Helende handen, heldere hoofden. Over een zorg-ethisch lab in Moorsele

Transcriptie

1 Helende handen, heldere hoofden. Over een zorg-ethisch lab in Moorsele Ann Lammens en Linus Vanlaere Warme zorg en koele wetenschap reiken elkaar de hand. Dat is de kern van stimul, een nieuw initiatief, een ongeziene samenwerking tussen tien woon- en zorgcentra voor ouderen en vijf scholen voor vierdegraadsonderwijs verpleegkunde in West-Vlaanderen. stimul staat voor een ambitieus project dat de deskundigheid van zorgverleners op een eigenzinnige manier wil aanscherpen. De zorg om goede zorg, op een totaal andere manier aangepakt. De redactie van Pastorale Perspectieven sprak met Ann Lammens en Linus Vanlaere, twee van de initiatiefnemers van het project. Hoe zijn jullie op het idee gekomen om een lab over zorg-ethiek op te richten? Ann: Het idee is gegroeid uit mijn ervaring als docent communicatie. Steeds kwamen studenten verpleegkunde terug uit stage met frustraties over het feit dat ze beknot werden om goede zorg te kunnen toedienen aan de zorgvragers door tijdsgebrek, maar veelal ook door de vele routines die in de hulpverlening zijn binnengeslopen. Ik werk ook veel met de didactische vorm het rollenspel, maar dit zijn telkens maar hele korte momentopnames. Een lab is een langdurige onderdompeling in een nagespeelde situatie, waar de zaken soms gemakkelijker verlopen dan op dienst, maar vaak ook moeilijker kunnen gemaakt worden. Deze leerervaring voor de student is uniek. Linus: Bij mij is het idee ontstaan bij het zoeken naar alternatieve manieren om zorgverleners aan te zetten tot nadenken over zorg. Onderzoek toont aan dat zorgverleners die zich kunnen inleven in de belevingswereld van zorgbehoevende ouderen en ouderen met dementie, betere zorg bieden. Bovendien voelen deze zorgverleners zich beter in hun vel en staan ze op een veerkrachtige manier in de zorg. Mijn taak als ethicus op de werkvloer is precies om tot reflectie aan te zetten, om te de-routiniseren, zodat deze betrokkenheid of empathie weer het uitgangspunt van zorg vormt. Dat probeer ik te doen met film bijvoorbeeld. Een experimentje in een voorziening waarbij we mensen zelf lieten ervaren wat het is om zorgafhankelijk te zijn in alle mogelijke facetten bleek nóg meer doeltreffend. Mensen die dat hadden meegemaakt beweren dat ze nog elke dag aan die ervaring terug denken en dat ze zaken in de zorg echt anders aanpakken dan voorheen. 56 Interview

2 Wat is de precieze doelstelling van het project? Linus: We willen stimuleren tot reflectie in zorg zodat iedereen er beter van wordt. Ann: In een lab kunnen we twee partijen met elkaar confronteren. Aan de ene kant de student die goede zorg wil geven en aan de andere kant de zorgverlener die de rol van simulantbewoner op zich kan nemen. Hen samenbrengen in een lab waar achteraf kan gereflecteerd worden over de zorg die is toegediend en ontvangen, is uniek. De zorgvrager kan kritisch vanuit zijn eigen ervaringen vertellen hoe hij de zorg ervaren heeft aan de student die daaruit kan leren. De zorgvrager zelf kan in de toekomst door zijn eigen minder goede ervaringen voorkomen dat een echte bewoner/zorgvrager minder goede zorg moet ondergaan. In de voorstelling van het project staat er dat ethiek geen saaie bedoening is maar een speelse en prikkelende onderneming. Hoe willen jullie dit overbrengen? Ann: Door ervaringsgericht te werken. De ervaring van het letterlijk in het bed te kruipen van de zorgontvanger en dus ondervinding vormt het vertrekpunt om te reflecteren. Er wordt aan de studenten een mini-afdeling aangeboden met de allerlaatste snufjes die ze mogen uittesten, waar ze controle kunnen uitoefenen op wat er zal aangeboden worden van zorg. Simulantbewoners worden 2 dagen opgenomen in die mini-afdeling. Er werden profielen opgemaakt van bewoners. Het zijn dus heel herkenbare situaties. In die veilige omgeving gaan we samen met de stagebegeleiders van de scholen ethische situaties inbrengen: bv. twee dagen geen tanden poetsen, op een vlug tempo eten toedienen, omgaan met claimend gedrag Linus: Ethische reflectie introduceren kan op veel manieren. Vaak wordt gekozen voor een schoolse manier: een ethicus komt vooraan vertellen hoe het moet en de mensen luisteren. Niet alleen loop je hier het gevaar om te moraliseren, maar je kan je ook de vraag stellen wat blijft hangen. Als ik op congres ga hoor ik soms heel interessante dingen, maar als ik heel eerlijk ben is enkele dagen later de helft al vergeten. Van een inleefervaring zal dat wel minder vlug het geval zijn. Het is zo beklijvend. Vooral: het is niet mooi stilzitten en luisteren. Het is ervaren, het is mee-maken. Dit lijkt geen simpele onderneming: de ethische dilemma s waar zorgverleners mee geconfronteerd worden kunnen erg zwaar wegen, zowel op de individuele verzorger als op het team. Kan stimul het verschil maken? Ann: Wij geloven erin dat stimul het verschil kan maken. Door een methode aan te rijken van critical companionship leren leidinggevenden van een team hoe ze feedback kunnen geven aan de hulpverlener over hun zorg. Wij hopen dat zorggevers aan een attitude werken waar ze zichzelf en hun zorg voortdurend in vraag durven stellen. We hopen ook dat hulpverleners naar elkaar toe kritisch gaan reflecteren. Linus: Ik denk dat ethiek al te vaak wordt verbonden met dilemma s, terwijl ethiek in de eerste plaats te maken heeft met heel dagelijkse zaken. Onderzoek wijst bijvoor- Pastorale Perspectieven Nr /1 3757

