EPOS_NED_2010_Gaga.indd 1 7/06/11 18:30

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "EPOS_NED_2010_Gaga.indd 1 7/06/11 18:30"

Transcriptie

1 Jaarboek 2010

2 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 1 7/06/11 18:30

3 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 2 7/06/11 18:30

4 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 3 7/06/11 18:30

5 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 4 7/06/11 18:30

6 De internationale dimensie in het Vlaams onderwijs wordt elk jaar meer voelbaar. Voor wat betreft het Europees perspectief in onderwijs en vorming was dat in 2010 zeker het geval, niet in het minst door de bijzondere taak die dat jaar voor ons was weggelegd. Het afgelopen jaar stond immers in het teken van de voorbereiding en uitvoering van het Belgisch voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie. Op het vlak van Onderwijs en Vorming had Vlaanderen het voorrecht om coördinator te mogen zijn en bijgevolg ook woordvoerder op tal van belangrijke bijeenkomsten. Tijdens het tweede semester van 2010 zat Vlaams minister van Onderwijs Pascal Smet dan ook de Raad van de Europese Unie voor, wanneer de Europese ministers van Onderwijs zich rond de Raadstafel verzamelden. Tijdens het Belgisch voorzitterschap nam de Raad besluiten aan over enkele thema s met een fundamenteel belang voor de toekomst van onderwijs en vorming in Europa, en dus ook in Vlaanderen. Naast beroepsonderwijs- en opleiding, basisvaardigheden en educatie voor duurzame ontwikkeling, kwam ook het vlaggenschipinitiatief Jeugd in Beweging van de Europese Commissie aan bod. Een van de belangrijkste sleutelbegrippen in dat initiatief is de leermobiliteit van jongeren. Dat werd dan ook de rode draad van de voorzitterschapsconferentie die we organiseerden in oktober 2010 in Antwerpen, met als titel Jeugd in beweging Mobiliteit voor iedereen!. Tijdens dat evenement werd mobiliteit in onderwijs en vorming vanuit verschillende perspectieven belicht en bediscussieerd. Ondanks de brede behandeling van het onderwerp en de soms uiteenlopende visies van de deelnemers, konden de meeste aanwezigen zich vinden in een aantal basisvoorwaarden voor het realiseren van succesvolle leermobiliteit. Zo was iedereen het eens over het belang van een financiering die aangepast is aan de ambitieuze doelen die we vooropstellen. Ook een degelijke ondersteuning en begeleiding zorgen voor een kwaliteitsvolle benadering van mobiliteit in onderwijs en vorming. Verder is duidelijke communicatie rond bestaande mogelijkheden voor alle sectoren, niveaus en doelgroepen cruciaal om zowel kwantitatief als kwalitatief onze doelstellingen te halen. Tot slot zijn ook de bekendmaking en verspreiding van de resultaten van mobiliteitsinitiatieven van belang. Kortom, pas door deze en andere randvoorwaarden te vervullen, kunnen we komen tot een ware internationaliseringscultuur in onderwijs, opleiding en hun ondersteuningsinstellingen. Mobiliteit is één van de meest tastbare manifestaties van die cultuur. Het Europees programma Een leven lang leren blijft één van de meest doeltreffende kaders om leermobiliteit en, bijgevolg, internationalisering in onderwijs en vorming waar te maken. De activiteiten en initiatieven van EPOS die we in dit jaarboek 2010 beschrijven, brengen dat kader tot dicht bij de leerlingen, studenten, cursisten en personeelsleden van het Vlaamse onderwijs-, opleidings- en vormingsaanbod. In Vlaanderen maakt de vzw EPOS van mobiliteit een realiteit. Ik nodig u allen dan ook graag uit om ervan te proeven door een kijkje te nemen in dit jaarboek. Natalie Verstraete Nationale Autoriteit 5 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 5 7/06/11 18:30

7 Copyright EPOS C O L O F O N Verantwoordelijke uitgever Annemie Dewael Algemeen Directeur EPOS Koning Albert II laan 15-6A B-1210 Brussel info@epos-vlaanderen.be Juni 2011 Fotografie Kim Baele Lieve Blancquaert Carl Callewaert Realisatie Gaga D/2011/3241/157 N i e t s u i t d e z e u i t g a v e m a g w o r d e n v e r v e e l v o u d i g d e n / o f o p e n b a a r g e m a a k t d o o r m i d d e l v a n d r u k, f o t o k o p i e o f o p w e l k e a n d e r e w i j z e o o k, z o n d e r v o o r a f g a a n d e s c h r i f t e l i j k e toestemming van de uitgever. 6 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 6 7/06/11 18:30

8 Voorwoord Directeurs EPOS Europese Programma s voor Onderwijs, Opleiding en Samenwerking Comenius: Europa in het klaslokaal Inhoud 22 Erasmus: Naar een eengemaakte Europese ruimte voor hoger onderwijs 30 Leonardo da Vinci: Nieuwe vaardigheden voor betere jobs 34 Grundtvig: Het is nooit te laat om te leren 42 Tien jaar Grundtvig 44 Study Visits Beleidsvorming en samenwerking Europees ondersteunen 46 Europass: Met Europass toon je wat je kan Leren tegen armoede: Het Europees jaar van de bestrijding van armoede en sociale uitsluiting Thematische Netwerking Publicaties Financiën Activiteiten 7 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 7 7/06/11 18:30

9 Voorwoord Directeurs We zijn over de helft. Het huidige programma Een leven lang leren (LLP) ging van start in 2007 en loopt nog tot eind Dat is de gelegenheid om terug te blikken op de verwezenlijkingen van het programma sinds Het LLP is van start gegaan in 2007 met de bedoeling om alle Europese programma s en acties in onderwijs en vorming in één programma onder te brengen. Het programma heeft tot doel om bij te dragen aan een kennissamenleving met duurzame economische groei, meer en betere jobs en een grotere sociale samenhang, terwijl het een goede bescherming van het milieu verzekert. EPOS vzw werd opgericht als Vlaams agentschap voor de uitvoering van de gedecentraliseerde programma s. EACEA, het uitvoerend agentschap voor onderwijs en cultuur van de Europese Commissie, kreeg de opdracht om de gecentraliseerde acties multilaterale netwerken op Europees niveau - en het Transversale programma - projecten die de sectorale programma s overschrijden - uit te voeren. Goed bezig In de periode van 2007 tot en met 2009 werd in Vlaanderen 39 miljoen euro uitgegeven aan de gedecentraliseerde acties. Daarvan kwam 34 miljoen euro van de Europese Unie en 5 miljoen euro van de Vlaamse Overheid. Met dat geld financierden we op drie jaar tijd 450 nieuwe samenwerkingsprojecten in de verschillende programma s van het LLP. Meer dan de helft van het budget ging naar Erasmus, in het bijzonder naar studentenmobiliteit. Meer dan Vlamingen kregen een mobiliteitsbeurs, waarvan twee derde Erasmusstudent was. De evaluatie van de eerste 3,5 jaar LLP is globaal positief. Voor vele deelnemende landen zijn internationalisering en kwaliteitsverhoging van onderwijs en opleiding belangrijke doelstellingen. Daarom willen we in de toekomst nog meer aandacht schenken aan het valoriseren en verspreiden van de positieve resultaten van samenwerking en uitwisseling bij het beleid. Europa 2020 en Jeugd in beweging Het LLP-programma loopt nog tot Vanaf 2014 zal een nieuw programma het huidige vervangen. Tijdens de uitwerking van dat nieuw programma zal een belangrijke rol weggelegd zijn voor de nieuwe strategie Europa 2020 voor slimme, duurzame en inclusieve groei. Die strategie is het vervolg op de Lissabonstrategie, die tot 2010 liep. De Europa 2020-strategie wil in het onderwijs de schooluitval reduceren tot minder dan 10% en het aantal jongeren die afstuderen in het hoger onderwijs optrekken tot minstens 40%. In het kader van Europa 2020 zijn 7 vlaggenschepen te water gegaan die een uitwerking van de globale strategie per beleidsdomein aanvoeren. Jeugd in beweging (Youth on the Move) is het vlaggenschip van de Europa 2020-strategie dat zich toespitst op jongeren en mobiliteit. Met dat vlaggenschip beklemtoont Europa dat slimme en inclusieve groei afhangt van systemen van een leven lang leren. Dit leren dient afgestemd te zijn op sleutelcompetenties en kwaliteitsvolle leerresultaten die aansluiten op de arbeidsmarkt. Om het hoger onderwijs aantrekkelijker te maken wordt studenten- en stafmobiliteit verder gepromoot. Jeugd in beweging ondersteunt ook de ambitie om alle jongeren de mogelijkheid te geven om een deel van hun vorming in het buitenland te volgen. Er is ook aandacht voor tewerkstelling en de situatie van de jeugd op de arbeidsmarkt. 8 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 8 7/06/11 18:30

10 Vieren We kunnen terugblikken op vele aangename momenten in We vierden de verjaardagen van Comenius en Leonardo da Vinci (elk 15 jaar), van Grundtvig (10 jaar) en van etwinning (5 jaar). We deden onze eerste oproep voor de nieuwe Comenius-actie Individuele Leerlingenmobiliteit, waarvoor de eerste deelnemers in 2011 zullen vertrekken. Op 15 december hielden we in het stadhuis van Brussel een symposium in verband met het Europees jaar van de bestrijding van armoede en sociale uitsluiting, samen met de twee andere Belgische LLP-agentschappen.* We danken de andere agentschappen voor deze uitstekende samenwerking, die gepaard ging met een brochure met goede voorbeelden van projecten uit alle LLP-programma s. Over deze en vele andere aspecten van ons werk willen we u inlichten met dit jaarboek Wat u in het jaarboek leest is mogelijk gemaakt door de inzet van een heel team van EPOS-medewerkers. Dit geeft ons de gelegenheid om alle medewerkers te bedanken voor hun collegiale en gewaardeerde inzet. Ook de enthousiaste reacties vanuit de vele projecten zijn voor het ganse EPOS-team enorm motiverend. We wensen u veel leesplezier toe. Annemie Dewael Algemeen directeur en directeur onderwijsprogramma s Carl Callewaert Financieel directeur en directeur opleidingsprogramma s (*) Agence Education Formation- Europe, Agence Nationale de la Belgique Francophone en Agentur für Europäische Bildungsprogramme 9 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 9 7/06/11 18:30

11 EPOS Europese Programma s voor Onderwijs, Opleiding en Samenwerking EPOS vzw is het Vlaams agentschap voor de uitvoering van het Europees programma Een leven lang leren of LLP (Lifelong Learning Programme). Dat programma verzamelt de onderwijs- en opleidingsprogramma s van de Europese Unie en loopt van 2007 tot In alle lidstaten van de Europese Unie zijn agentschappen bevoegd voor de uitvoering van het programma. Het omvat vier peilers: Erasmus in het hoger onderwijs, Leonardo da Vinci in het beroepsonderwijs en de beroepsopleiding, Comenius in het schoolonderwijs en Grundtvig in de volwasseneneducatie. België heeft, gezien zijn federale structuur, drie agentschappen voor Een leven lang leren. Het Vlaams agentschap kreeg de naam EPOS mee, voor Europese Programma s voor Onderwijs, Opleiding en Samenwerking. Het agentschap is een samenwerking tussen de drie stichtende leden: het departement onderwijs, de VDAB en Syntra Vlaanderen. Ook het Nationaal Europass Centrum maakt deel uit van EPOS vzw. Op het Vlaams vlak wordt EPOS aangestuurd door een Nationale Autoriteit bij het ministerie van Onderwijs en Vorming. Op het Europese vlak rapporteert EPOS aan de Europese Commissie, meer bepaald het Directoraat-Generaal Onderwijs en Cultuur. Binnen de Commissie neemt EACEA (het Uitvoerend Agentschap voor Onderwijs en Cultuur) het beheer van de gecentraliseerde acties op zich, bijvoorbeeld voor de multilaterale partnerschappen en netwerken van Erasmus. EEN LEVEN L A N G LEREN -PROG R AMMA Comenius Erasmus Leonardo da Vinci G rundtvig schoolonderwijs hoger onderwijs b e r o e p s o n d e r w i j s e n -opleiding volwassenen-educatie Transversaal programma Jean M onnet programma Gecentraliseerd programma rond beleidssamenwerking en v e r n i e u w i n g, t a a l o n d e r w i j s, I C T e n v e r s p r e i d i n g e n b e n u t t i n g van projectresultaten G e c e n t r a l i s e e r d p r o g r a m m a d a t o n d e r w i j s, o n d e r z o e k e n r e f l e c t i e over de Europese integratie stimuleert in het hoger onderwijs 10 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 10 7/06/11 18:30

