Wie heeft de leiding?

Transcriptie

1 Wie heeft de leiding? De eigendom van kabel- en leidingnetten Ownership of cables and pipelines (with a summary in English) Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. J.C. Stoof, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op maandag 21 juni 2010 des middags te 2.30 uur door Barbra Agnes Marie Janssen geboren op 14 februari 1973 te Nijmegen

2 Promotor: Prof.mr. H.W. Heyman

3 Wie heeft de leiding?

4 Beoordelingscommissie: Prof.mr. S.E. Bartels Prof.mr. N.C. van Oostrom-Streep Prof.mr. V. Sagaert Prof.mr. A.A. van Velten Ontwerp omslag: Anneke Dijkstra c 2010 B.A.M. Janssen ISBN: All rights reserved. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. Dit proefschrift werd (mede) mogelijk gemaakt met financiële steun van de Dienst voor het kadaster en de openbare registers. Printed by Universal Press, Veenendaal

5 Dankwoord De klus is geklaard! Een goed moment om even terug te kijken en een aantal mensen te bedanken die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van dit boek. Mijn dank gaat als eerste uit naar mijn promotor Hans Heyman voor zijn begeleiding en vertrouwen. Zeker op het einde van het traject was zijn praktische insteek erg prettig. Ook gaat mijn dank uit naar de leden van de beoordelingscommissie. Het Kadaster wil ik bedanken omdat het mij de mogelijkheid heeft geboden om naast mijn werk ook aan dit boek te kunnen schrijven. Tevens wil ik alle collega s bedanken die steeds interesse hebben getoond evenals degenen met wie ik heb gesproken om diverse zaken te verduidelijken. In het bijzonder wil ik Zacharias Klaasse bedanken omdat hij degene is geweest die mij met Hans Heyman in contact heeft gebracht. Annemarijke Verhoeks en Sofie Bouly wil ik hartelijk danken voor het aanleveren van divers materiaal dat ik in dit boek heb verwerkt. Uiteraard ben ik ook mijn familie en vrienden dankbaar voor hun interesse en steun gedurende het hele traject. In het bijzonder bedank ik mijn (schoon)ouders, Jan Willem en Anneke voor al hun werk aan de opmaak van dit boek en Frederike en Mieke voor de vele opbeurende woorden als ik het even niet meer zag zitten. Tenslotte wil ik Tidde bedanken voor zijn liefde, geduld en rotsvaste vertrouwen dat het allemaal wel goed zal komen en niet te vergeten, Raf en Tijl omdat het gewoon twee hele lieve kinderen zijn. Dit boek is afgerond in februari Daarna zijn nog incidentele wijzigingen opgenomen. Nijmegen, 25 april 2010 v

6 vi

7 Afkortingen AA Ars Aequi AG Advocaat Generaal AT Agentschap Telecom A.V.L. Algemene voorwaarden betreffende aanleg en instandhouding van leidingen Awb Algemene wet bestuursrecht BBW Belgisch Burgerlijk Wetboek BGE Entscheidungen des Schweizerischen Bundesgerichts, Amtliche Sammlung BGH Bundesgerichtshof BGHZ Entscheidungen des Bundesgerichtshofs in Zivilsachen BGB Bürgerliches Gesetzbuch BMKL Berichten Model Kabels en Leidingen BNB Beslissingen in belastingzaken/nederlandse belastingrechtspraak BR Tijdschrift voor Bouwrecht BW Burgerlijk Wetboek Bwp Belemmeringenwet privaatrecht CAI Centrale Antenne Inrichting Cass. Hof van Cassatie C.B.L. Cross Border Lease COB Centrum voor Ondergronds Bouwen Diss. Dissertatie EZ Economische Zaken f. und folgende Seite/folgender Paragraph ff. und folgende Seiten/Paragraphen Fw Faillissementswet GBKN Grootschalige Basiskaart Nederland HR Hoge Raad IMKL Informatie Model Kabels en Leidingen JBN Juridische Berichten voor het Notariaat J.T. Journal des Tribunaux KLIC Kabel en Leiding Informatie Centrum KNB Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie Kw Kadasterwet vii