3 beeld uit dat ouderen zich ondersteund voelen in hun waardigheid door heel dagelijkse zaken zoals hoe ze worden aangesproken, hoe hun privacy wordt gerespecteerd, hoe ze nog kunnen kiezen voor heel dagelijkse dingen. Als ethiek inderdaad betekent kritisch nadenken over ons gedrag in het licht van menswaardigheid dan concludeer ik uit dit onderzoek dat we bij het heel gewone moeten beginnen. Dat willen we met stimul doen. Wat de ethische dilemma s dan betreft: misschien kunnen we die wel beter aan als we durven creatief zijn? Soms denk ik dat we dat te weinig durven doen. Met ons project hopen we om tot creativiteit aan te zetten. Wat zijn voor jullie de inspiratiebronnen? Wat bezielt mensen om een dergelijk project op poten te zetten? Ann: Mijn inspiratiebron zijn de bewoners/ patiënten zelf. Telkens ik geconfronteerd werd met lijden van die mensen, hun verdriet wat ze hebben moeten achter laten, telkens terug afstand moeten doen van een stukje onafhankelijkheid, deed me beseffen wat wij kunnen betekenen voor hen. Individueel kunnen wij telkens weer opnieuw het verschil maken door hun keuzes te respecteren zodat men terug iemand wordt. Het zijn ook de leuke momenten die mij telkens inspireren, de mooie wederkerige momenten, de steun die je krijgt van iedere bewoner/patiënt door zorg te geven op maat. Linus: Voor mij is zorgethiek mijn inspiratie. Zorgethiek daagt mij uit om ethiek in de dagelijkse praktijk bespreekbaar te maken en het ethische debat te verbreden van de grote vragen (zoals euthanasie, klonen, enzovoort) naar ethische vragen als hoe je elkaar bejegent. Zorgethiek kan haar eigen verhaal brengen juist vanuit de praktijk, omdat concreetheid en persoonlijkheid kenmerkend zijn voor zorgethiek. Ethiek, morele principes en redeneerwijzen, betekenen per slot van rekening weinig wanneer ze worden losgekoppeld van een context. Ook de menslievende zorg waar caritas voor staat, is geen abstract principe, maar een gebod waarvan de betekenis pas ten volle oplicht door te krabben in de dagelijkse praktijk en door te speuren naar verhalen van mensen. De presentiebenadering is een interessante bril om naar de zorgverlening te kijken. Ook de zorgethiek leert ons anders en beter zien waar het om gaat. Vertellen deze perspectieven ons iets over hoe zorgverlening er in de toekomst moet uitzien? Ann: Presentiewerker zijn binnen de zorgverlenende sector zou zeer mooi zijn, maar veel hangt af van de houding van leidinggevenden binnen de zorginstellingen. Dit besluiten Trees Coucke en mezelf in onze duoscriptie: Speuren naar presentie in woon- en zorgcentra (2006). Present zijn is enkel mogelijk als de leidinggevende ook present is voor zijn collega s. Het verfrissende idee in de presentietheorie is dat men als zorgverlener zorgbereid moet zijn voor men aan de zorg begint. We zijn doen-mensen, we willen direct hulp geven, zorgen voor oplossingen voor de zorgvragers. Het is even belangrijk om zich volledig vrij te maken en om te proberen telkens opnieuw zonder routine zorg toe te dienen, ook al gaat het 58 Interview

