tussen de 18 en 22 jaar gevoeliger zijn voor bedreigende prikkels dan niet-angstige personen. 7

8 Uit bovenstaande onderzoeken blijkt dat er een aandachtsbias voor bedreigende stimuli is bij zowel angstige als niet-angstige kinderen en volwassenen, maar dat deze sterker is bij angstige personen (Waters et al., 2004; Mogg et al., 2002). Ook uit ander onderzoek blijkt dat een aandachtsbias sterker aanwezig is bij angstige personen, dan bij niet-angstige personen (Pacheco-Unguetti, Acosta, Callejas en Lupiáñez, 2010). Dit duidt erop dat de aandachtsprocessen, ofwel een aandachtsbias, de hoeveelheid angst beïnvloed. In een review van Bar-Haim et al. (2007) blijkt dat een significante angstgerelateerde bias aanwezig is in angstige personen en niet in niet-angstige personen. Bar-Haim et al. (2007) concludeerden dus dat niet-angstige personen geen aandachtsbias voor angst hadden. Oftewel, bedreigende stimuli trok niet in meerdere mate de aandacht van niet-angstige personen, dan neutrale stimuli. De resultaten van Bar-Haim et al. (2007) spreken de bevindingen van de hierboven besproken onderzoeken tegen. De vraag is hoe het komt dat studies verschillende uitkomsten genereren. Dit zou aan de methode van onderzoek kunnen liggen, of aan het doel van het onderzoek. Een mogelijke verklaring voor de tegenstrijdige resultaten kan zijn dat er verschil was in de mate van angst van proefpersonen. In de studie van Bar-Haim et al. (2007) hadden de proefpersonen een lage mate van angst, terwijl proefpersonen in ander onderzoek een gemiddelde mate van angst hadden (Mogg et al., 2002; Waters et al., 2004). Een andere mogelijke verklaring zou het verschil in soorten stimuli kunnen zijn. In de review van Bar- Haim et al. (2007) is gebruik gemaakt van twee soorten stimuli in de dot probe taak, namelijk woorden en foto s, terwijl de andere onderzoeken alleen gebruik maakte van foto s (Mogg et al., 2002; Waters et al., 2004). Ondanks tegenstrijdige resultaten is gebleken dat behandelingsgerichte trainingsstudies een causaal verband kunnen aantonen. Een behandelingsgerichte aandachtsbiastraining richt zich op het veranderen van een aandachtsbias om de ervaren angst te reduceren. Er is onderzoek gedaan naar de relatie tussen 8

9 een aandachtsbias en angst door het geven van een positieve en negatieve training (MacLeod et al., 2002). In deze training werd geen focus gelegd op de behandeling van angststoornissen, maar op een eventuele causale relatie tussen een aandachtsbias en emotionele gevoeligheid. In het onderzoek werd bekeken welk effect manipulatie van de bias zou hebben op emotionele gevoeligheid bij gezonde proefpersonen. De experimentele groep kreeg trials in de dot probe taak waarin een aandachtsbias naar negatieve emotionele informatie toe werd getraind. De controlegroep kreeg trials waarin een aandachtsbias van negatieve emotionele informatie af werd getraind. Er werd een woordpaar getoond waarbij één woord negatief was en één woord neutraal. Hierna verscheen er een stip op de locatie van één van de woorden, waarop de proefpersoon zo snel mogelijk moest reageren. In experimentele conditie verscheen de stip steeds op de plek waar daarvoor het negatieve woord was verschenen. Het doel van de experimentele conditie was dat de proefpersoon onbewust de aandacht zou richten op negatieve emotionele informatie. In de controleconditie verscheen de stip steeds op de plek waar daarvoor het neutrale woord was verschenen. Hierdoor leerde de proefpersoon onbewust de aandacht te richten op neutrale emotionele informatie, waardoor de bias van negatieve emotionele informatie af werd getraind (MacLeod et al., 2002). Na afloop van de aandachtsbiastrainig werd een stresstaak uitgevoerd. In de stress taak werd gekeken naar de emotionele respons op negatieve informatie, waaruit de emotionele gevoeligheid kon worden afgeleid. De conclusie van deze studie is dat een aandachtsbias voor negatieve informatie een causale invloed kan uitoefenen op emotionele gevoeligheid. Uit de resultaten bleek namelijk dat de dot probe taak effectief was in het manipuleren van de aandachtsbias naar negatieve emotionele informatie en dat deze manipulatie leidde tot een veranderde emotionele gevoeligheid (MacLeod et al., 2002). Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat een aandachtsbias te manipuleren is en dat een aandachtsbias voor negatieve informatie een 9