8 LJN Landelijk Jurisprudentie Nummer m. nt. met noot NBW Nieuw Burgerlijk Wetboek NJ Nederlandse Jurisprudentie NJB Nederlands Juristenblad NJF Nederlandse Jurisprundentie Feitenrechtspraak NJW Neue Juristische Wochenschrift NTBR Nederlands Tijdschrift voor Burgerlijk Recht NTFR Nederlands Tijdschrift voor Fiscaal Recht OBW Oud Burgerlijk Wetboek O&F Onderneming en Financiering OPTA Onafhankelijke Post en Telecommunicatie Autoriteit OZB Onroerende zaakbelasting Ozl Onroerende zaaklichaam p. pagina par. Paragraaf Parl. Gesch. Parlementaire geschiedenis Pas. Pasicrisie Ravi Raad voor vastgoedinformatie Rb Rechtbank Rec.gen.enr.not Recueil général de l enregistrement et du notariat Rev.prat.not Revue pratique du notariat RGZ Entscheidungen des Reichsgerichts in Zivilsachen, Amtliche Sammlung R.W. Rechtskundig Weekblad Stb. Staatsblad Stcrt. Staatscourant T.B.B.R. Tijdschrift voor Belgisch Burgerlijk Recht TBO Tijdschrift voor Bouwrecht en Onroerend goed Tw Telecommunicatiewet Urt. Urteil VNG Vereniging van Nederlandse Gemeenten VvE Vereniging van Eigenaars Wbr Wet op belastingen van rechtsverkeer Wet OB Wet op de omzetbelasting Wion Wet informatie-uitwisseling ondergrondse netten WM Zeitschrift für Wirtschafts- und Bankrecht, Wertpapiermitteilungen Won Wet onafhankelijk netbeheer WPNR Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie ZGB Schweizerisches Zivilgesetzbuch viii

9 Inhoudsopgave Dankwoord Afkortingen v vii 1 Wat speelt er onder de grond? Inleiding Ondergrondse bouwwerken Overdracht eigendom Vestigen beperkt zakelijk recht Kwalitatieve verplichting Afbakening onderzoek Algemeen Definitie net Soorten netten Hernieuwde aandacht kabels en leidingen Liberalisering energiebedrijven Implementatie tweede elektriciteits- en gasrichtlijnen Nadere regels onafhankelijk netbeheer Kritiek liberalisering energiebedrijven Berichtgeving over groeiende chaos in de ondergrond Verduidelijking onroerende status netten Eigendom en overdracht van netten Probleemstelling en verantwoording Centrale vragen onderzoek Bronnen en methoden Plan van behandeling ix

10 2 Eigendomsaspecten onroerende zaken Inleiding Algemeen Onroerende zaken Onderscheid in zaken Criterium onroerend Netten, roerend of onroerend? Natrekking Bestanddeelvorming Beperking van eigendomsrecht Algemeen Beperkingen Onteigeningswet Belemmeringenwet privaatrecht (Bwp) Beperking van het gebruik Verticale natrekking (de hoofdregel) Inleiding Parlementaire geschiedenis Uitzonderingen op verticale natrekking Opstalrecht Horizontale natrekking Bijzondere wettelijke bepaling Samenvatting Een nieuwe regeling inzake eigendom netten Inleiding Aanleiding nieuwe regeling Kabelarresten Andere criteria? Gevolgen kabelarresten Wijziging Burgelijk Wetboek Totstandkoming wettelijk regeling Inleiding Eerste aanloop naar een regeling Inhoud nota van wijziging Artikel 5:20, tweede lid Begrip net Omschrijving x

11 Omvang Feitelijke en functionele eenheid Samenstel kabels en leidingen Bestemming Lege mantelbuizen Omschrijving bevoegde aanlegger Aanlegger Bevoegdheid Wegvallen bevoegdheid Verjaring Vaststellen bevoegdheid Artikel 3:17, eerste lid Algemeen Aanleg Daadwerkelijke aanvang Verwijdering Wijziging Kadasterwet Artikel (Nieuw) vierde lid (Nieuw) vijfde lid Artikel Wijziging overgangswet NBW Artikel Inschrijving (aanleg of verwijdering) netten Netten van vóór Artikel Artikel 155a Vermoedelijke eigenaar Publicatie inschrijving Overdracht net door vermoedelijke eigenaar? Samenvatting Wie is eigenaar van het net (nét) over de grens? Inleiding Belgisch recht Algemeen Eigendom van de grond Begrenzing eigendom xi