12 Het EPOS team in 2010 (van links naar rechts): Paul Stevens, Stefaan Logé, Wim Cloots, Isabel Laenen, Renilde Reynders, Jan Ceulemans, Carl Callewaert, Linda Vercauteren, Jos Verheyden, Frederik Van Crombrugge, Ronny Masset, Rigo Darche, Myriam Smeesters, Hilde Juchtmans, Xavier Kruth, Petra Gillis, Chantal Nauwelaers, Filip Bellinck, Annemie Dewael, Anneke Vanden Bulcke, Marc De Vlieger (niet aanwezig: Karine Van Impe, Natalie Van Gysegem) 11 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 11 7/06/11 18:30

13 EPOS EPOS team 2010 A lgemene Vergadering Raad van Bestuur Interne Controle Bedrijfsrevisor A lgemeen directeur, d i r e c t e u r onderwijsprogramma s Annemie Dewael Secretariaat Myriam Smeesters F i n a n c i e e l d i r e c t e u r, d i r e c t e u r opleidingsprogramma s Carl Callewaert A lgemene coördinatie Xavier Kruth Erasmus J a n C e u l e m a n s ( c o ö r d i n a t o r ), J o s V e r h e y d e n ( c o ö r d i n a t o r ), R o n n y M a s s e t, Chantal Nauwelaers Study Visits X a v i e r K r u t h ( c o ö r d i n a t o r ), Natalie Van Gysegem Leonardo da Vinci J o s V e r h e y d e n ( c o ö r d i n a t o r ), M a r c D e V l i e g e r ( c o ö r d i n a t o r ), K a r i n e V a n I m p e, Rigo Darche Europass J o s e e J a n s s e n s ( c o ö r d i n a t o r ), A n n e k e V a n d e n Bulcke Comenius W i m C l o o t s ( c o ö r d i n a t o r ), I s a b e l L a e n e n, F i l i p B e l l i n c k, H i l d e J u c h t m a n s, Linda Vercauteren G rundtvig R e n i l d e R e y n d e r s ( c o ö r d i n a t o r ), P a u l S t e v e n s, Frederik Van Crombrugge Financiële coördinatie Petra Gillis, Stefaan Logé 12 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 12 7/06/11 18:30

14 Europese Commissie VZW EPOS Nationale Autoriteit R AAD VA N BESTUUR Voorzitter A d m i n i s t r a t e u r - G e n e r a a l, A g e n t s c h a p v o o r O n d e r w i j s c o m m u n i c a t i e, ministerie van Onderwijs en Vorming d e h e e r J o D e R o Penningmeester Directeur Klantenbeheer en Planning, VDAB m e v r o u w E v e H e r e m a n s Secretaris SYNTRA Vlaanderen d e h e e r B e n B r u y n d o n c k x N A TIONA LE A UTORITEIT Natalie Verstraete LLP-STUURG ROEP A DVIESCOM ITÉS Adviescomité Erasmus Adviescomité Leonardo Adviescomité Grundtvig Adviescomité Comenius A L G E M ENE VERGADERING d e h e e r J o D e R o, V l a a m s M i n i s t e r i e v a n O n d e r w i j s e n V o r m i n g m e v r o u w N i c o l e S p e l e e r s, V l a a m s M i n i s t e r i e v a n O n d e r w i j s e n V o r m i n g d e h e e r J o h n D e P l e c k e r, V l a a m s M i n i s t e r i e v a n O n d e r w i j s e n V o r m i n g d e h e e r N o ë l V e r c r u y s s e, V l a a m s M i n i s t e r i e v a n O n d e r w i j s e n V o r m i n g m e v r o u w M i r e i l l e G i l l e b e e r t, V D A B d e h e e r S t e f a n B a e y e n s, V D A B d e h e e r L u c N e y e n s, S y n t r a V l a a n d e r e n de heer Fred Dhont, Socius A L G E M EEN DIRECTEUR Annemie Dewael DIRECTEUR Carl Callewaert De verschillende actoren van het LLP-programma Het 'een leven lang leren'-programma is een initiatief van de Europese Commissie. De uitvoering van het programma wordt in Vlaanderen uitbesteed aan EPOS vzw. Binnen de vzw zijn de drie stichtende partners vertegenwoordigd in de Raad van Bestuur en de Algemene Vergadering. De Nationale Autoriteit is de overheid die inhoudelijk en financieel voor het programma verantwoordelijk is. In Vlaanderen is dit Natalie Verstraete van het Ministerie voor Onderwijs en Vorming. Ze wordt daarin bijgestaan door een stuurgroep en adviescomités voor de vier sectorale programma's. 13 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 13 7/06/11 18:30

15 Comenius Het Comenius-programma richt zich tot alle geledingen van het schoolonderwijs: het kleuter- en lager onderwijs, alle vormen van het secundair onderwijs (ASO, TSO, (D)BSO en KSO), het buitengewoon onderwijs (basis- en secundair) en de opleiding en nascholing van leerkrachten. Comenius wil bijdragen aan het versterken van de Europese dimensie in en de kwaliteitsverbetering van het schoolonderwijs, onder andere via internationale mobiliteit van leerlingen en leerkrachten, en via Europese partnerschappen tussen scholen. Nieuw: Individuele Leerlingenmobiliteit Via de nieuwe projecten individuele leerlingenmobiliteit - kortweg IPM - kunnen scholen één of enkele leerlingen (vanaf 14 jaar) uitzenden naar hun partnerscho(o)l(en) in een lopend of recent geëindigd Schoolpartnerschap, en dat van 3 maanden tot een volledig schooljaar. Een soort junior Erasmus, zeg maar. De zendende school duidt een contactleerkracht aan en maakt een leerovereenkomst op in samenspraak met de leerling, zijn/haar ouders en de ontvangende school. De ontvangende school zorgt voor een gastgezin en duidt een mentor aan. Het Nationaal Agentschap voorziet in training voor het vertrek en na de aankomst. Qua financiering wordt een budget voorzien voor de zendende school en voor de gastschool. Uiteraard is er ook een beurs voor de leerling. In 2010 ging de IPM-actie voor het eerst van start. De meerderheid van de aan het LLP deelnemende landen wou nog meer voorbereidingstijd en deed daarom nog niet mee. Zo ook Vlaanderen. In de loop van 2010 besloot Vlaanderen na grondig overleg met het onderwijsveld om mee te doen vanaf Een aantal andere 14 landen namen ook die beslissing, zodat er 17 landen meedoen vanaf 2011: België (de 3 gemeenschappen), Frankrijk, Spanje, Italië, Denemarken, Noorwegen, Zweden, Oostenrijk, Finland, Tsjechië, Slovakije, Slovenië, Polen, Estland, Letland, Liechtenstein en Luxemburg. Het is de bedoeling dat àlle landen meedoen vanaf Dankzij Comenius werkt onze school klasoverstijgend, schooloverstijgend en over de landsgrenzen heen aan mooie projecten. Het is een virus dat binnen ons schoolteam een positieve, creatieve en leerrijke sfeer bracht. Onze lesgevers, gebeten door het virus, staan open voor nieuwe ideeën en nieuwe ontwikkelingen in het onderwijsveld. Nieuwe vriendschapsbanden smeden zich binnen het team en ver daarbuiten. Dankzij Comenius leren onze leerlingen dat taal geen belemmering maar een verrijking is voor het smeden van vriendschappen ver over de grenzen en dichtbij. Dankzij Comenius is onze school een school waar welbevinden, betrokkenheid en communicatie de grondvesten zijn van het leren. Kortom een school waar het leuk is om naar school te gaan Lieve Venken, Ilse Pipeleers en Patsy Dilworth BSGO De Lettertuin, Opglabbeek EPOS_NED_2010_Gaga.indd 14 7/06/11 18:30

16 In 2010 bereidde EPOS volop de eerste indieningsronde (2011) voor. Na de lancering van de Oproep 2011 en een druk bijgewoonde infosessie voor scholen in september ontvingen we tegen de deadline van 1 december zeven aanvragen. Die werden allemaal goedgekeurd. Op het eerste gezicht lijkt het een klein aantal, maar toch is het een prima resultaat: het gaat immers om een kleine actie. Bovendien vormen de 30 leerlingen die uitgezonden zullen worden meteen het maximum aantal dat voor Vlaanderen voorzien is. Onze leerlingen gaan doorgaans maar voor 3 maanden naar het buitenland, waardoor er gelukkig nog budgettaire ruimte is voor groei in de komende jaren. De IPM-actie heeft in Vlaanderen zijn start zeker niet gemist. Partnerschappen tussen scholen Comenius Schoolpartnerschappen willen de Europese dimensie in het onderwijs versterken via internationale samenwerking tussen scholen, leerkrachten en leerlingen. In de multilaterale schoolpartnerschappen werken minimum 3 scholen uit verschillende landen 2 jaar samen. Bij de meeste van die projecten staat de actieve betrokkenheid van en de internationale samenwerking tussen de leerlingen centraal. Andere projecten focussen 15 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 15 7/06/11 18:30

17 126 E v o l u t i e a a n g e v r a a g d e / g o e d g e k e u r d e schoolpartnerschappen * op aspecten van school- en/of pedagogisch beleid, en op de uitwisseling van kennis en ervaringen tussen leerkrachten, directies en administratief personeel. In beide gevallen zijn vooral leerkrachten en directie internationaal mobiel. Het Nationaal Agentschap van de school die het partnerschap coördineert, beoordeelt de aanvragen inhoudelijk. In de bilaterale schoolpartnerschappen werken 2 scholen uit verschillende landen 2 jaar samen. Om de interesse en de kennis voor andere talen bij de leerlingen te stimuleren, laat men hen internationaal samenwerken rond een gemeenschappelijk thema. Praktisch gebeurt dat via klassenuitwisselingen. Deze aanvragen worden inhoudelijk beoordeeld door het Nationaal Agentschap van de beide betrokken scholen. Aanvragen Goedkeuringen Lopende projecten** Het aantal aanvragen in 2010 (116 voor multilaterale schoolpartnerschappen, 9 voor bilaterale schoolpartnerschappen, een totaal van 125) was nagenoeg hetzelfde als in 2009 (toen 115 multilaterale en 11 bilaterale, een totaal van 126). Er waren geen belangrijke verschuivingen in het aandeel van de verschillende onderwijstypes: dat van het kleuter- en buitengewoon onderwijs nam licht af, dat van het lager en algemeen secundair onderwijs nam licht toe. Enkel het aandeel van het buitengewoon basisonderwijs daalde significant: van 10 aanvragen (8%) in 2009 naar maar 1 (1%) in Maar dat aandeel was in 2009 uitzonderlijk E v o l u t i e g o e d g e k e u r d e s c h o o l p a r t n e r s c h a p p e n , v o l g e n s p r o j e c t t y p e e n onderwijsniveau 16 G o e d k e u r i n g v o o r nieuwe projecten** (*) Toestand 01/03/2011 (**) Tot en met 2007 werden elk jaar ook aanvragen voor verlengingen ingediend, naast aanvragen voor nieuwe projecten. Sinds 2008 zijn verlengingsaanvragen niet meer mogelijk (projecten worden onmiddellijk voor 2 jaar goedgekeurd), vandaar de vermindering van het aantal aanvragen. Een bijkomende vergelijking tussen het aantal lopende projecten en het aantal goedkeuringen voor nieuwe projecten (dus exclusief de verlengingen) geeft een vollediger en correcter beeld. Comenius Schoolpartnerschappen * Basisonderwijs Multilaterale Secundair onderwijs Multilaterale Secundair onderwijs Bilaterale (*) Toestand 01/03/2011 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 16 7/06/11 18:30