10 causaal effect heeft op emotionele gevoeligheid. Echter wordt uit dit onderzoek niet duidelijk of dit betekent dat een aandachtsbias ook een causaal effect heeft op angst. Behandelingsgerichte studies naar het effect op angst genereren echter dezelfde positieve resultaten. In experimenteel onderzoek is een enkele aandachtsbiastraining uitgevoerd bij angstige personen (Amir, Weber, Beard, Bomyea en Taylor, 2008). Amir et al. (2008) deden onderzoek bij 94 proefpersonen die deelnamen na het zien van een advertentie. Deze proefpersonen hadden moeite met het geven van presentaties. Er werd onderzocht of een aandachtsbias voor bedreigende stimuli een causaal verband heeft met het behoud van sociale angst. Voor het trainen van de proefpersonen is gebruik gemaakt van de dot probe taak, zoals gebruikt door MacLeod et al (2002). Hieruit bleek dat een aandachtstraining een aandachtsbias voor angst reduceert en effect heeft op angstklachten. Ofwel, het trainen van een aandachtsbias had een direct effect op angst, omdat verandering van een aandachtsbias leidde tot een verandering in angst (Amir et al., 2008). Dit zou wijzen op een causale relatie tussen een aandachtsbias en (sociale) angst. Dit sluit aan op het onderzoek van MacLeod et al. (2002) waaruit bleek dat een aandachtsbias causaal samenhangt met een toename van emotionele gevoeligheid. Uit boven genoemde onderzoeken blijkt dat een aandachtsbias zowel bij angstige personen als niet-angstige personen voorkomt, maar dat deze aandachtsbias sterker is bij angstige personen. Een aandachtsbias is te manipuleren wat een veranderde emotionele gevoeligheid en angst tot gevolg heeft. Hierdoor lijkt het erop dat er een causale relatie is tussen aandachtsbias en angst. Echter is op dit moment nog onduidelijk of er ook bij kinderen en jongvolwassenen eenzelfde relatie bestaat. Eerst zal duidelijk moeten worden of een aandachtsbias bij jongeren eenzelfde relatie heeft en wat de rol van angst is in deze relatie. 10

11 Verschillen en gelijkenissen in kinderen en volwassen In deze paragraaf zal ingegaan worden op de verschillen en gelijkenissen in de aandachtsbias bij kinderen en volwassenen. Wellicht is er een andere aandachtsbias bij angstige kinderen dan bij angstige volwassenen. Aan de hand van deze kennis kan er bepaald worden welke bias er aanwezig is en wat voor training kinderen en volwassenen nodig hebben om de symptomen van een angststoornis te kunnen reduceren. De informatieverwerkingsbias speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van klinische angst. Uit onderzoek blijkt dat een aandachtsbias voor bedreiging een belangrijke rol speelt in het ontstaan en het behoud van angststoornissen (Eysenck, 2007; Schmidt, Richey, Buckner & Timpano, 2009; Bar-Haim et al, 2007). Als een aandachtsbias een wezenlijke rol speelt in het ontstaan van een angststoornis, zou men verwachten dat dit zowel bij kinderen als volwassenen het geval is. Het blijkt dat kinderen andere soorten angststoornissen ontwikkelen dan volwassenen, en waarschijnlijk komt dit doordat kinderen op jongere leeftijd nog niet het vermogen ontwikkeld hebben zich denkbeeldige situaties te kunnen voorstellen (Prins et al., 1997). De vraag is echter of ondanks dit soort verschillen, kinderen wel een vergelijkbare aandachtsbias voor dreiging hebben als volwassenen. Kindt, Bierman en Brosschot (1997) stellen dat een aandachtsbias voor angst voorkomt bij zowel angstige als niet-angstige jonge kinderen. Echter hebben angstige kinderen een significant sterkere aandachtsbias voor bedreiging dan niet-angstige kinderen (Waters et al., 2004; Kindt et al, 1997). Zoals eerder genoemd blijkt tevens dat een aandachtsbias in angstige kinderen significant groter is voor angstige stimuli, dan voor plezierige stimuli (Waters, Wharton, Zimmer-Gembeck & Craske, 2008; Waters et al., 2004). Bar-Haim, Morag en Glickman (2011) hebben onderzoek gedaan bij kinderen van 10 jaar oud die een hoge mate van angst hebben. Hieruit blijkt wederom dat een aandachtsbias voor angst 11