12 4.2.2 Eigendom leidingen Verzaking natrekking Zakelijk of persoonlijk gebruiksrecht Erfdienstbaarheid van openbaar nut Overdracht eigendom leidingen? Net in private of publieke grond Roerend of onroerend? Recht van uitweg voor leidingen? Zwitsers recht Algemeen Artikel 676 ZGB Artikel 691 ZGB Rechtspraak Duits recht Algemeen Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) Burenrecht: noodleidingen Rechtspraak Algemene lijn Recente jurisprudentie Kritiek heersende leer Onderlinge relatie(s) rechtsstelsels? Vergelijking met het Nederlandse recht? Algemeen Observaties Conclusie rechtsvergelijking Samenvatting Belgisch recht Zwitsers recht Duits recht Conclusie Enkele goederenrechtelijke vraagstukken nader beschouwd Inleiding Nieuwe eigendomsregeling Noviteit in goederenrecht Zakelijk recht van netwerk Inleiding Opstalrecht van rechtswege xii

13 Strijd met gesloten stelsel goederenrecht? Zakelijk recht als elegante oplossing? Argumenten wetgever Doorkruising Afhankelijkheid van een vergunning Zelfstandige onroerende zaak Conclusie zakelijk recht Relatie met perceel Is een net bestanddeel van de grond? Net in eigen grond Bedoeling wetgever Administratieve relatie tussen net en perceel Bevoegdheidsvereiste Inleiding Bevoegdheidseis bij verkrijging of toedeling Afhankelijkheid was toch niet gewenst? Wat als bevoegdheidsvereiste vervalt? Conclusie bevoegdheidsvereiste Draadloze (straal)verbindingen Inleiding Verkeersopvatting Vaste straalverbinding Goederenrechtelijke relevantie? Algemeen Straalverbinding als bestanddeel? Wat zijn het dan wel? Samenvatting Gevolgen eigendomsregeling voor goederen- en aansprakelijkheidsrecht Invloed op goederenrecht Overdracht Levering Derdenbescherming Verjaring Beperkte rechten Vestiging mogelijk? Erfdienstbaarheid xiii

14 Erfpacht Opstalrecht Vruchtgebruik Appartementsrecht Zekerheidsrechten Hypotheek Beslag Gemeenschappelijk eigendom en gebruik van netten Mandeligheid Huur en lease van netten Economische eigendom Fiscale consequenties? Overdrachtsbelasting Omzetbelasting Gemeentelijke belastingen Onroerende zaakbelasting Precariorechten Conclusie Aansprakelijkheid bij schade Schade aan leidingen Ontstaan leidingschade Aansprakelijkheid van grondroerder Aansprakelijkheid van leidingbeheerder Aansprakelijkheid van opdrachtgever Schade door leidingen Algemene regeling aansprakelijkheid bij graafincidenten (BW) Verandert nieuwe regeling reikwijdte van aansprakelijkheid? Algemeen Artikel 6:174, tweede lid BW Algemene regeling nodig? Inleiding Parlementaire geschiedenis Telecommunicatiewet Bwp en BP-rechten Overige wet- en regelgeving? Toepassing titel 5.4 mogelijk? Nieuwe bepalingen burenrecht? xiv

15 Relatie grondeigenaar neteigenaar Relatie neteigenaar neteigenaar Samenvatting Registratie van netten en de rol van het Kadaster Inleiding Registratie van netten Wijze van inschrijving Opstal leidingen/nutsvoorzieningen Inschrijving (telecom)netten zonder afzonderlijke kadastrale aanduiding Huidig proces inschrijving netten Verzoek vaststelling netwerkaanduiding Netwerktekening Netwerkaanduiding In depotname Inschrijving net Eigendomsclaim net Vormerkung Beslag leggen op netten Beslag op niet-ingeschreven netten Ambtshalve toekenning kadastrale aanduiding Openbaarheid net(tekeningen) Afschrift uit openbare registers Kadastrale registratie en kadastrale kaart Eigendomsregistratie vorm van 3D registratie? Rol Kadaster bij (centrale) registratie leidingen? Historie (centrale) leidingenregistratie Leitungskataster Rapport Staatscommissie Werkgroep leidingenregistratie Wetsvoorstel leidingbeheerdersregistratie KLIC en Ravi activiteiten Wion Resumerend Registratie eigendom in relatie tot de Wion Verschillen tussen registratie eigendom en Wion Vervlechting van registraties op termijn mogelijk?265 xv