18 Comenius hoog, dankzij een contactseminarie voor het buitengewoon onderwijs in 2008, dat in 2009 niet opnieuw plaatsvond. Het aantal goedgekeurde aanvragen was in 2010 (3 bilaterale, 87 multilaterale, een totaal van 90) ook bijna hetzelfde als in 2009 (toen 5 bilaterale en 86 multilaterale, een totaal van 91). Het slaagpercentage bleef hoog (72%). De verschuivingen in het aandeel van de verschillende onderwijstypes kwamen overeen met die bij de aanvragen. Het aandeel van het kleuteronderwijs (van 14% naar 4%) en het buitengewoon onderwijs (van 15% naar 8%) verminderde, maar bleef hoger dan in 2008 en daarvoor. Het lager onderwijs was beter vertegenwoordigd (van 13% naar 30%) en het aandeel van het algemeen en technisch/ beroepsonderwijs is opnieuw stabiel gebleven (elk rond de 30%). De top 3 van meest gekozen projectthema s in 2010 waren Europees burgerschap (al enkele jaren op 1), nieuwe technologieën en ICT (weer op 2, zoals in 2008) en culturele onderwerpen (zoals cultureel erfgoed), samen met vreemde talen (stond in 2009 ook op 3). Ten slotte werd qua financiering aan de 90 goedgekeurde Schoolpartnerschappen een totaalbudget toegekend van euro (tegenover euro in 2009). Partnerschappen tussen onderwijsoverheden Sinds 2009 kunnen aanvragen ingediend worden voor de Regio Partnerschappen. Via die actie is het voor lokale en regionale onderwijsoverheden mogelijk om 2 jaar projectmatig samen te werken met een gelijkaardige instantie in een ander land. In Vlaanderen gaat het daarbij concreet over onderwijsdiensten van steden, gemeenten, provincies en de Vlaamse Gemeenschapscommissie. Het gaat hier telkens om hun rol van onderwijsoverheid, niet die van inrichtende macht. De beide instanties (want het gaat om een bilateraal project) betrekken minstens één school en één andere relevante lokale organisatie (een sportclub, oudervereniging, lerarenopleiding...) bij het project. Net als bij de bilaterale schoolpartnerschappen wordt een aanvraag inhoudelijk beoordeeld door het Nationaal Agentschap van de beide betrokken organisaties. In 2010 ontving EPOS 4 aanvragen (2 in 2009), waarvan er 3 goedgekeurd werden (1 in 2009). Ze kregen samen een budget toegekend van ongeveer euro ( euro in 2009). G o e d g e k e u r d e s c h o o l p a r t n e r s c h a p p e n v o l g e n s o n d e r w i j s t y p e : v e r g e l i j k i n g (SOCRATES II) vs (LLP) (SOCRATES II) 2007 (LLP) Kleuteronderwijs 18 (1%) 1 (1%) 2 (2%) 13 (14%) 4 (4%) Lager onderwijs 409 (34%) 59 (34%) 25 (27%) 12 (13%) 27 (30%) Buitengewoon basisonderwijs 59 (5%) 8 (5%) 2 (2%) 10 (11%) 0 (0%) Subtotaal basisonderwijs 486 (40%) 68 (40%) 29 (32%) 35 (38%) 31 (34%) ASO 374 (31%) 50 (29%) 27 (30%) 24 (26%) 26 (29%) TSO/BSO 246 (20%) 40 (23%) 28 (31%) 27 (30%) 26 (29%) Buitengewoon secundair onderwijs 113 (9%) 14 (8%) 7 (8%) 5 (5%) 7 (8%) Subtotaal secundair onderwijs 733 (60%) 104 (60%) 62 (68%) 56 (62%) 59 (66%) Algemeen totaal (LLP) 2009 (LLP) 2010* (*) Toestand 01/03/ EPOS_NED_2010_Gaga.indd 17 7/06/11 18:30

19 Comenius 18 Voorbereidende bezoeken en contactseminaries Scholen of andere organisaties kunnen een Comeniusbeurs (van maximum euro) aanvragen om met 1 of 2 vertegenwoordigers een bezoek te brengen aan een potentiële partnerorganisatie in het buitenland. Tijdens een voorbereidend bezoek onderzoeken ze de haalbaarheid van een gezamenlijk Comeniusproject en kunnen ze een degelijk projectvoorstel uitwerken. Een contactseminarie wordt doorgaans georganiseerd door een Nationaal LLP- Agentschap en is een variant op een voorbereidend bezoek. Vertegenwoordigers van scholen en organisaties uit verschillende landen komen er samen en krijgen informatie over Comenius. Ze worden ondersteund bij het vinden van projectpartners en begeleid bij de opmaak van een degelijk projectvoorstel. Deelname aan een contactseminarie is de ideale opstap voor scholen of organisaties die voor het eerst met Comenius kennismaken. Een Comeniusbeurs dekt de reis-, verblijfs- en inschrijvingskosten van de deelnemers. In 2010 namen vertegenwoordigers van 21 scholen of organisaties deel aan een voorbereidend bezoek. Vertegenwoordigers van 29 scholen of organisaties namen deel aan een contactseminarie in het buitenland. EPOS organiseert zelf ook Comenius-contactseminaries, doorgaans 2 per jaar. Gewoonlijk schrijven zich een 40-tal deelnemers in, waarvan ruim 30 uit het buitenland. Ook in 2010 werden er 2 georganiseerd: één voor het kleuter- en lager onderwijs in Brugge en één voor het buitengewoon onderwijs in Alden Biesen. Beide seminaries waren erg succesvol, met elk een 50-tal deelnemers. Telkens waren er 8 Vlaamse scholen vertegenwoordigd. De voorbereidende bezoeken en contactseminaries in het buitenland kunnen qua financiering rekenen op zowel Europese middelen als cofinanciering door de Vlaamse overheid. In 2010 kregen de beide initiatieven een budget toegekend van ongeveer euro ( euro aan Vlaamse cofinanciering, euro aan Europese middelen). Voorbereidende bezoeken en contactseminaries (*) Toestand 1/3/2011 (**) Voorbereidend Bezoek (***) Contact Seminarie Evolutie goedgekeurde voorbereidende bezoeken/ contactseminaries volgens onderwijstype (*) Toestand 1/3/ * VB** CS*** Totaal VB CS Totaal VB CS Totaal VB CS Totaal Aanvragen Goedkeuringen Comenius Schoolpartnerschappen * Kleuter Lager Buitengewoon basis Algemeen secundair Technisch en beroeps secundair Buitengewoon secundair Onderwijsoverheden (voor Regiopartnerschappen) Totaal Nascholingsbeurzen voor personeel in het schoolonderwijs en in de lerarenopleiding Via Comenius-nascholingsbeurzen kunnen leerkrachten, directeurs, inspecteurs, pedagogische begeleiders en administratief en ander personeel een beurs krijgen om zich te herbronnen, te verdiepen of verder te bekwamen in hun job. Dat kan door deelname aan een internationale nascholingscursus, job shadowing (het EPOS_NED_2010_Gaga.indd 18 7/06/11 18:30

20 volgen van een collega in het buitenland) of deelname aan een internationale conferentie over diverse aspecten van het schoolonderwijs. In een studie over de impact van nascholingen bij Comenius en Grundtvig, die EPOS in 2010 liet uitvoeren, blijken de nascholingen een grote invloed te hebben op de betrokkenen. Deelnemers vertonen een grotere interesse voor en openheid naar andere landen en culturen, geven blijk van een verhoogde motivatie om te onderwijzen en op te leiden, leggen persoonlijke contacten met mensen uit organisaties in andere landen, verwerven een grotere kennis in het vakgebied en krijgen meer inzicht in de eigen onderwijs- en werkmethodes. De resultaten van 2010 evenaarden die van 2009, met 140 goedgekeurde nascholingsbeurzen. Het aantal aanvragen nam zelfs nog toe: van 197 in 2009 naar 207 in 2010, opnieuw een record. Deze actie blijft in Vlaanderen dé groeiactie binnen Comenius sinds de invoering van het LLP. Dankzij Comenius bekijken we geïntegreerd onderwijs voor Autisme Spectrum Stoornis (ASS) nog ruimer dan we al deden. We merken met de diverse partners dat Autisme Spectrum Stoornis niet zomaar een diagnose is, maar vooral breed in de maatschappelijke en culturele context moet bekeken worden. We merken in onze eigen communicatie met de diverse anderstalige partners maar ook met de partners met onze eigen taal dat communicatie boeiend maar zeer moeilijk is. Als het al voor ons moeilijk is, dan moet het dat zeker zijn voor personen met ASS. We merken dat integratie in sommige landen totaal onbestaande is en in andere landen dan weer, voor onze visie, bijna te ver gaat. Door Comenius creëren we in onze school samenwerking met sommige teamleden die voordien niet bestaande was. Dankzij de samenwerking en de contacten stellen we onze visie in vraag en staan we open voor andere invloeden. Ellen Wolfs KOCA vzw Jonghelinckshof Emmaüs Qua type nascholing blijven de meeste deelnemers kiezen voor een formele cursus; de deelnemers aan een internationale conferentie en vooral aan job shadowing blijven eerder een uitzondering. Qua professionele achtergrond werkt nog ongeveer de helft van de deelnemers in het basis- of secundair onderwijs (weer iets minder dan voordien). Het aandeel van de docenten in de lerarenopleiding blijft stijgen (van 25 beurzen of 21% in 2008 naar 37 beurzen of 26% in 2009 naar 52 beurzen of 37%). De 140 goedgekeurde aanvragen kregen samen een budget toegekend van euro (tegenover euro in 2009). Evolutie aangevraagde/goedgekeurde nascholingsbeurzen (*) Aanvragen Goedkeuringen (*) Toestand 01/03/ EPOS_NED_2010_Gaga.indd 19 7/06/11 18:30

21 Comenius Comenius assistenten en gastscholen voor Comenius assistenten Via deze actie kunnen toekomstige leerkrachten een beurs krijgen om voor een periode van 3 maanden tot een volledig schooljaar stage te lopen in een school in het buitenland. Als Comenius-assistent geven ze les en begeleiden ze leerlingen bij projectwerk en activiteiten buiten de schoolmuren. Ze laten leerkrachten, leerlingen en ouders van hun gastschool als het ware proeven van hun eigen land en cultuur. Scholen kunnen op hun beurt een aanvraag indienen om een Comenius-assistent te ontvangen. Een Comeniusproject is een leer-belevenis voor leerlingen en leraren, een kans om zich creatief uit te leven rond een boeiend thema, samen te werken met leeftijd- en vakgenoten uit andere Europese landen. Comenius geeft onze KSO/TSOen BSO-populatie de essentiële impulsen om vak-, taal-, en niveauoverschrijdend competenties te verwerven. Het verdiepen van kennis en het ontwikkelen van vaardigheden en attitudes zijn belangrijk, maar de boost in zelfvertrouwen en het geloof in eigen mogelijkheden zijn minstens even waardevol. Marina Struelens Stedelijk Instituut voor Sierkunsten en Ambachten (SISA), Antwerpen 20 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 20 7/06/11 18:30

22 In 2010 ontving EPOS 60 aanvragen van kandidaat-assistenten (66 in 2009) en 19 van kandidaat-gastscholen (26 in 2009). Uiteindelijk zonden we 34 Assistenten uit (35 in 2009) en ontvingen we 15 buitenlandse assistenten (evenveel als in 2009). De resultaten zijn voor deze actie dus wat minder dan in 2009, maar daar hoort toch een belangrijke opmerking bij: EPOS besteedt een veel groter percentage (nog steeds zo n 12%) van het totale Comeniusbudget aan deze actie dan wat de Europese Commissie suggereert (slechts 5%). Dat doen we om zoveel mogelijk te kunnen voldoen aan de vraag. Maar het budgetaandeel van deze actie zal in de toekomst eerder moeten dalen dan toenemen, zodat een daling van het aantal goedgekeurde assistentschappen in de lijn van de verwachtingen ligt. Onze 34 assistenten kregen samen een budget aan beurzen toegekend van bijna euro (ongeveer evenveel als in 2009). Dankzij Comenius hebben over een periode van 15 jaar een paar honderd van mijn leerlingen contacten opgebouwd en vaak onderhouden met jongeren uit andere Europese landen. Zij verbeterden hun mondelinge en schriftelijke taalvaardigheid en ook hun sociale vaardigheden. Ze hebben heel wat zelfvertrouwen en maturiteit geput uit de ervaring dat zij als TSO-leerlingen in staat bleken om een thema in een vreemde taal uit te werken en dat te presenteren zonder dat zij moesten onderdoen voor de vaardigheden en competenties van hun collega s uit maatschappelijk hoger gewaardeerde studierichtingen. Velen onder hen hebben nog contact met de school en praten nog steeds honderduit over hun Comeniuservaringen, die een fundament bleken te zijn voor hun latere studiekeuze en zelfs beroepsloopbaan. Walter Deygers Vrij Handels- en Technisch Instituut, Dendermonde Evolutie Gastscholen voor Comenius Assistenten (*) Toestand 01/03/2011 E v o l u t i e a a n g e v r a a g d e / g o e d g e k e u r d e b e u r z e n v o o r C o m e n i u s Assistenten (*) Toestand 01/03/ (*) Aanvragen Effectief ontvangen assistenten (*) Aanvragen Goedkeuringen Dankzij Comenius komen onze leerlingen en leerkrachten in contact met andere culturen. De samenwerking met andere leerlingen verhoogt in sterke mate het zelfbeeld van onze leerlingen. Ze worden zich meer bewust van hun eigen kunnen en mogelijkheden. Ze merken dat hun mondelinge taalvaardigheid in het Engels in de meeste gevallen beter is dan in andere Europese partnerlanden. Tevens komen leerkrachten in contact met de partnerscholen wat de mogelijkheid geeft om van elkaar te leren en nieuwe ideeën en methodes in hun lessen te integreren. Paul Van Itterbeeck Stella Maris, Merksem 21 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 21 7/06/11 18:30

