Het aardige van EASE is dat het systeem op basis van goed beschikbare fysischchemische gegevens tot een schatting van de luchtconcentratie komt.

Transcriptie

1 EASE wordt nog beter Een voorbeeld van een schatting met EASE is opgenomen in het kader. In de beschreven situatie worden grote vliegtuigen ontvet met een dichloormethaanhoudende ontvetter (70 vol%). Bij het gebruikspatroon vraagt EASE bij het onderdeel gassen en vloeistoffen allereerst of er aerosolvorming optreedt. Vervolgens moet de gebruiker de dampspanning van de stof en gegevens over het gebruikspatroon invoeren. Daarbij is bijvoorbeeld van belang of toepassing van de stof al dan niet in een gesloten systeem plaatsvindt of dat die ingesloten in een matrix wordt gebruikt. Bij dispersie in water bijvoorbeeld zal een stof immers moeilijker of met vertraging vrijkomen. Is dit beide niet het geval, dan moet de gebruiker aangeven of er sprake is van niet-verspreidend of wijd-verspreidend gebruik van de stof. In het eerste geval is, grofweg, alleen sprake van blootstelling van direct betrokken werknemers. Bij wijd-verspreidend gebruik gaat het om een grotere groep mensen; hiervan is sprake in het voorbeeld (zie kader), waarbij dichloormethaan wordt verspoten in de productiehal van vliegtuigen. Na het invoeren van gegevens over de stof en de toepassingswijze ervan, moet de gebruiker aan de hand van door EASE gestelde vragen het arbeidshygienisch beheersregiem bepalen. Het expertsysteem informeert of het proces volledig is afgeschermd van de medewerkers of dat er sprake is van een situatie waarbij de werknemer er met zijn neus bovenop staat. Het programma spreekt van direct handling, al dan niet in aanwezigheid van gerichte plaatselijke afzuiging of ruimteventilatie. In 2003 is EASE in opdracht van het Britse HSE geevalueerd door het Institute of Occupational Medicine (Edinburgh). Hieruit is gebleken dat het expertsysteem de luchtconcentratie op de werkvloer goed inschat of overschat. Onderschattingen komen niet of zeer incidenteel voor. De onderzoekers concludeerden ook dat de gebruikers van EASE zeer kritisch staan tegenover de schattingen van de huidbesmetting. Omdat dit onderdeel van EASE is gebaseerd op een beperkte set van huidblootstellingsmetingen, achten zij de schattingen hiervan minder betrouwbaar. In het evaluatierapport worden aanbevelingen gedaan om EASE verder te verfijnen en te verbeteren, met als doel om de nauwkeurigheid van de schattingen te vergroten. Dat EASE de neiging heeft tot overschatting van de luchtconcentratie is in lijn met bevindingen van cursisten van de workshops over dit expertsysteem, die IndusTox sinds 1998 jaarlijks organiseert. Hierbij worden meetgegevens van cursisten naast de schattingen van EASE gelegd. Uit inmiddels meer dan honderd vergelijkingen van meetresultaten met EASE-schattingen blijkt dat de luchtconcentraties op werkplekken zelden tot nooit door het expertsysteem worden onderschat. Overschatting komt daarentegen met een zekere regelmaat wel voor (zie tabel 1). Gemiddeld was de EASEschatting drie maal hoger dan de meetwaarde. Het is daarom goed dat EASE kritisch tegen het licht is gehouden en dat HSE de nauwkeurigheid van de schattingen wil verbeteren.