12 ook op jongere leeftijd voorkomt. Volgens Puliafico en Kendall (2006) is een aandachtsbias belangrijk in de ontwikkeling van een angststoornis. Echter stellen Puliafico en Kendall (2006) ook dat kinderen geen volledig ontwikkelde aandachtscapaciteiten bezitten. Deze aandachtscapaciteiten zouden nodig kunnen zijn om je aandacht goed te kunnen focussen op iets. Als kinderen dit niet goed kunnen zou het eventueel kunnen betekenen dat ze daarom nog niet in staat zijn een aandachtsbias te ontwikkelen. Aandachtscontrole ontwikkelt zich van de kindertijd tot in de volwassenheid. Ondanks onvolledig ontwikkelde aandachtscapaciteiten kunnen jongeren in het algemeen volgens Puliafico en Kendall (2006) wel een angststoornis ontwikkelen. Bovenstaande onderzoeken wijzen uit dat zowel bij angstige als niet-angstige kinderen een aandachtsbias voorkomt. Echter is deze bias sterker aanwezig bij angstige kinderen (Waters et al., 2004; Kindt et al, 1997). Dit duidt erop dat een aandachtsbias een rol speelt in de hoeveelheid angst bij kinderen. Uit onderzoek onder jongvolwassenen blijkt dat ook bij hen een aandachtsbias voor angst bestaat (Koster et al., 2010; Mogg et al., 2002). Uit resultaten van Mogg et al. (2002) bleek dat jongvolwassenen een significante aandachtsbias laten zien voor bedreigende stimuli. Daarnaast zouden angstige jongvolwassenen gevoeliger zijn voor bedreigende stimuli dan niet-angstige jongvolwassenen. Bovenstaand onderzoek wijst uit dat een aandachtsbias voorkomt bij jongvolwassenen, en sterker is bij angstige jongvolwassenen dan bij nietangstige jongvolwassenen (Mogg et al., 2002). Een resultaat wat naar voren komt in een review is dat de meerderheid van de onderzoeken uitwijzen dat een aandachtsbias voor bedreigende stimuli vooral voorkomt bij angstige volwassenen (Puliafico & Kendall, 2006). Dit duidt erop dat een aandachtsbias voor bedreigende stimuli wel in angstige volwassenen wordt gemeten, maar niet per se bij angstige kinderen. Uit een meta-analyse van Bar-Haim et al. (2007) blijkt echter dat onderzoeken uitwijzen dat angstige kinderen en angstige volwassenen beiden een aandachtsbias voor angst 12