23 Erasmus Sinds 2007 is het Erasmus-programma een onderdeel van het Europese Programma Een leven lang leren en werden nieuwe acties toegevoegd zoals de stages voor studenten (overgeheveld uit het Leonardo da Vinci-programma). Het Erasmus-programma streeft naar meer en in kwalitatief opzicht hoogwaardigere mobiliteit onder studenten en onderwijzend personeel in geheel Europa, zodat in 2012 ten minste 3 miljoen personen in het kader van Erasmus en de daaraan voorafgaande programma s mobiel geweest zijn. Het Erasmus-programma bestaat uit een reeks gecentraliseerde en gedecentraliseerde acties. Die laatste acties vallen onder de verantwoordelijkheid van de Nationale Agentschappen (zoals EPOS). Die acties zijn: 1. Mobiliteit a. Studentenmobiliteit voor studiedoeleinden (SMS) en studentenmobiliteit voor stages (SMP) b. Mobiliteit van personeel Onderwijsopdrachten voor onderwijzend personeel van instellingen voor hoger onderwijs en gastpersoneel uit ondernemingen (STA) en opleiding van personeel in instellingen voor hoger onderwijs in ondernemingen en instellingen voor hoger onderwijs (STT) 2. Intensieve Programma s (IP) 3. Erasmus Intensive Language Courses (EILC) 4. Voorbereidende bezoeken en contactseminaries Voor elk van die acties werd in 2010 een oproep tot het indienen van aanvragen gedaan. Enkel instellingen die houder zijn van het Erasmus University Charter kunnen deelnemen aan deze oproepen. In Vlaanderen zijn 32 instellingen voor hoger onderwijs houder zijn van het EUC*. (*) Voor de lijst van alle houders van het Erasmus University Charter houders, zie: 22 consolidated_table_selection_2007_2011_final_web_04_04_2011.pdf EPOS_NED_2010_Gaga.indd 22 7/06/11 18:30

24 1. Mobiliteit van studenten en personeel Resultaten van de selectieronde In 2010 heeft het Nationaal Agentschap 30 aanvragen ontvangen en werden 30 contracten voor mobiliteit (studentenmobiliteit, stafmobiliteit en organisatie van mobiliteit) gesloten. Het totaal beschikbare budget bedroeg euro. a) Studentenmobiliteit Sinds 1987 bevordert het Erasmus-programma de mobiliteit van studenten. Aanvankelijk bestond enkel de mogelijkheid om in het buitenland te gaan studeren aan een instelling voor hoger onderwijs. In 2007 werd de mogelijkheid gecreëerd om als Erasmusstudent een stage te gaan doen in een buitenlands bedrijf of organisatie. Zowel de studies als de stages duren tussen drie en twaalf maanden. Na afloop van hun buitenlandse studies of stage krijgen de Erasmusstudenten een erkenning van de behaalde studiepunten (credits). Resultaten voor het academiejaar Zowel de uitgaande als de inkomende studentenmobiliteit binnen Erasmus is in toegenomen in vergelijking met Er was een evenwicht tussen het aantal uitgaande studenten (3.521) en het aantal inkomende studenten (3.514). Er waren weinig of geen verschuivingen in de patronen betreffende populaire bestemmingslanden, studiegebieden en genderonevenwichten. Ramingen voor het academiejaar (maart 2011) geven aan dat het aantal studenten die deelnemen aan SMS (3.290) en aan SMP (693) hoger zal liggen dan tijdens het academiejaar De definitieve cijfers zullen begin 2012 bekend zijn. De uitgaande studentenmobiliteit is in met 8,6% gegroeid. Er waren studenten die mobiel waren voor studiedoeleinden (SMS) en 542 voor stagedoeleinden (SMP). Evolutie van de ERASMUS studentenmobiliteit Aantal studenten Hogescholen Universiteiten Totaal EPOS_NED_2010_Gaga.indd 23 7/06/11 18:30

25 Erasmus De populairste studiegebieden voor Erasmusstudies waren sociale wetenschappen, handelswetenschappen en rechten. Studentenmobiliteit voor studies (SMS) per studiegebied 24 De studentenmobiliteit voor studiedoeleinden (SMS) ging vooral naar zuiderse landen. Top 10 landen SMS Spanje 700 De studentenmobiliteit voor stages (SMP) was veel meer gericht op onze buurlanden dan de studentenmobiliteit voor studies (SMS). Top 10 landen SMP 132 Nederland 617 Frankrijk 114 Frankrijk 198 Italië Spanje Duitsland 56 Verenigd Koninkrijk 179 Portugal 48 Duitsland 156 Zweden 29 Portugal 141 Nederland 15 Italië 136 Verenigd Koninkrijk 15 Finland Ierland 120 Finland Denemarken 10 Oostenrijk Subject area Number Duration in months General programmes 0 0 Education Humanities and arts Social sciences, business and law Science, mathematics and computing Engineering, manufacturing and construction Agriculture and veterinary Health and welfare Services Not known or unspecified Totals De populairste sectoren voor Erasmusstages waren volksgezondheid, sociaal werk, en informatie en communicatie. Studentenmobiliteit voor stages (SMP) per sector Placement Sector Number Duration in months Human Health And Social Work Activities Information And Communication Other Service Activities Arts, Entertainment And Recreation Agriculture, Forestry And Fishing ,5 Administrative And Support Service Activities Professional, Scientific And Technical Activities ,5 Accommodation And Food Service Activities ,5 Education 19 63,5 Manufacturing 9 33,5 Construction 9 27 Real Estate Activities 4 12 Electricity, Gas, Steam And Air Conditioning Supply 3 11 Wholesale And Retail Trade; Repair Of Motor Vehicles And Motorcycles 1 3,5 Transportation And Storage 1 6 Financial And Insurance Activities 1 4 Public Administration And Defence; Compulsory Social Security 1 6 Totals EPOS_NED_2010_Gaga.indd 24 7/06/11 18:30

26 Er hebben in meer vrouwelijke studenten deelgenomen aan SMS (62%) en SMP (61%) dan mannelijke studenten. In waren net iets meer dan de helft van de inkomende Erasmusstudenten afkomstig uit Spanje, Polen, Italië, Frankrijk en Duitsland. Aantal inkomende Erasmusstudenten per thuisland Thuisland EU-landen Bulgarije Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Roemenië Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden b) Personeelsmobiliteit Naast studentenmobiliteit voor studie- of stagedoeleinden, stimuleert het Erasmus-programma ook verschillende vormen van personeelsmobiliteit: onderwijsopdrachten voor onderwijzend personeel van instellingen voor hoger onderwijs en gastpersoneel uit ondernemingen (STA); opleiding voor personeel van instellingen voor hoger onderwijs in ondernemingen en instellingen voor hoger onderwijs (STT). Resultaten voor het academiejaar In is het aantal personeelsmobiliteiten gedaald met 2,5% in vergelijking met Personeelsmobiliteit per academiejaar STA SST TOTAAL 2007/ / /2010 Niet EU-landen IJsland Kroatië 5 Liechtenstein Noorwegen Turkije Totaal Personeelsmobiliteit per academiejaar STA STT Totaal Er waren voor het eerst ook studenten uit Kroatië die met Erasmus naar Vlaanderen gekomen zijn. STA: mobiliteit van personeel voor onderwijsopdrachten / STT: mobiliteit van personeel voor opleidingen 25 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 25 7/06/11 18:30

27 Erasmus Iets meer dan de helft van het totaal aantal personeelsmobiliteiten ging naar de zes meest bezochte landen. Personeelsmobiliteit volgens gastland ST aantal Spanje Finland Nederland Frankrijk Portugal Polen Italië Verenigd Koninkrijk Turkije Duitsland Zweden Noorwegen Denemarken Oostenrijk Hongarije Roemenië Ierland Griekenland Letland Tsjechië Bulgarije Litouwen Estland Slovakije 9 52 Slovenië 7 32 Malta 2 9 België 3 3 ST dagen Voor personeelsmobiliteit (STA) was er een genderonevenwicht. Bijna 61% van de deelnemers was een man. 2. Intensieve Programma s Een Intensief Programma (IP) is een kort studieprogramma (twee tot zes weken). Een IP brengt studenten en medewerkers van instellingen voor hoger onderwijs van ten minste drie landen bijeen om: efficiënt en multinationaal onderwijs te stimuleren met betrekking tot gespecialiseerde thema s die anders niet of slechts bij een zeer beperkt aantal instellingen voor hoger onderwijs aan bod zouden komen studenten en docenten in staat te stellen om in multinationale groepen samen te werken en op die manier te profiteren van speciale leer- en lesomstandigheden die in de afzonderlijke instellingen niet beschikbaar zijn, zodat hun blik ten aanzien van het studieonderwerp verruimt onderwijzend personeel de mogelijkheid te bieden om met buitenlandse collega s van gedachten te wisselen over vakinhoudelijke kwesties en curriculumontwikkeling, en om nieuwe onderwijsmethoden in een internationale onderwijsomgeving te testen Sinds 2007 is deze actie gedecentraliseerd en zijn de Nationale Agentschappen er verantwoordelijk voor. De selectie gebeurt door het Nationaal Agentschap in het land dat het IP coördineert. Resultaten van de selectieronde In 2010 heeft EPOS 23 aanvragen voor IP s ontvangen en werden 14 contracten (5 nieuwe aanvragen en 9 verlengingen) gesloten voor een totaal bedrag van euro. Het maximum aantal verwachte deelnemende studenten bedraagt 591 en het aantal deelnemende docenten EPOS_NED_2010_Gaga.indd 26 7/06/11 18:30

28 IP s 2010 Naam van de instelling Universiteit Antwerpen Universiteit Antwerpen Artesis Hogeschool Antwerpen Plantijn Hogeschool van de Provincie Antwerpen Plantijn Hogeschool van de Provincie Antwerpen Hogeschool voor Wetenschap en Kunst Katholieke Hogeschool Kempen Katholieke Hogeschool Sint-Lieven Arteveldehogeschool Arteveldehogeschool Arteveldehogeschool Katholieke Hogeschool Zuid-West-Vlaanderen (KATHO) Hogeschool West-Vlaanderen Katholieke Universiteit Leuven Projecttitel Intensive programme in neuro magnetic resonance imaging (NEUROMRI) Laboratory animal science ART@muse Implementation of corporate social responsibility in small and medium sized enterprises Advertising campaign training for European universities Abandoned sacred places Well, MAN - Best practices in social an health care Mind the gap: multidisciplinary prototyping in webdesign Intensive programme on technological innovations in audiology (IPTIA) Interdisciplinary programme on chronic and end-of-life care (IPCEC) Interprofessional course on health in a changing world SoS! (Social work and sustainablity) New tools for non-formal educators working on intercultural learning Applied computational algebraic geometric modelling Resultaten van de Intensieve Programma s In werden 15 intensieve programma s uitgevoerd. Per IP namen er gemiddeld 35 studenten en 10 docenten deel. Succesverhalen IP s Een IP kan een eenmalige activiteit zijn, maar kan ook gedurende een beperkt aantal jaren gefinancierd worden, met een maximum van drie opeenvolgende jaren. Sinds de start van het programma Een leven lang leren zijn er vijf intensieve programma s die na drie jaar afgesloten werden: IPs Aantal per studiegebied en aantal deelnemers Subject area Number Total number of students Participants Incoming students 0 General programmes Education Humanities and arts Social sciences, business and law Science, mathematics and computing Engineering, manufacturing and construction Agriculture and veterinary Health and welfare Services Not known or unspecified Totals Teachers Instelling Titel Korte beschrijving Katholieke Hogeschool Kempen ISTAR-DOT: building a new business game embracing all entrepreneurship competences Dit project had tot doel een businessgame te ontwikkelen dat studenten sleutelcompetenties voor ondernemerschap aanreikt. Verschillende teams hebben een businessgame in 3D ontwikkeld dat gebruikt kan worden om een simulatie van een luchtvaartmaatschappij te doen. Website: 27 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 27 7/06/11 18:30

