Cultuur in de Spiegel

Transcriptie

1 Cultuur in de Spiegel Discussie theoretisch kader Cultuurnetwerk Nederland, 3 februari 2011 Barend van Heusden Kunsten, Cultuur en Media

2 Theoretisch kader 1. Achtergronden 2. Kernpunten 3. Uitwerking (voorbeeld)

3 Achtergronden: cultuur Twee theoretische perspectieven op cultuur Cultuur als aangeleerd gedrag (Frans de Waal, Boyd en Richerdson) zegt niets over dat wát geleerd wordt, en veel cultuur blijkt moeilijk te leren Cultuur als intentioneel of symbolisch of zelfs talig gedrag (Goodman, Deacon, Fitch e.v.a.) zegt niet wat een symbool (of wat intentioneel) is

4 Alternatief op basis van Achtergronden Cognitie als proces van informatieverwerking van een organisme waardoor dat organisme zich in een omgeving kan handhaven (homeostasis: overleven en reproduceren). Twee dimensies van cognitie: Wat? (sensorisch) Waar? (motorisch)

5 Achtergronden Een organisme beschikt over een geheugen dat zijn de aangeboren, aangeleerde en/of geconstrueerde reacties waarmee het de omgeving herkent en op die omgeving reageert (Kandel). Dit geheugen bestaat in de de activiteiten van het zenuwstelsel; het geheel van de (re)actiepatronen vormt de representatie van de omgeving (Edelman). Een organisme leeft daardoor in een Umwelt die bepaald wordt door zijn anatomie. Dat geldt ook voor de mens.

6 Achtergronden Cultuur als vorm van cognitie wordt gekenmerkt door verdubbeling ( decoupling Donald, Cosmides en Tooby, Bjorklund) van het cognitieve proces. Door deze verdubbeling / ontkoppeling van het cognitieve proces ontstaat een verschil tussen herinnering (geheugen) en hier-en-nu en gaat de mens de tijd binnen. Dit verschil tussen geheugen en hier-en-nu maakt de culturele cognitie vrij, en intentioneel: het geheugen biedt een repertoire waarmee aan een veranderende werkelijkheid vorm en betekenis kan worden gegeven.

7 Achtergronden De verdubbeling of ontkoppeling van geheugen en hier-ennu stelt mensen in staat (geheugen)informatie te verwerken, onafhankelijk van het hier-en-nu. Dit gebeurt met wat ik de vier basisvaardigheden noem: Culturele cognitie Sensorisch (wat?) Motorisch (waar?) Episodisch (concreet) geheugen Semantisch (abstract) geheugen Waarnemen (schema) Analyseren (structuur) Verbeelden (artefact) Conceptualiseren (begrip)

8 Achtergronden Deze theorie van de basisvaardigheden verbindt 1. Een algemeen senso-motorische schema, dat ook ten grondslag ligt aan Jean Piagets adaptatie-model (accommodatie en assimilatie) 2. De theorie van de twee typen of niveaus van het geheugen: episodisch en semantisch (Tulving) Culturele cognitie Sensorisch (wat?) Motorisch (waar?) Episodisch (concreet) geheugen Semantisch (abstract) geheugen Waarnemen (schema) Analyseren (structuur) Verbeelden (artefact) Conceptualiseren (begrip)

9 Achtergronden De theorie van de basisvaardigheden verbindt 3. Een theorie van tekentypen: iconisch, symbolisch, indexicaal 4. Een theorie van de cumulatieve evolutie van cultuur van mimetisch via mythisch tot en met theoretisch (Donald) Culturele cognitie Sensorisch (wat?) Motorisch (waar?) Episodisch (concreet) geheugen Semantisch (abstract) geheugen Waarnemen (schema) - iconisch Analyseren (structuur) - indexicaal Verbeelden (artefact) - iconisch Conceptualiseren (begrip) - symbolisch

10 Achtergronden De verdubbeling of ontkoppeling van geheugen en hier-ennu maakt ook metacognitie, metarepresentatie, of zelfbewustzijn mogelijk. Dit is wat ik het cultureel zelfbewustzijn noem: Cultureel zelfbewustzijn Episodisch (concreet) geheugen Semantisch (abstract) geheugen Sensorisch (wat?) Zelfwaarneming Zelfanalyse Motorisch (waar?) Zelfverbeelding Zelfconceptualisering