2 Vergeleken zijn het geometrische gemiddelde van de ondergrens en bovengrens van de EASE-schatting met het geometrische gemiddelde van de laagste en hoogste gemeten waarde. Het aardige van EASE is dat het systeem op basis van goed beschikbare fysischchemische gegevens tot een schatting van de luchtconcentratie komt. Daardoor is het makkelijk te gebruiken in de alledaagse praktijk. De ervaring leert dat gebruikers afhaken als expertsystemen te gedetailleerde vragen stellen. De HSE heeft hierin een goed evenwicht gevonden: een redelijke schatting op basis van eenvoudige parameters. In het onderdeel gassen/dampen en vloeistoffen wil EASE bijvoorbeeld de dampspanning van een vloeistof weten. Aan de hand hiervan wordt de stof ingedeeld in een vluchtigheidscategorie. Deze dampspanning is eenvoudig op te zoeken in het Chemiekaartenboek of in veiligheidsinformatiebladen. Is er geen dampspanning beschikbaar of staat een bepaalde stof hierin niet vermeld, dan zit er in EASE een module waarmee de vluchtigheid op basis van chemische eigenschappen zoals de chemische structuur, het aantal C-atomen en het kookpunt kan worden bepaald. Ook schat EASE de vluchtigheid bij een afwijkende procestemperatuur. Het schatten van de dampspanning bij een afwijkende procestemperatuur is in feite het enige onderdeel waarbij EASE aan het rekenen slaat. Het expertsysteem is gebaseerd op HSE s National Exposure Database die een omvangrijke hoeveelheid stof- en procesgegevens, beheersingsmaatregelen en gemeten concentraties op de werkplek bevat. Deze kennis is gedurende vele jaren door de Het expertsysteem is overigens niet ontwikkeld vervanging van werkatmosfeermetingen, maar toepassing ervan maakt het wel mogelijk om inzet van kostbare metingen te optimaliseren. Ook kunnen met EASE de arbo-aspecten van diverse producten onderling worden vergeleken. Stel een bedrijf een nieuwe ontvetter wil gaan gebruiken. Het uitproberen en bemeten van de verschillende alternatieven kost veel tijd en geld, terwijl een schatting met EASE voldoende informatie biedt een gedegen keuze te kunnen maken. Daarnaast is het expertsysteem ook te gebruiken om terug in de tijd te beoordelen of een werkplek wel of niet voldeed aan de MAC-waarde. Bij claims van medewerkers, bijvoorbeeld over gezondheidsklachten veroorzaakt door bepaalde (vroegere) werkzaamheden, kan het systeem enige duidelijkheid geven over de mate van blootstelling. HSE verworven door het uitvoeren van metingen op de meest uiteenlopende werkplekken. Het bijzondere van EASE is dat het daarmee een zogenaamd knowledge based model is en geen rekenkundig model. De schatting vindt plaats op basis van analogieen met werkplekken die wel bemeten zijn. Het expertsysteem is zodoende te vergelijken met het raadplegen van een te allen tijde beschikbare collega-arbeidshygienist die beschikt over een zeer uitgebreide meetervaring.

3 TABEL 1. VERGELIJKING VAN EASE-SCHATTINGEN MET GEMETEN WAARDEN EASE is te gebruiken bij het opstellen van een risicoinventarisatie en -evaluatie (RI&E) van toxische stoffen. Arbofunctionarissen kunnen hiermee op een systematische en transparante wijze veilige werkplekken onderscheiden van die met een te hoge blootstelling aan chemische stoffen. Wel moet de gebruiker zich goed realiseren dat EASE de neiging heeft tot overschatten. In geval van twijfel kunnen aanvullende metingen uitsluitsel geven. Het expertsysteem is overigens niet ontwikkeld ter vervanging van werkatmosfeermetingen, maar toepassing ervan maakt het wel mogelijk om de inzet van kostbare metingen te optimaliseren. Ook kunnen met EASE de arbo-aspecten van diverse producten onderling worden vergeleken. Stel dat een bedrijf een nieuwe ontvetter wil gaan gebruiken. Het uitproberen en bemeten van de verschillende alternatieven kost veel tijd en geld, terwijl een schatting met EASE voldoende informatie biedt om een gedegen keuze te kunnen maken. Daarnaast is het expertsysteem ook te gebruiken om terug in de tijd te beoordelen of een werkplek wel of niet voldeed aan de MAC-waarde. Bij claims van medewerkers, bijvoorbeeld over gezondheidsklachten veroorzaakt door bepaalde (vroegere) werkzaamheden, kan het systeem enige duidelijkheid geven over de mate van blootstelling. Aan de hand van door de gebruiker ingevoerde gegevens zoekt het systeem binnen 150 verschillende keuzecombinaties naar de bijbehorende schatting. Het hieruit komende getal, of beter de schattingsrange, is nog niet het eindoordeel. EASE schat namelijk de concentratie gedurende de werkhandeling met een zuivere stof. In de praktijk is er veelal sprake van een mengsel. Dit gegeven moet in de schatting worden verdisconteerd. Volgens een Technical Guidance Document van de Europese Unie (1995) moet de met EASE geschatte concentratie hiervoor proportioneel worden gecorrigeerd. Bedraagt het gehalte van de te schatten component, zoals in het voorbeeld met dichloormethaan, zeventig procent, dan is de concentratie van de component 0,7 maal de met EASE geschatte concentratie (zie kader). Als de geschatte concentratie vervolgens moet