29 Erasmus Succesverhalen IP s Instelling Katholieke Hogeschool Sint-Lieven Instelling Arteveldehogeschool Titel Coping with Diversity in a Multicultural Europe: Diversity as Resource for Economics and Education Titel Interdisciplinary Programme on Palliative and End-of- Life Care Korte beschrijving Het doel van dit project was om studenten het inzicht bij te brengen dat diversiteit kan gezien worden als een hulpbron voor economie en onderwijs, eerder dan als een bedreiging. Er werd een website gecreëerd over het onderwerp van dit IP. Lesmaterialen werden verzameld op een cd-rom en kunnen in de lerarenopleiding gebruikt worden. Korte beschrijving Het doel van dit IP was een onderwijsmodule te ontwikkelen met een interdisciplinaire benadering van palliatieve zorgen. De cursus is erin geslaagd om de medische, ethische en psychologische benadering van palliatieve zorgen samen te brengen. De partners ontwikkelden nieuwe lesmaterialen. Website: Instelling Lessius Mechelen Instelling Titel Korte beschrijving Universiteit Antwerpen European and Comparative Education Law and Policy Het doel van dit IP was een inter- en intradisciplinair programma tot stand te brengen over Europees en vergelijkend onderwijsrecht- en beleid. Lesmaterialen zijn terug te vinden op een website. De partners in dit project hebben afspraken gemaakt om hun samenwerking verder te zetten na afloop van dit intensief programma. Titel Korte beschrijving Management Information Systems Supporting Local Government Het doel van dit IP was studenten te confronteren met de moeilijkheid om het functionele en technologische (ICT) perspectief van Business Intelligence op elkaar af te stemmen in een non-profitcontext. Daarvoor werd gebruik gemaakt van een praktische casus. Lesmaterialen werden gepubliceerd op een website. De partners zijn van plan om hun samenwerking verder te zetten. Website: Website: 28 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 28 7/06/11 18:30

30 3. Erasmus Intensive Language Courses Een van de kernactiviteiten in het programma Een leven lang leren is taal en taalverwerving. Het leren van vreemde talen is vaak een van de motieven die studenten aanhalen om aan het Erasmus-programma deel te nemen. De Erasmus Intensive Language Courses (EILC s) zijn intensieve voorbereidende taalcursussen in de kleine talen van de landen die aan het programma deelnemen. Dat zijn alle talen behalve Engels, Frans, Duits en Spaans. De EILC s duren maximaal 6 weken en worden hoofdzakelijk op beginnersniveau georganiseerd. De cursussen vinden plaats in de zomer en in de winter. Resultaten van de selectieronde In 2010 hebben 7 instellingen een aanvraag ingediend bij EPOS en werd een totale financiering van euro toegekend voor de organisatie van 35 cursussen. Resultaten van de EILCs In werden in Vlaanderen 31 EILC cursussen georganiseerd: 23 zomercursussen en 8 wintercursussen. Er namen in totaal 578 studenten aan deel: 558 op beginnersniveau en 20 op intermediair niveau. In Europees perspectief is dat een zeer groot succes te noemen. Vlaanderen had op één na het grootste aantal studenten die een intensieve taalcursus volgden. De nieuwsredactie van de Vlaamse radio en televisie (VRT) heeft daar op 3 september 2010 een nieuwsitem over gemaakt. Erasmus Belgica In Europa heeft het Erasmus-programma een vaste plaats verworven en is het een standaard geworden voor andere vormen van studentenmobiliteit. Door de vrij unieke situatie van drie taal- en cultuurgemeenschappen in België is het voor studenten uit Belgische instellingen voor hoger onderwijs mogelijk om binnen de landsgrenzen een enigszins vergelijkbare ervaring op te doen. De eerste uitwisselingen zijn van start gegaan in het academiejaar In 2010 werd een budget van euro verdeeld onder 20 aanvragende instellingen voor 177 deelnemende studenten (163 mobiliteiten voor studies en 14 mobiliteiten voor stages). Erasmus Belgica 4. Voorbereidende bezoeken en contactseminaries Instellingen die hun studenten- en personeelsmobiliteiten willen uitbreiden naar nieuwe partners, een Erasmus Intensief Programma of een aanvraag voor een gecentraliseerde Erasmus actie willen voorbereiden, kunnen een subsidie aanvragen voor een voorbereidend bezoek of contactseminarie. In 2010 werden 3 aanvragen ingediend en goedgekeurd voor een totaal bedrag van euro Academiejaar Aantal studenten Aantal maanden Budget , , , , , , , ,- Aantal studenten Aantal maanden Budget 29 EPOS_NED_2010_Gaga.indd 29 7/06/11 18:30

Ryckevelde vzw. Internationalisering van A tot Z voor het secundair onderwijs. Programma. Mogelijkheden. Beweging voor Europees burgerschap

Ryckevelde vzw. Internationalisering van A tot Z voor het secundair onderwijs. Programma. Mogelijkheden. Beweging voor Europees burgerschap Internationalisering van A tot Z voor het secundair onderwijs Ryckevelde vzw Beweging voor Europees burgerschap Gent, 25 april 2012 Ryckevelde vzw, beweging voor Europees burgerschap Ryckevelde vzw, beweging

Nadere informatie

Erasmus voor iedereen: EU-financiering voor 5 miljoen burgers

Erasmus voor iedereen: EU-financiering voor 5 miljoen burgers EUROPESE COMMISSIE - PERSBERICHT Erasmus voor iedereen: EU-financiering voor 5 miljoen burgers Brussel, 23 november 2011 - Tot 5 miljoen mensen, bijna tweemaal zo veel als nu, krijgen de kans om in het

Nadere informatie

ERASMUS+ STRATEGISCHE SAMENWERKING TUSSEN SCHOLEN SCHOOL EXCHANGE PARTNERSHIPS

ERASMUS+ STRATEGISCHE SAMENWERKING TUSSEN SCHOLEN SCHOOL EXCHANGE PARTNERSHIPS INFO OPROEP 2019 ERASMUS STRATEGISCHE SAMENWERKING TUSSEN SCHOLEN VOOR WIE? De School Exchange Partnerships (KA229) of samenwerking voor enkel scholen binnen Erasmus bestaat enkel voor scholen uit het

Nadere informatie

Erasmus + 2015 2016. Mobiliteitsproject van de EU 2014 2020 en andere exchange mogelijkheden. 10-12-2014 pag. 1

Erasmus + 2015 2016. Mobiliteitsproject van de EU 2014 2020 en andere exchange mogelijkheden. 10-12-2014 pag. 1 Erasmus + 2015 2016 Mobiliteitsproject van de EU 2014 2020 en andere exchange mogelijkheden 10-12-2014 pag. 1 Erasmus+ 2015-2016 Erasmus + beleid door IRMO administratie door SAC 10-12-2014 pag. 2 Erasmus

Nadere informatie

Vraag nr. 788 van 20 augustus 2013 van JOS DE MEYER

Vraag nr. 788 van 20 augustus 2013 van JOS DE MEYER VLAAMS PARLEMENT SCHRIFTELIJKE VRAGEN PASCAL SMET VLAAMS MINISTER VAN ONDERWIJS, JEUGD, GELIJKE KANSEN EN BRUSSEL Vraag nr. 788 van 20 augustus 2013 van JOS DE MEYER Erasmusprogramma Evaluatie Het Erasmusprogramma

Nadere informatie

Europese. samenwerking. in de lerarenopleiding

Europese. samenwerking. in de lerarenopleiding Europese samenwerking in de lerarenopleiding Het Europese Een Leven Lang Leren -programma (LLP) geeft studenten, docenten en organisaties die een lerarenopleiding aanbieden de kans om hun horizon te verruimen.

Nadere informatie

13/10/2014. Erasmus + Waarom exchange?

13/10/2014. Erasmus + Waarom exchange? Erasmus + 2015 2016 Erasmus+ 2015-2016 Erasmus + beleid door IRMO Mobiliteitsproject van de EU 2014 2020 en andere exchange mogelijkheden administratie door SAC 13-10-2014 pag. 1 13-10-2014 pag. 2 Waarom

Nadere informatie

Q1 In welke hoedanigheid neemt u deel aan deze enquête:

Q1 In welke hoedanigheid neemt u deel aan deze enquête: Q1 In welke hoedanigheid neemt u deel aan deze enquête: Answered: 280 Skipped: 0 Leerkracht Schoolhoofd Leerling Ouder Vertegenwoor... Leerkracht Schoolhoofd Leerling Ouder Vertegenwoordiger van een andere

Nadere informatie

Het Erasmus-programma in 2011/2012: de cijfers toegelicht

Het Erasmus-programma in 2011/2012: de cijfers toegelicht EUROPESE COMMISSIE MEMO Brussel, 8 juli 2013 Het Erasmus-programma in 2011/2012: de cijfers toegelicht Vandaag heeft de Europese Commissie nieuwe cijfers 1 bekendgemaakt over het aantal studenten, docenten

Nadere informatie

Verwelkoming. Het is beter een mijl te reizen dan om duizend boeken te lezen (Confucius)

Verwelkoming. Het is beter een mijl te reizen dan om duizend boeken te lezen (Confucius) Verwelkoming Het is beter een mijl te reizen dan om duizend boeken te lezen (Confucius) Informatie Oproepronde 2018 ERASMUS+ KERNACTIE 1 KA1 IN ERASMUS+ SCHOOL- ONDERWIJS SPORT BEROEPS- ONDERWIJS EN OPLEIDING

Nadere informatie

Arbeidsmarkt allochtonen

Arbeidsmarkt allochtonen Streekpact 2013-2018 Cijferanalyse Publicatiedatum: 30 september 2013 Contactpersoon: Kim Nevelsteen Arbeidsmarkt allochtonen Samenvatting 1.176 werkzoekende allochtone Kempenaren (2012) vaak man meestal

Nadere informatie

#BeActive Reglement ondersteuning clubs in het kader van Europese uitwisseling

#BeActive Reglement ondersteuning clubs in het kader van Europese uitwisseling #BeActive Reglement ondersteuning clubs in het kader van Europese uitwisseling Artikel 1: Situering De Europese Week van de Sport is een initiatief van de Europese Commissie om sport en lichaamsbeweging

Nadere informatie

ERASMUS+ voor scholen

ERASMUS+ voor scholen ERASMUS+ voor scholen Waarom nieuw programma? Begrotingen EU: zevenjaarlijks: 2007-2013: Een Leven Lang Leren 2014-2020: Erasmus+ Sterkere link met het beleid EU toegevoegde waarde en impact Stroomlijnen

Nadere informatie

Voorwoord Directeurs. Voor u ligt het jaarboek 2009 van EPOS.