13 lieten zien. Een kritisch punt bij dit resultaat is echter dat er minder onderzoeken naar kinderen gebruikt werden in de meta-analyse, dan onderzoeken naar volwassenen. Uit divers onderzoek blijkt dat een aandachtsbias ook voorkomt bij niet-angstige kinderen, maar in mindere mate dan bij angstige kinderen. Er kan geconcludeerd worden dat er zowel bij angstige als bij niet-angstige kinderen sprake is van een aandachtsbias, maar dat deze sterker is bij angstige kinderen. Ondanks onvolledig ontwikkelde aandachtscapaciteiten lijken kinderen/jongeren dus toch een aandachtsbias te kunnen ontwikkelen (Puliafico & Kendall, 2006). Ook onder jongvolwassenen en volwassenen werd een aandachtsbias geconstateerd. Bij angstige jongvolwassenen is een aandachtsbias sterker dan bij niet-angstige jongvolwassenen. Uit het in de paragraaf besproken onderzoek blijken er geen noemenswaardige verschillen in het soort aandachtsbias bij kinderen en (jong)volwassenen. De invloed van trainingsstudies op een aandachtsbias en angst Tenslotte gaat de derde deelvraag in op de invloed van trainingsstudies op een aandachtsbias en angst(stoornissen). Een belangrijke vraag is of angst zal verminderen als een aandachtsbias wordt getraind. Het is belangrijk dat er onderzoek gedaan wordt naar het trainen van de aandachtsbias. Er is aangetoond dat een aandachtsbias zodanig getraind kan worden dat de gevoeligheid voor bedreigende stimuli afneemt. Als hier meer kennis over is kan dit wellicht de symptomen van een angststoornis verminderen of (gedeeltelijk) een angststoornis voorkomen. Zoals eerder genoemd toonden MacLeod et al. (2002) aan dat de dot probe taak effectief was in het manipuleren van een aandachtsbias naar negatieve emotionele informatie waardoor er een verandering optrad in emotionele gevoeligheid. In een vervolgonderzoek gebruik makend van het paradigma van MacLeod et al. (2002), concludeerden Amir et al. 13

14 (2008) dat de angst die sociaal angstige personen ondervinden verminderd kan worden door een aandachtstraining. Daarnaast neemt de angstige respons af in sociale situaties. Ook in onderzoek van Koster et al. (2010) onder studenten is gebruik gemaakt van de dot probe taak om een aandachtsbias te trainen. In dit onderzoek is gekeken naar de invloed van de aandachtsbias op verschillende niveaus van angstverwerking. Tussen de experimentele en controlegroep werden tijdens de pretest geen verschillen gevonden. Echter bleek aan de hand van de posttest dat de experimentele groep een significant gereduceerde aandachtsbias voor angst had, vergeleken met de pretest. Het tegenovergestelde effect werd gevonden in de controlegroep. Zoals eerder beschreven werd de controlegroep zodanig getraind dat de stip even vaak op de bedreigende locatie als op de neutrale locatie werd getoond. In de experimentele groep werd de stip altijd tegenovergesteld getoond aan de bedreigende locatie. Met dit onderzoek is niet aangetoond dat een aandachtsbias een causaal effect heeft op emotionele reactiviteit (Koster et al., 2010). Dit causale effect werd hier niet aangetoond, omdat bleek dat een aandachtsbiastraining zorgt voor een verandering in deze bias in latere informatieverwerkingsprocessen van angst (Koster et al., 2010). Terwijl volgens Koster et al. (2010) in eerdere onderzoeken is gebleken dat een aandachtsbias zorgt voor een verandering in deze bias in eerdere informatieverwerkingsprocessen van angst. Amir et al. (2009) onderzochten of training van een aandachtsbias ervoor zorgt dat de symptomen van sociale angststoornissen verminderd worden. Uit de resultaten kwam naar voren dat de scores op de dot probe taak van de pretest bij de deelnemers in de trainingsconditie significant lager lagen dan hun scores op de posttest. Ofwel, de symptomen van angst werd bij sociaal-angstige proefpersonen in de trainingsconditie gereduceerd. Na de training waren de deelnemers dus significant minder sociaal angstig dan de controlegroep. Dit wordt bevestigd door Schmidt et al. (2009) die uit onderzoek concludeerden dat aandachtstraining gepaard gaat met een grote vermindering van angstsymptomen. Zij 14