4 worden vergeleken met de acht-uurs MAC-waarde, dan moet deze worden omgerekend naar het acht-uurs tijdgewogen gemiddelde. In het voorbeeld van het ontvetten van vliegtuigen is de betreffende werknemer gedurende de werkdag vier uur daadwerkelijk aan het ontvetten; de rest van de tijd besteedt hij aan voorbereidingen en andere werkhandelingen. De acht-uurs gemiddelde concentratie is in zo n geval twee maal lager (4/8) dan de met EASE geschatte concentratie tijdens het ontvetten. BEPERKINGEN EASE heeft ook zijn beperkingen. Het is bijvoorbeeld niet mogelijk om met dit systeem een schatting te maken van stoffen die vrijkomen bij verbrandingsprocessen. EASE is daarom niet geschikt voor het bepalen van de uitstoot van bijvoorbeeld dieselmotoren. De reden hiervoor is dat het systeem bij het genereren van schattingen alleen uitgaat van de zuivere stof. Bij verbranding vormen zich stoffen tijdens een proces en daar kan EASE, omdat de determinanten onbekend zijn, niets over zeggen. Ook in werksituaties waarbij met zeer kleine hoeveelheden (milliliters) chemicalien wordt gewerkt, zoals bijvoorbeeld in veel onderzoekslaboratoria, is EASE minder geschikt. Daar zal toepassing van het systeem leiden tot grove overschattingen. Dit geldt ook voor situaties waarbij sprake is van zeer kort durende werkhandelingen (enkele minuten). De schattingen van de huidbesmetting zijn minder betrouwbaar, omdat dit onderdeel van EASE is gebaseerd op een beperkte set van huidblootstellingsmetingen. Het programma stamt uit het begin van de jaren negentig en in die tijd waren nog weinig huidbesmettingsmetingen beschikbaar. Nu de belangstelling voor huidblootstelling, evenals het aantal metingen, toeneemt, zal deze lacune op termijn wel worden aangevuld. De ervaring leert dat training nodig is om EASE met vertrouwen te kunnen toepassen. Bovendien is arbeidshygienische scholing of ervaring gewenst, bijvoorbeeld om vast te kunnen stellen of er sprake is van effectieve plaatselijke afzuiging of van aggregatie (grofweg gezegd: het samenklonteren van stof- of vezeldeeltjes, waardoor de inhalatie wordt beperkt). Maar is die kennis in het bedrijf of bij de arbodienst aanwezig, dan is EASE een praktisch instrument om snel een inschatting te kunnen maken van de blootstelling aan gevaarlijke stoffen op de werkplek.

5 Meer informatie over trainingen in het gebruik van EASE: Evaluation and Further Development of the EASE Model 2.0, prepared by the Institute of Occupational Medicine in Edinburgh, HSE research report 136, United Kingdom, VOORBEELD Schatting van concentratie dichloormethaan in werkatmosfeer bij ontvetten van vliegtuigen, met EASE for Windows version 2.0 The name is dichloormethaan The temperature of the process is 22 The physical-state is liquid Aerosol-formed is true The exposure-type is gas/vapour/liquid aerosol The status-vp-value is Measured at a different temperature The measurement-temperature is 25 The vp-value-diff of the substance is 57 (kpa) => The vp-value* of the substance is 51 (kpa) The volatility of the substance is High The use-pattern is Wide dispersive use The pattern-of-control is Direct handling The direct-handling is Dilution ventilation present => The predicted gas/vapour/liquid aerosol exposure to dichloormethaan is ppm * vp-value = vapour pressure value ofwel dampspanning Opmerking: De geschatte concentratie ( ppm) is de concentratie gedurende de werkhandeling uitgaande van honderd procent dichloormethaan. Aanvullend rekenwerk (zie tekst): De werkhandeling duurde vier uur en er werd gebruikgemaakt van een ontvetter met zeventig vol% dichloormethaan. Correctie voor samenstelling (70 vol%): ppm Acht-uurs tijdgewogen gemiddelde concentratie (4/8): ppm SAMENVATTING

6 Het Britse Health and Safety Executive (HSE) ontwikkelde zo n tien jaar geleden het expertsysteem EASE om luchtconcentraties chemische stoffen in werksituaties te kunnen schatten. Het systeem bevat informatie over een grote hoeveelheid werkplekken en de daar gemeten concentraties. Op basis daarvan is met EASE een snelle schatting mogelijk van de luchtconcentratie chemische stoffen in onbekende werksituaties. Daarmee kunnen kostbare metingen worden voorkomen. Uit een evaluatie blijkt nu dat EASE die luchtconcentratie inderdaad goed inschat of zelfs overschat. Onderschatting vindt nauwelijks plaats. Wel blijkt EASE moeite te hebben met het schatten van huidbesmettingen. Volgens de onderzoekers zijn deze schattingen niet betrouwbaar. De onderzoekers doen dan ook aanbevelingen om EASE verder te verfijnen en te verbeteren.