11 Achtergronden Deze theorie van het cultureel zelfbewustzijn verbindt Theorieën van zelfbewustzijn (Damasio, Metzinger) Theorieën van metacognitie (Sperber, Cosmides en Tooby, Nelson, Bjorklund, Terrace en Metcalfe) Cultureel zelfbewustzijn Episodisch (concreet) geheugen Semantisch (abstract) geheugen Sensorisch (wat?) Zelfwaarneming Zelfanalyse Motorisch (waar?) Zelfverbeelding Zelfconceptualisering

12 I had learned numbers and speech more or less simultaneously at a very early date, but the inner knowledge that I was I and that my parents were my parents seems to have been established only later, when it was directly associated with my discovering their age in relation to mine. ( ) All this is as it should be according to the theory of recapitulation; the beginning of reflexive consciousness in the brain of our remotest ancestor must surely have coincided with the dawning of the sense of time (Vladimir Nabokov, Speak, Memory, 1947 (1988, 18)

13 Thus, when the newly disclosed, fresh and trim formula of my own age, four, was confronted with the parental formulas, thirty-three and twenty-seven, something happened to me. I was given a tremendously invigorating shock. As if subjected to a second baptism, ( ) I felt myself plunged abruptly into a radiant and mobile medium that was none other than the pure element of time. One shared it just as excited bathers share shining seawater with creatures that were not oneself but that were joined to one by time s common flow, an environment quite different form the spatial world, which not only man but apes and butterflies can perceive (ibidem).

14 Achtergronden: media Theorie van media als dragers, als extensies (externalisering; protheses) van het brein we zijn meer dan ons brein (Vygotsky, Bruner, Noë) Mediatheorie van Régis Debray: een medium wordt gekenmerkt door technologie, semiotiek en sociale situatie Op basis hiervan onderscheid ik cumulatief vier typen media:

15 Media Externalisering van cognitie in media Sensorisch Motorisch Concreet Lichaam Voorwerpen Abstract Grafische symbolen Taal

16 Achtergronden: kunst Wat wij sinds de 18e eeuw kunst noemen zou, vanuit dit perspectief, niet één ding, maar een combinatie van vaardigheden kunnen zijn: 1. - metacognitie (cultureel zelfbewustzijn) 2. - verbeelding (creativiteit) 3. - media-vaardigheden (techniek, ambachtelijkheid) Dit sluit aan bij recent onderzoek van Harland (2008) naar leereffecten van kunsteducatie; het zou ook het debat over transfer kunnen beïnvloeden.

17 Achtergronden: ontwikkeling Een doorlopende leerlijn cultuuronderwijs zou rekening moeten houden met de ontwikkeling van metacognitie (Nelson, Bjorklund, Leslie, Rosenthal) en met de ontwikkeling van basis- en mediavaardigheden

18 Kernpunten (samengevat) Cultuur is een cognitief proces (culturele cognitie) Culturele cognitie begint met verdubbeling ( decoupling ); met de ervaring van verschil tussen verleden (geheugen) en hier-en-nu Cultuur kent vier basisvaardigheden: waarnemen, verbeelden, conceptualiseren en analyseren Culturele cognitie is ook altijd reflexief (metacognitie)

19 Bijvoorbeeld: lopen 0. Lopen als aangeboren vermogen (geen cultuur); lichaam 1. Waarnemingsschema: bijvoorbeeld wandelen in plaats van rennen of slenteren 2. Verbeelding: lopen als een beer, tijger; Nordic walking; snelwandelen, 3. Conceptualisering: rituele vormen van lopen (schrijden, marcheren) 4. Analyseren: het lopen gebruiken om afstanden te meten

20 Bijvoorbeeld: lopen als object van cultureel zelfbewustzijn Wanderlieder ; These boots Zelfwaarneming Zelfverbeelding Dans August Nitschke, Körper in Bewegung: Gesten, Tänze und Räume im Wandel der Geschichte (1989) Zelfanalyse August Nitschke, Körper in Bewegung: Gesten, Tänze und Räume im Wandel der Geschichte (1989) Zelfconceptualisering

21 Bedankt voor uw aandacht