15 onderzochten 36 proefpersonen met een sociale angststoornis om het effect van de aandachtstraining nader te onderzoeken. In dit onderzoek voorspelden zij dat klinische voordelen van het experiment na vier maanden nog steeds aanwezig zouden zijn. Deze hypothese werd bevestigd. In beide onderzoeken werd dus gekeken naar proefpersonen met een sociale angststoornis, gescoord op de Liebowitz Social Anxiety Scale (Amir et al., 2009; Schmidt et al., 2009). Bovenstaande resultaten zijn tegenstrijdig met onderzoek van Boettcher, Berger en Renneberg (2011). In zowel onderzoek van Amir et al. (2009) als in onderzoek van Schmidt et al. (2009) werd aangetoond dat training van een aandachtsbias zorgt voor een vermindering van de symptomen van personen met een sociale angststoornis. Aan het onderzoek van Boetccher et al. (2011) namen volwassen proefpersonen deel met een sociale angststoornis. Ook hier werd gebruik gemaakt van neutrale en bedreigende stimuli. De proefpersonen moesten vanuit huis deelnemen aan acht trainingssessies. Elke trainingssessie duurde tien minuten. Uit de resultaten blijkt dat zowel de experimentele groep als de controlegroep een aandachtsbias lieten zien weg van de angstige stimuli, zowel tijdens de pretest als de posttest. Ondanks dat sociale angst verminderd werd, bleek er geen verschil tussen de groepen te zijn. Deze resultaten komen niet overeen met het onderzoek van Schmidt et al. (2009) en Amir et al. (2009). Een verklaring voor verschillende uitkomsten zou kunnen zijn dat de proefpersonen in het onderzoek van Boettcher et al. (2011) de training vanuit huis via internet volgden, terwijl de proefpersonen in de andere onderzoeken (Schmidt et al., 2009; Amir et al., 2009) naar het laboratorium kwamen om de training te volgen. Het gevolg van de thuistraining is dat er minder gestandaardiseerd kon worden, zoals de grootte van het beeldscherm van de computer en de afstand van het beeldscherm. Bovendien werden de proefpersonen mogelijk gestoord door de omgeving tijdens het volgen van de training. Daarnaast zou het ook een gevolg kunnen zijn van een methodisch verschil. In het onderzoek 15

16 van Schmidt et al. (2009) en Amir et al. (2009) duurde een trainingssessie 20 minuten, terwijl in het onderzoek van Boettcher et al. (2011) een trainingssessie werd gevolgd van circa tien minuten. Eveneens zou er sprake kunnen zijn van een laboratoriumeffect. Dit kon tot gevolg hebben dat de proefpersonen die aan het onderzoek van Schmidt et al. (2009) en Amir et al. (2009) meededen meer last hadden van stress en opwinding tijdens de training. Een mogelijke verklaring voor het resultaat van Boettcher et al. (2011) zou kunnen zijn dat de deelnemers niet genoeg stress of opwinding ervaarden om de aandachtsbias te kunnen beïnvloeden, waardoor de sociale angst niet kon worden beïnvloed. Daarnaast waren de sociaal angstige proefpersonen van Boettcher et al. (2011) getest op criteria van de Structured Clinical Interview, terwijl Amir et al. (2009) en Schmidt et al. (2009) gebruik maakte van de Liebowitz Social Anxiety Scale. Wellicht is op verschillende criteria in de drie onderzoeken gemeten, waardoor de uitkomsten kunnen verschillen. Bar-Haim et al. (2011) hebben onderzoek gedaan naar het effect van een trainingsstudie op kinderen. Het ging om 34 zeer-angstige kinderen met een gemiddelde leeftijd van tien jaar die een emotioneel-spatiële taak uit moesten voeren. De emotioneelspatiële taak is vergelijkbaar met de dot probe taak. In deze taak moest aangegeven worden op welke plaats de neutrale of bedreigende foto verschenen was. Uit dit onderzoek blijkt dat de gevoeligheid voor stress bij deze kinderen verminderd werd. Dit sluit aan bij het eerder genoemde onderzoek van MacLeod et al. (2002) waaruit blijkt dat het trainen van een aandachtsbias een causale invloed uitoefent op emotionele gevoeligheid. In tegenstelling tot verschillende onderzoeken (MacLeod et al., 2002; Koster et al., 2010; Amir et al., 2009; Schmidt et al., 2009; Bar-Haim et al, 2011) blijkt uit onderzoek van Cowart en Ollendick (2011) dat er geen causale relatie bestaat tussen een aandachtsbias en angst. Cowart en Ollendick (2011) hebben onderzoek gedaan bij twee kinderen, van respectievelijk acht en negen jaar oud met een sociale angststoornis. De kinderen kregen 16