Voorwoord Directeurs. Voor u ligt het jaarboek 2009 van EPOS. 2 Voorwoord Directeurs Voor u ligt het jaarboek 2009 van EPOS. EPOS is het agentschap dat in Vlaanderen instaat voor de uitvoering van het Europese programma Een leven lang leren (de verder in de tekst

Nadere informatie

Diagram 2: Erasmus voor studentenmobiliteit relatieve verandering van het aantal studenten per uitzendland tussen 2009/2010 en 2010/2011

Diagram 2: Erasmus voor studentenmobiliteit relatieve verandering van het aantal studenten per uitzendland tussen 2009/2010 en 2010/2011 MEMO/12/310 Brussel, 8 mei 2012 Het Erasmus-programma in 2010/2011: de cijfers toegelicht Vandaag heeft de Europese Commissie nieuwe cijfers bekendgemaakt over het aantal studenten, docenten en andere

Nadere informatie

Volume: 0-49 zendingen per jaar Europa 0 2 kg 2-10 kg kg kg

Volume: 0-49 zendingen per jaar Europa 0 2 kg 2-10 kg kg kg Wanneer u op basis van uw daadwerkelijkaantal zendingen boven de 49 zendingen per jaar uitkomt, dan kunt u ons contacteren voor verbeterde tarieven. Wij passen uw prijzen dan direct aan. Volume: 0-49 zendingen

Nadere informatie

Deel 8 INTERNATIONALE VERGELIJKING

Deel 8 INTERNATIONALE VERGELIJKING Deel INTERNATIONALE VERGELIJKING INTERNATIONALE VERGELIJKING Internationale onderwijsstatistieken zijn gebaseerd op een standaardterminologie, standaardconcepten, -definities en -classificaties, en dit

Nadere informatie

Wij ondersteunen, stimuleren en begeleiden het Vlaamse integratie- en inburgeringsbeleid

Wij ondersteunen, stimuleren en begeleiden het Vlaamse integratie- en inburgeringsbeleid Wij ondersteunen, stimuleren en begeleiden het Vlaamse integratie- en inburgeringsbeleid INBURGERINGSPROGRAMMA Trajectbegeleider: TB Nederlands als Tweede Taal: NT2 Maatschappelijke Oriëntatie: MO Toekomstplannen

Nadere informatie

ERASMUS+: HOGER ONDERWIJS OPROEP 2016 HANDLEIDING KERNACTIE 1 INDIVIDUELE LEERMOBILITEIT

ERASMUS+: HOGER ONDERWIJS OPROEP 2016 HANDLEIDING KERNACTIE 1 INDIVIDUELE LEERMOBILITEIT ERASMUS+: HOGER ONDERWIJS OPROEP 2016 HANDLEIDING KERNACTIE 1 INDIVIDUELE LEERMOBILITEIT Versie 18.11.2015 1. WELKE MOGELIJKHEDEN BIEDT DEZE ACTIE? Een mobiliteitsproject voor het hoger onderwijs omvat

Nadere informatie

Deel 8 INTERNATIONALE VERGELIJKING

Deel 8 INTERNATIONALE VERGELIJKING Deel INTERNATIONALE VERGELIJKING INTERNATIONALE VERGELIJKING Internationale onderwijsstatistieken zijn gebaseerd op een standaardterminologie, standaardconcepten, -definities en -classificaties, en dit

Nadere informatie

Procedure Erasmus+ 2014-2016

Procedure Erasmus+ 2014-2016 Procedure Erasmus+ 2014-2016 ons kenmerk Erasmus+ Beurzenprogramma contactpersoon Klaartje Gosens datum Maart 2015 telefoon (088) 525 80 01 onderwerp Procedure Erasmus+ 2014-2016 e-mail internationaloffice@avans.nl

Nadere informatie

EU-samenwerkingsprogramma etwinning - Deelname Vlaamse leerkrachten

EU-samenwerkingsprogramma etwinning - Deelname Vlaamse leerkrachten SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 592 van VERA CELIS datum: 29 juni 2017 aan HILDE CREVITS VICEMINISTER-PRESIDENT VAN DE VLAAMSE REGERING, VLAAMS MINISTER VAN ONDERWIJS EU-samenwerkingsprogramma etwinning - Deelname

Nadere informatie

Procedure Erasmus+ 2015-2016

Procedure Erasmus+ 2015-2016 Procedure Erasmus+ 2015-2016 ons kenmerk Erasmus+ beurzenprogramma contactpersoon Klaartje Gosens datum september 2015 telefoon + 3 1 88 525 80 01 onderwerp Procedure Erasmus+ 2015-2016 e-mail internationaloffice@avans.nl

Nadere informatie

onderwerp Procedure Erasmus+ 2014-2020

onderwerp Procedure Erasmus+ 2014-2020 Procedure Erasmus+ 2014-2020 ons kenmerk Erasmus+ Beurzenprogramma telefoon (088) 525 80 01 onderwerp Procedure Erasmus+ 2014-2020 contactpersoon Klaartje Gosens e-mail internationaloffice@avans.nl van

Nadere informatie

ERASMUS DUAAL. Uitgebreide info

ERASMUS DUAAL. Uitgebreide info ERASMUS DUAAL Buitenlandse stagemogelijkheden voor Duaal Lerenden Uitgebreide info In het voorjaar van 2020 zullen zo n 65 Duaal Lerenden kunnen deelnemen aan een werkstage van 2 weken in het buitenland.

Nadere informatie

Oriënteringssessie Op Erasmus gaan: een vlag met vele ladingen. International Days 2015

Oriënteringssessie Op Erasmus gaan: een vlag met vele ladingen. International Days 2015 Oriënteringssessie Op Erasmus gaan: een vlag met vele ladingen International Days 2015 Op Erasmus gaan: wereldwijde mogelijkheden Binnen Europa: 32 landen: 28 EU landen, Turkije, IJsland, Noorwegen, FYROM

Nadere informatie

Stages in Europa. Erasmus+ Traineeship voor afgestudeerden

Stages in Europa. Erasmus+ Traineeship voor afgestudeerden Stages in Europa Erasmus+ Traineeship voor afgestudeerden Inhoud presentatie Waarom op internationale stage gaan? Beurzen? Stageplatform voor Vlaanderen: Reconfirm Erasmus+ programma - Doelgroep / voorwaarden

Nadere informatie

Going abroad: Info session for BLT students 2014-2015

Going abroad: Info session for BLT students 2014-2015 Going abroad: Info session for BLT students 2014-2015 International Week March 9-13 Info about Mobility Study Training Projects Student Conferences kood International Activity 2 Buitenlandse mobiliteit

Nadere informatie

Tarieven Europa: staffel 1

Tarieven Europa: staffel 1 Tarieven Europa: staffel 1 Wanneer u op basis van uw daadwerkelijkaantal zendingen boven de 49 zendingen per jaar uitkomt, dan kunt u ons contacteren voor verbeterde tarieven. Wij passen uw prijzen dan

Nadere informatie

ANNEX BIJLAGE. bij VERSLAG VAN DE COMMISSIE AAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD

ANNEX BIJLAGE. bij VERSLAG VAN DE COMMISSIE AAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD EUROPESE COMMISSIE Brussel, 21.9.2018 COM(2018) 651 final ANNEX BIJLAGE bij VERSLAG VAN DE COMMISSIE AAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD over de werking van Richtlijn 2011/24/EU betreffende de toepassing

Nadere informatie

Deel 8 INTERNATIONALE VERGELIJKING

Deel 8 INTERNATIONALE VERGELIJKING Deel INTERNATIONALE VERGELIJKING INTERNATIONALE VERGELIJKING Internationale onderwijsstatistieken zijn gebaseerd op een standaardterminologie, standaardconcepten, -definities en -classificaties, en dit

Nadere informatie

Comenius 2.2a. Praktijkvoorbeelden. Walter Baeten, PhD Arteveldehogeschool

Comenius 2.2a. Praktijkvoorbeelden. Walter Baeten, PhD Arteveldehogeschool Comenius 2.2a Praktijkvoorbeelden Walter Baeten, PhD Arteveldehogeschool Opbouw Voorbeelden Includeme Most Vergelijking Erasmus Com 2.2 a Voorgeschiedenis Lerarenopleiding = beroepsopleiding Onder Leonardo?

Nadere informatie

Deel 8. internationale vergelijking

Deel 8. internationale vergelijking Deel internationale vergelijking INTERNATIONALE VERGELIJKING Internationale onderwijsstatistieken zijn gebaseerd op een standaardterminologie, standaardconcepten, -definities en -classificaties, en dit

Nadere informatie

Mogelijkheden. Internationalisering van A tot Z voor het basisonderwijs. 1. Prins Filipfonds. 2. Buurlandenbeleid

Mogelijkheden. Internationalisering van A tot Z voor het basisonderwijs. 1. Prins Filipfonds. 2. Buurlandenbeleid Mogelijkheden Internationalisering van A tot Z voor het basisonderwijs Leuven, 29 februari 2012 Prins Filipfonds Buurlandenbeleid Een Leven Lang Leren programma Comenius Study Visits Raad van Europa Ryckevelde

Nadere informatie

Aanmelding bij buitenlandse universiteit & beursaanvraag. Patrick Beckers International Office Social Sciences

Aanmelding bij buitenlandse universiteit & beursaanvraag. Patrick Beckers International Office Social Sciences Aanmelding bij buitenlandse universiteit & beursaanvraag Patrick Beckers International Office Social Sciences AANMELDPROCES 1. Nominatie 2. Aanmelden bij universiteit 3. Beurs NOMINATIE + AANMELDING 1.

Nadere informatie

Deel 8 INTERNATIONALE VERGELIJKING

Deel 8 INTERNATIONALE VERGELIJKING Deel INTERNATIONALE VERGELIJKING INTERNATIONALE VERGELIJKING Internationale onderwijsstatistieken zijn gebaseerd op een standaardterminologie, standaardconcepten, -definities en -classificaties, en dit

Nadere informatie

Verbeteren van de slechte schoolresultaten voor wiskunde en wetenschap blijft uitdaging voor Europa

Verbeteren van de slechte schoolresultaten voor wiskunde en wetenschap blijft uitdaging voor Europa EUROPESE COMMISSIE - PERSBERICHT Verbeteren van de slechte schoolresultaten voor wiskunde en wetenschap blijft uitdaging voor Europa Brussel, 16 november 2011 Beleidsmakers moeten scholen beter ondersteunen

Nadere informatie

Stages in Europa. Erasmus+

Stages in Europa. Erasmus+ Stages in Europa Erasmus+ Inhoud presentatie Waarom? Financiering? Erasmus+ programma Stageplatform voor Vlaanderen: Reconfirm Hoe vind je een buitenlandse stage? Tips voor een succesvolle stage Sociaal

Nadere informatie

2.2. EUROPESE UNIE Droogte remt groei melkaanvoer af. Melkaanvoer per lidstaat (kalenderjaren) (1.000 ton) % 18/17

2.2. EUROPESE UNIE Droogte remt groei melkaanvoer af. Melkaanvoer per lidstaat (kalenderjaren) (1.000 ton) % 18/17 2.2. EUROPESE UNIE 2.2.1. Droogte remt groei melkaanvoer af Melkaanvoer per lidstaat (kalenderjaren) (1.000 ton) 2005 2015 2017 2018 % 18/17 België 3 022 3 988 4 025 4 190 4,1 Denemarken 4 451 5 278 5

Nadere informatie

Internationalisering Sint-Janscollege Poperinge. Ria De Wilde VLOR Seminarie internationalisering 16 februari 2016

Internationalisering Sint-Janscollege Poperinge. Ria De Wilde VLOR Seminarie internationalisering 16 februari 2016 Internationalisering Sint-Janscollege Poperinge Ria De Wilde VLOR Seminarie internationalisering 16 februari 2016 Historiek Periode vóór etwinning: - 1 uitwisseling in Alicante: * thema: Les jeunes et

Nadere informatie

Informatiebrief wetgeving bepaling hoogte collegegelden

Informatiebrief wetgeving bepaling hoogte collegegelden Informatiebrief wetgeving bepaling hoogte collegegelden In het Hoger Onderwijs wordt onderscheid gemaakt tussen wettelijk en instellingscollegegeld. Het wettelijk collegegeld wordt door de minister vastgesteld

Nadere informatie

LEREN VAN EN IN HET BUITENLAND

LEREN VAN EN IN HET BUITENLAND LEREN VAN EN IN HET BUITENLAND EUROPAHUIS RYCKEVELDE = werken aan Europees burgerschap EUROPAHUIS RYCKEVELDE EUROPA BEGRIJPEN EUROPA BELEVEN Infosessies en workshops Evenementen Thematische campagnes Dossiers

Nadere informatie

EUROPESE UNIE HET EUROPEES PARLEMENT

EUROPESE UNIE HET EUROPEES PARLEMENT EUROPESE UNIE HET EUROPEES PARLEMENT DE RAAD Brussel, 20 juni 2017 (OR. en) 2016/0186 (COD) PE-CONS 25/17 CULT 69 AELE 49 EEE 27 CODEC 867 WETGEVINGSBESLUITEN EN ANDERE INSTRUMENTEN Betreft: BESLUIT VAN

Nadere informatie

Internationalisering in het kleuter- en lager onderwijs. De school in Europa - Europa in de school

Internationalisering in het kleuter- en lager onderwijs. De school in Europa - Europa in de school Internationalisering in het kleuter- en lager onderwijs De school in Europa - Europa in de school Programma Intro + de mogelijkheden in vogelvlucht etwinning: praktijkvoorbeeld + info Buurklassen: praktijkvoorbeeld

Nadere informatie

Scorebord van de interne markt

Scorebord van de interne markt Scorebord van de interne markt Prestaties per lidstaat België (Verslagperiode: 2015) Omzetting van wetgeving Omzettingsachterstand: 1,1% (laatste verslag: 0,8%) voor het eerst sinds mei 2014 weer in de

Nadere informatie

Erasmus+ voor schoolonderwijs. Erasmus + KA1: Nascholingsprojecten. Key Action 1. KA1: Nascholingsprojecten - budget. KA1: Nascholingsprojecten vb.