4 over dezelfde handelingen die men moet uitvoeren bij de zorgvrager. Iedere dag is een nieuwe dag met misschien nieuwe zaken die moeten gehoord en gezien worden bij de zorgvrager. Linus: Er zijn veel aanknopingspunten tussen zorgethiek en presentie. Al denk ik dat zorgethiek meer rekening houdt met het verhaal van de zorgverlener. Zorgethiek vertrekt van het principe dat zorg pas goede zorg is als de waardigheid van de zorgvrager zowel als die van de zorgverlener gerespecteerd wordt. De zorgrelatie brengt gedeelde verantwoordelijkheid met zich mee en ik denk dat zorgethiek dit duidelijk in beeld brengt. Bovendien brengt zorgethiek de maatschappelijke en politieke context van zorg onder de aandacht. Als je dus vanuit zorgethisch perspectief naar de toekomst kijkt, dan zou er meer maatschappelijke waardering voor zorg mogen komen Het initiatief is er niet enkel voor deelnemende voorzieningen, maar staat open voor alle geïnteresseerden. Dat is knap. Wat mogen voorzieningen verwachten? Ann: Zij kunnen van alle accomodaties gebruik maken: de mini-afdeling enerzijds, de slaapplaatsen voor de studenten anderzijds. De afsluitende reflectie na iedere inleefstage wordt door ons begeleid. Nadien worden er opvolgmodules aangeboden. Het is belangrijk om na een aantal weken de simulant-bewoners terug te roepen en navraag te doen wat ze bereikt hebben op hun gewone werkplek. We kunnen hun bevestigen, tips geven, aanmoedigen zodat er een blijvende zorgzame houding komt. Er is tevens een polyvalente ruimte aanwezig waar ethische vormingen kunnen doorgaan. Linus: Al willen we niet te hard van stapel lopen. We willen graag een jaar de tijd nemen om onze inleefmodules inhoudelijk sterk uit te bouwen. In het begin zal dat wat zoeken zijn, met vallen en opstaan. Dan pas lijkt het me goed om de stap naar andere voorzieningen en scholen te zetten. Al zou ik graag zien dat geïnteresseerden nu al een kijkje komen nemen en intern een denkproces opzetten. Het is een absolute noodzaak dat de leerlingen en medewerkers die de inleefstage wensen te doorlopen in de eigen scholen en voorzieningen goed worden begeleid, zowel vóór als na de inleefervaring. Een goede begeleiding vanuit de eigen voorziening of school moet ertoe leiden dat de opgedane ervaringen zo lang mogelijk nawerken én dat deze worden geïntegreerd in andere initiatieven of in het leerplan (scholen). Kort gezegd: wat de inleefervaring bijdraagt aan de concrete kwaliteit van zorg in een voorziening of wat de inleefstage toevoegt aan de gewone stage-ervaring, dat zal niet alleen afhangen van wat stimul aanbiedt maar ook van wat er concreet zal worden gedaan met de rijke ervaringen van het inleefproject Het aanbod richt zich op een heel divers publiek: studenten, verzorgenden en verpleegkundigen, maar ook managers en leidinggevenden, en zelfs wetenschappers? Voor elk wat wils, of een doelgericht programma? Ann: We trachten het aanbod af te stemmen op wat de vraag is. We toetsen af of er een ethische vraag inzit. Het programma wordt Pastorale Perspectieven Nr /1 3759

5 dan zo opgesteld dat zowel een verzorgende, een opvoeder, een kinesist, een animator, een arts en zelfs een wetenschapper aan zijn trekken komt. Linus: Wat de wetenschapper betreft: ja, het zou interessant zijn dat meer onderzoek wordt gedaan naar wat wij met ons project pogen te doen. We willen ons project op wetenschappelijke wijze onderbouwen en uitdiepen. Omgekeerd is het belangrijk dat we bestaand onderzoek via ons project naar de praktijk kunnen overbrengen. En ja hoor: laat de academici maar eens in de zorg komen te staan en dan nodigen we directieleden van de zorgvoorzieningen uit om als zorgvrager een inleefmodule bij te wonen Bedankt voor dit gesprek, en veel succes met het zorgethisch lab. Meer info: 60 Interview