17 middels een dot probe taak een aandachtstraining. Er waren tien trainingen van een tien minuten. Twee weken na behandeling bleek dat de sociale angst sterk verminderd was. Echter bleek bij de pretest dat beide kinderen geen aandachtsbias voor angst hadden. De kinderen lieten geen verschillende reactie zien als het ging om bedreigende stimuli of neutrale stimuli. Daarom lijkt het onaannemelijk dat de verandering van een aandachtsbias voor angst gezorgd heeft voor een verminderde sociale angst. Dit zou erop wijzen dat er geen causale relatie bestaat tussen een aandachtsbias en angst. De resultaten van Cowart en Ollendick (2011) zouden verklaard kunnen worden door het feit dat er maar twee proefpersonen gebruikt zijn in dit onderzoek. Hierdoor zijn de resultaten niet generaliseerbaar naar een bredere populatie. Uit bovenstaand onderzoek blijkt dat het trainen van een aandachtsbias de hoeveelheid angst kan verminderen. De dot probe taak blijkt effectief in het manipuleren van de aandachtsbias, waardoor emotionele gevoeligheid verminderd. Ook blijkt sociale angst bij participanten gereduceerd na training van een aandachtsbias voor angst. Tevens blijken de effecten ook in de praktijk. Bij sociaal angstige proefpersonen neemt de angstige respons af in sociale situaties. Hoewel niet al het onderzoek wijst op deze resultaten, blijkt dat dit voortkomt uit methodische verschillen, zoals eerder beschreven. Ook blijkt uit bovenstaand onderzoek dat de gevoeligheid voor stress bij kinderen doormiddel van het trainen van een aandachtsbias verminderd kan worden. Conclusies/Discussie In dit onderzoek stond de vraag centraal wat de rol van een aandachtsbias is in de ontwikkeling van een angststoornis. Deze vraag werd beantwoord aan de hand van de drie deelvragen. De eerste deelvraag ging in op de, eventuele causale, relatie tussen een aandachtsbias en angst. Uit onderzoek bleek dat er inderdaad een causaal verband bestaat 17

18 tussen een aandachtsbias en angst. De tweede deelvraag ging in op de verschillen in angststoornissen tussen kinderen en volwassenen. Hieruit bleek dat bij zowel kinderen, als bij jongvolwassenen, als bij volwassenen een relatie tussen aandachtsbiases en angst geconstateerd is. Tenslotte ging de derde deelvraag in op de invloed van trainingsstudies op een aandachtsbias en angststoornissen. Een belangrijke vraag was of angst zou afnemen als de aandachtsbias zou veranderen. Dit blijkt inderdaad het geval. De bias kan getraind worden, waardoor de bias zal afnemen en als gevolg hiervan minder de aandacht zal worden gelegd op signalen van dreiging. Na een training kan beter omgegaan worden met angstige gevoelens. De trainingen hebben een positief effect op het terugdringen van een aandachtsbias waardoor de angststoornis vermindert. De resultaten van de verschillende trainingsstudies wijzen op een mogelijkheid voor behandeling. Wellicht zou het trainen van een aandachtsbias preventief gebruikt kunnen worden, ofwel om een angststoornis te voorkomen. Bij kinderen is er uiteraard de voorkeur op jonge leeftijd te starten met preventie van het ontwikkelen van een angststoornis, door een aandachtsbias te trainen als deze geconstateerd wordt. Echter is niet duidelijk of bij alle kinderen sprake is van een aandachtsbias of alleen bij angstige kinderen. Als er bij het kind aanwijzingen zijn van angst kan het kind een aandachtsbiastraining uitvoeren, om te kijken of de angstklachten hierdoor gereduceerd worden. Onderzoek bij volwassenen wijst uit dat er bij angstige volwassenen sprake is van een aandachtsbias in tegenstelling tot bij niet-angstige volwassenen, terwijl dit onderscheid bij kinderen minder eenduidig is aangeduid. Ondanks dat niet duidelijk is welke rol de bias speelt in verschillende leeftijdscategorieën, is wel duidelijk dat een aandachtsbias een belangrijke rol speelt in de ontwikkeling van een angststoornis. De oplossing van angststoornissen is met de ontwikkeling van een aandachtsbiastraining echter nog niet gevonden, omdat de angst slechts gereduceerd kan worden en niet volledig kan worden weggenomen. De beschreven onderzoeken hebben echter ook geen gebruik gemaakt van langdurige trainingen, waardoor 18