Erasmus+ voor schoolonderwijs. Erasmus + KA1: Nascholingsprojecten. Key Action 1. KA1: Nascholingsprojecten - budget. KA1: Nascholingsprojecten vb. Erasmus+ voor onderwijs Erasmus + Erasmus + Voor onderwijs Keyaction 1: Leer voor individuen Keyaction : Samenwerking voor innovatie en goede praktijken Keyaction3: Steun voor beleidshervorming 1. Leer

Nadere informatie

De arbeidsmarkt in april 2015

De arbeidsmarkt in april 2015 De arbeidsmarkt in april 2015 Datum: 12 mei 2015 Van: Stad Antwerpen Ondernemen & stadsmarketing Business en innovatie Betreft: Arbeidsmarktfiche april 2015 In deze arbeidsmarktfiche zien we 1. dat Antwerpen

Nadere informatie

Tarieven Europa: staffel 1

Tarieven Europa: staffel 1 Tarieven Europa: staffel 1 Wanneer u op basis van uw daadwerkelijkaantal zendingen boven de 49 zendingen per jaar uitkomt, dan kunt u ons contacteren voor verbeterde tarieven. Wij passen uw prijzen dan

Nadere informatie

Europese vergelijking systemen van volwasseneneducatie en aanpak laaggeletterdheid

Europese vergelijking systemen van volwasseneneducatie en aanpak laaggeletterdheid Europese vergelijking systemen van volwasseneneducatie en aanpak laaggeletterdheid Dr. Maurice de Greef Prof. dr. Mien Segers 06-2016 Maastricht University, Educational Research & Development (ERD) School

Nadere informatie

STAGES IN EUROPA ERASMUS+

STAGES IN EUROPA ERASMUS+ DIRECTIE ONDERWIJSAANGELEGENHEDEN AFDELING INTERNATIONALISERING STAGES IN EUROPA ERASMUS+ Patricia Burssens 25/10/2016 INHOUD PRESENTATIE Inleiding Erasmus+ programma Stageplatform voor Vlaanderen: Reconfirm

Nadere informatie

Docentenvel opdracht 18 (De grote klimaat- en Europa- quiz)

Docentenvel opdracht 18 (De grote klimaat- en Europa- quiz) Docentenvel opdracht 18 (De grote klimaat- en Europa- quiz) Lees ter voorbereiding de volgende teksten en bekijk de vragen en antwoorden van de quiz. De juiste antwoorden zijn vetgedrukt. Wat wil en doet

Nadere informatie

RAAD VAN DE EUROPESE UNIE. Brussel, 26 november 2003 (27.11) (OR. fr) 15314/03 Interinstitutioneel dossier: 2003/0274 (COD) CULT 66 CODEC 1678

RAAD VAN DE EUROPESE UNIE. Brussel, 26 november 2003 (27.11) (OR. fr) 15314/03 Interinstitutioneel dossier: 2003/0274 (COD) CULT 66 CODEC 1678 RAAD VAN DE EUROPESE UNIE Brussel, 26 november 2003 (27.11) (OR. fr) 15314/03 Interinstitutioneel dossier: 2003/0274 (COD) CULT 66 CODEC 1678 VOORSTEL van: de Europese Commissie d.d.: 18 november 2003

Nadere informatie

de heer Jordi AYET PUIGARNAU, directeur, namens de secretarisgeneraal van de Europese Commissie

de heer Jordi AYET PUIGARNAU, directeur, namens de secretarisgeneraal van de Europese Commissie Raad van de Europese Unie Brussel, 23 mei 2017 (OR. en) 9601/17 ADD 4 JAI 537 ASIM 57 CO EUR-PREP 27 BEGELEIDENDE NOTA van: ingekomen: 17 mei 2017 aan: de heer Jordi AYET PUIGARNAU, directeur, namens de

Nadere informatie

1. WAAROM DIT HANDBOEK? 2

1. WAAROM DIT HANDBOEK? 2 2 1.1. WAAROM DIT HANDBOEK? Internationale mobiliteit wordt steeds meer een absolute noodzaak op een arbeidsmarkt waar een sterke vraag heerst naar meer flexibiliteit en aanpassingsvermogen. Een van de

Nadere informatie

1. 31958 Q 1101: EAEC Raad: De Statuten van het Voorzieningsagentschap van Euratom (PB 27 van 6.12.1958, blz. 534), gewijzigd bij:

1. 31958 Q 1101: EAEC Raad: De Statuten van het Voorzieningsagentschap van Euratom (PB 27 van 6.12.1958, blz. 534), gewijzigd bij: 9. ENERGIE 1. 31958 Q 1101: EAEC Raad: De Statuten van het Voorzieningsagentschap van Euratom (PB 27 van 6.12.1958, blz. 534), gewijzigd bij: 31973 D 0045: Besluit 73/45/Euratom van de Raad van 8 maart

Nadere informatie

Informatie van: international office Social Sciences (plaatsvervangend) studieadviseur Sociologie

Informatie van: international office Social Sciences (plaatsvervangend) studieadviseur Sociologie Op naar het buitenland! Informatie van: Patrick Beckers Coco de Jongh Ellen Verbakel international office Social Sciences (plaatsvervangend) studieadviseur Sociologie coördinator internationalisering Sociologie

Nadere informatie

Raad van de Europese Unie Brussel, 18 mei 2017 (OR. en)

Raad van de Europese Unie Brussel, 18 mei 2017 (OR. en) Raad van de Europese Unie Brussel, 18 mei 2017 (OR. en) 9438/17 ADD 1 MAP 12 BEGELEIDENDE NOTA van: ingekomen: 17 mei 2017 aan: de heer Jordi AYET PUIGARNAU, directeur, namens de secretaris-generaal van

Nadere informatie

Verkeersveiligheid: aantal verkeersdoden in de EU nog nooit zo laag - Europa maakt nu ook werk van een strategie voor gewonden in het verkeer

Verkeersveiligheid: aantal verkeersdoden in de EU nog nooit zo laag - Europa maakt nu ook werk van een strategie voor gewonden in het verkeer EUROPESE COMMISSIE PERSBERICHT Brussel, 19 maart 2013 Verkeersveiligheid: aantal verkeersdoden in de EU nog nooit zo laag - Europa maakt nu ook werk van een strategie voor gewonden in het verkeer Het aantal

Nadere informatie

TRACTATENBLAD VAN HET

TRACTATENBLAD VAN HET 66 (1991) Nr. 6 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 2014 Nr. 39 A. TITEL Overeenkomst betreffende samenwerking en een douane-unie tussen de Europese Gemeenschap en haar lidstaten,

Nadere informatie

AEG deel 3 Naam:. Klas:.

AEG deel 3 Naam:. Klas:. AEG deel 3 Naam:. Klas:. 1-Video Grensverleggend Europa; Het moet van Brussel. a-in welke Europese stad staat Jan Jaap v.d. Wal? b-beschrijf in het kort waarom een betere Europese samenwerking nodig was.

Nadere informatie

De arbeidsmarkt in maart 2015

De arbeidsmarkt in maart 2015 De arbeidsmarkt in maart 2015 Datum: 9 april 2015 Van: Stad Antwerpen Ondernemen & stadsmarketing Business en innovatie Betreft: Arbeidsmarktfiche maart 2015 In deze arbeidsmarktfiche zien we 1. dat Antwerpen

Nadere informatie

TTALIS. Leraren doorheen de loopbaan : deelname aan, intensiteit van en behoefte aan professionalisering

TTALIS. Leraren doorheen de loopbaan : deelname aan, intensiteit van en behoefte aan professionalisering Leraren doorheen de loopbaan : TTALIS deelname aan, intensiteit van en behoefte aan professionalisering Bevindingen uit de Teaching And Learning International Survey (TALIS) 2013 IN FOCUS Inhoudsopgave

Nadere informatie

De arbeidsmarkt in mei 2015

De arbeidsmarkt in mei 2015 De arbeidsmarkt in mei 2015 Datum: 11 juni 2015 Van: Stad Antwerpen Ondernemen en Stadsmarketing Business en innovatie Betreft: Arbeidsmarktfiche mei 2015 In deze arbeidsmarktfiche zien we 1. dat Antwerpen

Nadere informatie

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD. ter bepaling van de samenstelling van het Economisch en Sociaal Comité

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD. ter bepaling van de samenstelling van het Economisch en Sociaal Comité EUROPESE COMMISSIE Brussel, 11.6.2014 COM(2014) 227 final 2014/0129 (NLE) Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD ter bepaling van de samenstelling van het Economisch en Sociaal Comité NL NL TOELICHTING

Nadere informatie

KA 1 Credit Mobility Hoger Onderwijs. Joy Plokker

KA 1 Credit Mobility Hoger Onderwijs. Joy Plokker KA 1 Credit Mobility Hoger Onderwijs Joy Plokker Inhoud Structuur van het Erasmus+ programma Budget hoger onderwijs Call 2015 Erasmus Charter for Higher Education Inter-institutional Agreement (IIA) KA1

Nadere informatie

Infosessie LOBW 25/11/2014. Programma infosessie: Erasmus + Waarom exchange?

Infosessie LOBW 25/11/2014. Programma infosessie: Erasmus + Waarom exchange? Erasmus + 2015 2016 Erasmus+ 2015-2016 Infosessie LOBW dinsdag 25 november 2014, 16u Exchange coordinator LOBW: Prof. De Martelaer Sinds 1 september: Internationalisation coordinator faculteit LK Katrijn

Nadere informatie

Thema 2 Om ons heen. Samenvatting. Meander Samenvatting groep 7. Landschappen. Klimaten. Samenwerking. de regering. Onder de loep.