19 deze methode waarschijnlijk niet het resultaat zou opleveren dat een aandachtbias volledig verdwijnt. Om dit wel te kunnen bereiken zouden langere trainingssessies kunnen worden gegeven. Wellicht moet er ook een vertaalslag naar de praktijk gemaakt worden, zodat de effecten niet alleen in het laboratorium zichtbaar zijn. De aandachtsbiastraining kan wellicht gecombineerd worden met een classificatietaak, zodat de angstige persoon een beeld ontwikkelt van wat angst veroorzaakt en of dit beeld realistisch is. In de classificatietaak is het doel te kijken naar wanneer iets wel als angstig wordt beschouwd en wanneer niet. Zo kunnen er associaties ontstaan tussen de mate van angst en het soort stimuli (Schrooten & Smulders, 2004). Tijdens de dot probe test kan wellicht een classificatiesysteem ingebouwd worden, zodat er verschillende associaties getoond kunnen worden in de taak. Een voorbeeld van een associatie is het ervaren van een hoge mate van angst, bij een zeerangstige stimuli. Als de getoonde associatie overeenkomt met de impliciete associaties zullen zij de taak sneller uitvoeren. Zo kan er gekeken worden wat het verschil is tussen de scores op de verschillende associaties. Het lijkt namelijk waarschijnlijk dat impliciete associaties een rol spelen in het behoud van angstige gevoelens en/of gedachten. Middels het gebruik van de classificatietaak zullen zij de informatie sneller en op een andere manier verwerken, door de rol die het impliciete geheugen hierin speelt. Als de aandachtsbias gemanipuleerd wordt en de associaties worden getoond kan wellicht in kortere tijd een reductie van angst plaatsvinden. Er is meer onderzoek nodig waarin bekeken wordt wat de verschillen in aandachtsbias zijn in kinderen en volwassenen. De gebruikte literatuur wijst onvoldoende uit waar de belangrijke verschillen zitten en welke gevolgen dit heeft voor het trainen van de bias. Daarnaast wordt in de besproken trainingsstudies niet onderzocht of het trainen van een aandachtsbias ook als preventie kan dienen. Dit zou voor vervolgonderzoek nuttig zijn te onderzoeken om angststoornissen in de toekomst deels te kunnen voorkomen. Daarnaast zullen langdurige trainingen ontwikkeld moeten worden, om te kunnen kijken wat het effect is bij langdurige 19

20 behandeling. Tevens moet de methode wellicht aangepast worden, er zal er onderzoek gedaan moeten worden naar training van een aandachtsbias in combinatie met de classificatietaak en de rol van het impliciete geheugen. Een voordeel van een aandachtsbiastraining ten opzichte van bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie, is dat de angst niet per se bewust behandeld wordt, maar juist onbewust. Het impliciete geheugen speelt wellicht een belangrijke rol, die veranderd wordt middels een aandachtsbiastraining en classificatietaak. Met meer onderzoek naar aandachtsbiastrainingen kan bij kinderen voorkomen worden dat zij een levenslange angststoornis ontwikkelen. Literatuurlijst Amir, N., Beard, C., Taylor, C. T., Klumpp, H., Elias, J., Burns, M. & Chen, X. (2009). Attention training in individuals with generalized social phobia: a randomized controlled trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 77(5), Amir, N., Elias, J., Klumpp, H. & Przeworski, A. (2003). Attentional bias to threat in social phobia: facilitated processing of threat or difficulty disengaging attention from threat? Behavior Research and Therapy, 41(11), Amir, N., Weber, G., Beard, C., Boymea, J. & Taylor, C. T. (2008). The effect of a singlesession attention modification program on response to a public-speaking challenge in socially anxious individuals. Journal of Abnormal Psychology, 117(4), Bar-Haim, Y. (2010). Research Review: attention bias modification (ABM): a novel treatment for anxiety disorders. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 51(8),

21 Bar-Haim, Y., Lamy, L., Pergamin, L., Bakermans-Kranenburg, M. J. & van Ijzendoorn, M. H. (2007). Threat-related attentional bias in anxious and nonanxious individuals: a metaanalytic study. Psychological Bulletin, 133(1), Bar-Haim, Y., Morag, I. & Glickman, S. (2011). Training anxious children to disengage attention from threat: a randomized controlled trial. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 52(8), Boetccher, J., Berger, T. & Renneberg, B. (2011). Internet-based attention training for social anxiety: a randomized controlled trial. Cognitive Therapy and Research, 1(36). Cowart, M. J. W. & Ollendick, T. H. (2011). Attention training in socially anxious children: a multiple baseline deisgn analysis. Journal of Anxiety Disorders, 25(7), De Ruiter, C. & Brosschot, J. F. (1994). The emotional Stroop interference effect in anxiety: attentional bias or cognitive avoidance? Behaviour Research and Therapy, 32(3), Eysenck, M. W., Derakshan, N., Santos, R. & Calvo, M. G. (2007). Anxiety and cognitive performance: attentional control theory. Emotion, 7(2), Gullone, E. (2000). The development of normal fear: a century of research. Clinical Psychology Review, 20(4), Kindt, M., Bierman, D. & Brosschot, J. F. (1997). Cognitive bias in spider fear and control children: assessment of emotional interference by a card format and a single-trial format of the stroop task. Journal of Experimental Child Psychology, 66(2), Koster, E. H. W., Baert, S., Bockstaele, M. & De Raedt, R. (2010). Attentional retraining procedures: manipulating early or late components of attentional bias? Emotion, 10(2), MacLeod, C., Rutherford, E., Campbell, L., Ebsworthy, G. & Holker, L. (2002). Selective attention and emotional vulnerability: assessing the causal basis of their association 21

22 through the experimental manipulation of attentional bias. Journal of Abnormal Psychology, 111(1), Mathews, A. & MacLeod, C. (2002). Induced processing biases have causal effects on anxiety. Cognition and Emotion, 16(3), Mogg, K., McNamara, J., Powys, M., Rawlinson, H., Seiffer, A. & Bradley, B. P. (2002). Selective attention to threat: a test of two cognitive models of anxiety. Cognition and Emotion, 14(3), Prins, P. J. M. (2002). De dynamiek van cognitie en emotie in de ontwikkeling van angststoornissen bij kinderen. Kind en adolescent, 23(4), Prins, P. J. M., de Wit, C. A. M & Goudena, P. P. (1997). Angst in ontwikkelingspsychopathologisch perspectief. Kind en Adolescent, 18(4), Puliafico A. C. & Kendall, P. C. (2006). Threat-related attentional bias in anxious youth: a review. Clinical Child and Family Psychology Review, 9(3/4), Schmidt, N. B., Richey, J. A., Buckner, J. D. & Timpano, K. R. (2009). Attention training for generalized social anxiety disorder. Journal of Abnormal Psychology, 118(1), Schrooten, M. G. S. & Smulders, F. T. Y. (2004). Een experimentele kijk op angst: aandacht en automatisme in de verwerking van bedreigende stimuli. Netherlands Journal of Psychology, 59(6), Silverman, W. K. S. & Treffers, P. D. A. (2001). Anxiety disorders in children and adolescents. Research, assessment and intervention. New York: Cambridge University Press. Virtual reality helpt bij angststoornis. (30 januari 2012). Opgehaald, 10 mei, 2012, van 22

23 Waters, A. M., Lipp, O. V. & Spence, S. H. (2004). Attentional bias toward fear related stimuli: an investigation with nonselected children and adults and children with anxiety disorders. Journal of Experimental Child Psychology, 89(4), Waters, A. M., Wharton, T. A., Zimmer-Gembeck, M. J. & Craske, M. G. (2008). Threatbased cognitive biases in anxious children: comparison with non-anxious children before and after cognitive behavioural treatment. Behavior Research and Therapy, 46(3),