Thema 2 Om ons heen. Samenvatting. Meander Samenvatting groep 7. Landschappen. Klimaten. Samenwerking. de regering. Onder de loep. Meander Samenvatting groep 7 Thema 2 Om ons heen Samenvatting Landschappen Landschappen in Europa zijn heel verschillend. Nederland is een heel vlak land. Frankrijk is een land met heuvels en bergen. Zweden

Nadere informatie

Bijlage B4. Werken aan de start. Freek Bucx

Bijlage B4. Werken aan de start. Freek Bucx Bijlage B4 Werken aan de start Freek Bucx Inhoud Tabel B4.1... 3 Tabel B4.2... 5 Tabel B4.3... 6 Tabel B4.4... 7 Tabel B4.5... 8 Tabel B4.6... 9 Tabel B4.7... 10 Tabel B4.8... 11 Tabel B4.9... 12 Tabel

Nadere informatie

TOERISTISCHE AANKOMSTEN EN OVERNACHTINGEN IN 2010

TOERISTISCHE AANKOMSTEN EN OVERNACHTINGEN IN 2010 UPDATE CIJFERS TOERISTISCHE AANKOMSTEN EN OVERNACHTINGEN IN 2010 Bron: FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie Verwerking: Stad Genk, Dienst Beleidsplanning Aankomsten en overnachtingen

Nadere informatie

HET NIEUWS. 4 Klasse voor leraren

HET NIEUWS. 4 Klasse voor leraren HET NIEUWS Vanaf 1 juli wordt België gedurende zes maanden voorzitter van de Europese Unie (EU) *** Door de invoering van de Eur 4 Klasse voor leraren BEELD VAN DE MAAND [LITOUWEN] Kotelet Kraziai, een

Nadere informatie

Bijlage B4. Eerste treden op de arbeidsmarkt. Freek Bucx

Bijlage B4. Eerste treden op de arbeidsmarkt. Freek Bucx Bijlage B4 Eerste treden op de arbeidsmarkt Freek Bucx Inhoud Tabel B4.1... 3 Tabel B4.2... 4 Tabel B4.3... 5 Tabel B4.4... 6 Tabel B4.5... 7 Tabel B4.6... 8 Bijlage B4 Eerste treden op de arbeidsmarkt

Nadere informatie

Toerisme in Cijfers Tourism in Figures. Aantal aankomsten per maand, 2016 Number of arrivals by month, 2016

Toerisme in Cijfers Tourism in Figures. Aantal aankomsten per maand, 2016 Number of arrivals by month, 2016 2016 Toerisme in Cijfers Tourism in Figures XL Aantal aankomsten per maand, 2016 Number of arrivals by month, 2016 Juli 2017 AANTAL AANKOMSTEN PER MAAND, 2016 Tabel P. Table NUMBER OF ARRIVALS BY MONTH,

Nadere informatie

nr. 811 van TOM VAN GRIEKEN datum: 10 augustus 2015 aan JO VANDEURZEN Kinderbijslag - Kinderen die worden opgevoed in het buitenland

nr. 811 van TOM VAN GRIEKEN datum: 10 augustus 2015 aan JO VANDEURZEN Kinderbijslag - Kinderen die worden opgevoed in het buitenland SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 811 van TOM VAN GRIEKEN datum: 10 augustus 2015 aan JO VANDEURZEN VLAAMS MINISTER VAN WELZIJN, VOLKSGEZONDHEID EN GEZIN Kinderbijslag - Kinderen die worden opgevoed in het buitenland

Nadere informatie

België in de Europese informatiemaatschappij. Een benchmark van het bezit en het gebruik van ICT in België t.o.v. 24 Europese landen in 2006

België in de Europese informatiemaatschappij. Een benchmark van het bezit en het gebruik van ICT in België t.o.v. 24 Europese landen in 2006 België in de Europese informatiemaatschappij Een benchmark van het bezit en het gebruik van ICT in België t.o.v. 24 Europese landen in 2006 Bezit en gebruik van ICT en Internet 1 Luxemburg 2 Litouwen 3

Nadere informatie

Gezondheid: uw Europese ziekteverzekeringskaart altijd mee op vakantie?

Gezondheid: uw Europese ziekteverzekeringskaart altijd mee op vakantie? MEMO/11/406 Brussel, 16 juni 2011 Gezondheid: uw Europese ziekteverzekeringskaart altijd mee op vakantie? Vakantie verwacht het onverwachte. Gaat u binnenkort op reis in de EU of naar IJsland, Liechtenstein,

Nadere informatie

ENTANGLE - Nieuwsbrief

ENTANGLE - Nieuwsbrief INHOUD Projectachtergrond 1 Projectomschrijving 2 Partners 3 Kick ck-off meeting in Brussel 4 Rethinking Education 4 Contactgegevens en LLP 5 ENTANGLE vindt zijn oorsprong in de dagelijkse praktijk binnen

Nadere informatie

De arbeidsmarkt in november 2015

De arbeidsmarkt in november 2015 De arbeidsmarkt in november 2015 Datum: 7 december 2015 Van: Stad Antwerpen Ondernemen en Stadsmarketing Business en innovatie Betreft: Arbeidsmarktfiche november 2015 In deze arbeidsmarktfiche zien we

Nadere informatie

Stages & ERASMUS+ 12 april 2018

Stages & ERASMUS+ 12 april 2018 Stages & ERASMUS+ 12 april 2018 Programma Mobiliteit tussen Programmalanden (KA103) Stages voor pas afgestudeerden Mobiliteit met Partnerlanden (KA107) Employability en stages Programma Landen 28 lidstaten

Nadere informatie

Sessie 18. Ervaring opdoen bij een sportdienst in het buitenland

Sessie 18. Ervaring opdoen bij een sportdienst in het buitenland Sessie 18 Ervaring opdoen bij een sportdienst in het buitenland Youth in Action Vrijwilligerswerk in het kader van Youth in Action Youth in Action www.youthinaction.be JINT vzw www.jint.be Waarom Youth

Nadere informatie

Titel 1 (eigen middelen): miljoen EUR. Titel 3 (overschotten, saldi en aanpassingen): miljoen EUR

Titel 1 (eigen middelen): miljoen EUR. Titel 3 (overschotten, saldi en aanpassingen): miljoen EUR Raad van de Europese Unie Brussel, 17 juni 2016 (OR. en) 9586/16 BUDGET 15 TOELICHTING Betreft: Ontwerp van gewijzigde begroting nr. 2 bij de algemene begroting 2016: Boeking van het overschot van het

Nadere informatie

Erasmus voor iedereen Veelgestelde vragen (zie ook IP/11/1398)

Erasmus voor iedereen Veelgestelde vragen (zie ook IP/11/1398) MEMO/11/818 Brussel, 23 november 2011 Erasmus voor iedereen Veelgestelde vragen (zie ook IP/11/1398) Wat is Erasmus voor iedereen? Erasmus voor iedereen is het nieuwe door de Europese Commissie voorgestelde

Nadere informatie

Europese feestdagen 2019

Europese feestdagen 2019 Januari - Februari - Maart Bestemming Januari Februari Maart Nederland (NL) 01-01 Bestemming Januari Februari Maart België (BE) 01-01 Bosnie en Herzegovina (BA) 01-01 02-01 01-03 Bulgarije (BG) 01-01 01-02

Nadere informatie

De arbeidsmarkt in augustus 2016

De arbeidsmarkt in augustus 2016 De arbeidsmarkt in augustus 2016 Datum: 8 september 2016 Van: Stad Antwerpen Ondernemen en Stadsmarketing Business en innovatie Betreft: Arbeidsmarktfiche augustus 2016 In deze arbeidsmarktfiche zien we

Nadere informatie

PGI 2. Europese Raad Brussel, 19 juni 2018 (OR. en) EUCO 7/1/18 REV 1

PGI 2. Europese Raad Brussel, 19 juni 2018 (OR. en) EUCO 7/1/18 REV 1 Europese Raad Brussel, 19 juni 2018 (OR. en) Interinstitutionele dossiers: 2017/0900 (E) 2013/0900 (E) EUCO 7/1/18 REV 1 INST 92 POLGEN 23 CO EUR 8 RECHTSHANDELINGEN Betreft: BESLUIT VAN DE EUROPESE RAAD

Nadere informatie

Publicatieblad van de Europese Unie L 165 I. Wetgeving. Niet-wetgevingshandelingen. 61e jaargang. Uitgave in de Nederlandse taal. 2 juli 2018.

Publicatieblad van de Europese Unie L 165 I. Wetgeving. Niet-wetgevingshandelingen. 61e jaargang. Uitgave in de Nederlandse taal. 2 juli 2018. Publicatieblad van de Europese Unie L 165 I Uitgave in de Nederlandse taal Wetgeving 61e jaargang 2 juli 2018 Inhoud II Niet-wetgevingshandelingen BESLUITEN Besluit (EU) 2018/937 van de Europese Raad van

Nadere informatie

kennis en economie 2013 statistische bijlage

kennis en economie 2013 statistische bijlage ICT, kennis en economie 2013 statistische bijlage ICT, kennis en economie 2013 statistische bijlage Deze bijlage bevat enkele tabellen met aanvullend cijfermateriaal bij de publicatie ICT, kennis en economie

Nadere informatie

Europese feestdagen 2018

Europese feestdagen 2018 Januari - Februari - Maart Bestemming Januari Februari Maart Nederland (NL) 01-01 Bestemming Januari Februari Maart België (BE) 01-01 Bosnie en Herzegovina (BA) 01-01 02-01 01-03 Bulgarije (BG) 01-01 03-03

Nadere informatie

De arbeidsmarkt in april 2016

De arbeidsmarkt in april 2016 De arbeidsmarkt in april 2016 Datum: 10 mei 2016 Van: Stad Antwerpen Ondernemen en Stadsmarketing Business en innovatie Betreft: Arbeidsmarktfiche april 2016 In deze arbeidsmarktfiche zien we dat 1. Antwerpen

Nadere informatie

Hogescholen en Universiteiten met een open blik

Hogescholen en Universiteiten met een open blik Editie 2009-2010 Hogescholen en Universiteiten met een open blik Om elkaar te begrijpen, moet je elkaar kennen. Vanuit die gedachte organiseert het Prins Filipfonds een project dat uitwisseling en samenwerking

Nadere informatie

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD. ter bepaling van de samenstelling van het Comité van de Regio's

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD. ter bepaling van de samenstelling van het Comité van de Regio's EUROPESE COMMISSIE Brussel, 11.6.2014 COM(2014) 226 final 2014/0128 (NLE) Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD ter bepaling van de samenstelling van het Comité van de Regio's NL NL TOELICHTING 1. ACHTERGROND

Nadere informatie

TRACTATENBLAD VAN HET

TRACTATENBLAD VAN HET 34 (2007) Nr. 7 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 2015 Nr. 4 A. TITEL Verdrag van Lissabon tot wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag tot oprichting

Nadere informatie

Infosessie REVAKI 1/12/2014. Programma infosessie: Erasmus + Waarom exchange?

Infosessie REVAKI 1/12/2014. Programma infosessie: Erasmus + Waarom exchange? Erasmus + 2015 2016 Infosessie REVAKI Woensdag 3 december 2014, 11u30 Exchange coordinator REVAKI: Prof. Vaes Sinds 1 september: Internationalisation coordinator faculteit LK Katrijn D Herdt (kdherdt@vub.ac.be)

Nadere informatie

EVS. European Voluntary Service

EVS. European Voluntary Service EVS European Voluntary Service Youth in Action Vrijwilligerswerk in het kader van Youth in Action Youth in Action www.youthinaction.be JINT vzw www.jint.be Nationaal Agentschap (NA) voor Vlaanderen Wat

Nadere informatie

Vragen en antwoorden over het burgerinitiatief

Vragen en antwoorden over het burgerinitiatief Vragen en antwoorden over het burgerinitiatief EU-burgers kunnen de EU binnenkort vragen nieuwe wetgeving in te voeren indien zij daarvoor een miljoen handtekeningen kunnen verzamelen. Dit nieuwe instrument

Nadere informatie

De arbeidsmarkt in december 2014

De arbeidsmarkt in december 2014 De arbeidsmarkt in december 2014 Datum: 14 januari 2015 Van: Stad Antwerpen Ondernemen & stadsmarketing Werk en Economie Betreft: Arbeidsmarktfiche december 2014 In deze arbeidsmarktfiche zien we 1. dat

Nadere informatie

Tariefplan: Kruidvat Mobiel voor 1 juli Nationaal

Tariefplan: Kruidvat Mobiel voor 1 juli Nationaal Tariefplan: Kruidvat Mobiel voor 1 juli 2013 Je kan niet meer naar dit tariefplan overstappen. Nationaal Bellen in Nederland Prijs in Euro Duur * Vaste net Kruidvat Mobiel 0,05 Per minuut mobiel van andere

Nadere informatie

8301/18 van/pau/sl 1 DG E 1C

8301/18 van/pau/sl 1 DG E 1C Raad van de Europese Unie Brussel, 4 mei 2018 (OR. en) 8301/18 NOTA van: aan: JEUN 48 MIGR 51 SOC 213 EDUC 134 het Comité van permanente vertegenwoordigers (1e deel) Raad nr. vorig doc.: 7831/1/18 JEUN

Nadere informatie

BRUSSEL Wat gebeurt daar? Peter N. Ruys

BRUSSEL Wat gebeurt daar? Peter N. Ruys BRUSSEL Wat gebeurt daar? Peter N. Ruys INHOUD 1. Algemene kennis over de EU 2. Wat ging eraan vooraf 3. Structuur 4. Totstandkoming wetten De Europese Unie: 500 miljoen mensen 27 landen EU-landen Kandidaat-EU-landen

Nadere informatie

De arbeidsmarkt in juni 2015

De arbeidsmarkt in juni 2015 De arbeidsmarkt in juni 2015 Datum: 15 juli 2015 Van: Stad Antwerpen Ondernemen en Stadsmarketing Business en innovatie Betreft: Arbeidsmarktfiche juni 2015 In deze arbeidsmarktfiche zien we 1. dat Antwerpen

Nadere informatie