16 7.4 Doorkijk naar de toekomst Samenvatting Samenvatting, conclusies en aanbevelingen Samenvatting Nieuwe eigendomsregeling Inhoud eigendomsregeling en aanverwante regelingen Rechtsvergelijking Eigendomsregeling in het goederenrecht Rechtssystematisch Praktische gevolgen Registratieproblematiek Conclusies Heeft de nieuwe eigendomsregeling de beoogde duidelijkheid of oplossingen gebracht ter zake van de eigendom van netten? Sluit de nieuwe regeling aan bij het (bestaande) systeem van het goederenrecht en heeft de regeling invloed op het goederenrecht? Op welke wijze heeft de onroerende status van netten de procedure met betrekking tot inschrijving in de openbare registers gewijzigd? Aanbevelingen Summary 289 A Casus overgangsrecht 305 B Voorstel algemene regeling burenrecht 309 Literatuur 315 Jurisprudentie 329 Curriculum vitae 333 xvi

17 Hoofdstuk 1 Wat speelt er onder de grond? 1.1 Inleiding In het drukbevolkte Nederland is sinds lange tijd belangstelling voor het bouwen in, op én boven de grond. De ondergrond werd in beginsel op nog beperkte schaal gebruikt voor bijvoorbeeld landbouwtoepassingen of drinkwatervoorziening en -opslag. Sinds de 19e eeuw is vervolgens de kelderconstructie veelvuldig toegepast in woning- en industriële bouw. Hierbij moet worden gedacht aan de klassieke opslag- of schuilkelders, maar later ook aan opslagruimtes voor warmte of (chemisch) afval en parkeergarages. De laatste decennia heeft de ondergrond ook steeds meer een transportfunctie gekregen. In de meer letterlijke zin kan hierbij gedacht worden aan fiets- of autotunnels en metro- of trein(tunnel)verbindingen. Ook het transport van vloeistoffen, gassen of informatie is steeds meer ondergronds gaan plaatsvinden en neemt vandaag de dag een belangrijke plaats in de ondergrond in 1. Dit alles betekent dat er naast bovengrondse ook ondergrondse ordening moet plaatsvinden, waarbij een steeds terugkerende vraag is wie eigenaar wordt of is van het bouwwerk dat in de ondergrond wordt aangelegd, alsmede welke bevoegdheden de eigenaar van de grond én de eigenaar van het ondergrondse bouwwerk hebben of overhouden Ondergrondse bouwwerken Het is in beginsel niet mogelijk om zonder toestemming van de grondeigenaar een ondergronds bouwwerk aan te leggen in de grond van een ander 2. Er zal dus bepaalde ( minnelijke ) overeenstemming moeten zijn tussen de grondeigenaar en de aanlegger van het bouwwerk voordat tot aanleg van het ondergrondse 1 Op de website van het Centrum voor Ondergronds Bouwen: is meer informatie hierover te vinden. Zie ook Taselaar, Samkalden en Van den Berg, 1997, par

18 Wat speelt er onder de grond? Inleiding bouwwerk kan worden overgegaan. Die overeenstemming is ook nodig om aspecten te regelen die onder meer zien op de aansprakelijkheid voor schade(n) aan het ondergrondse bouwwerk, het verkrijgen van toegang tot het ondergrondse bouwwerk of de mogelijkheid tot het betreden van de grond van een ander om herstelwerkzaamheden uit te voeren. Op basis van beperkt literatuur onderzoek en zonder uitputtend te zijn, volgen hierna diverse varianten van minnelijke overeenstemming die gebruikt kunnen worden bij het ondergronds bouwen Overdracht eigendom Door overdracht van de volle eigendom van de grond of gronden waarin een ondergronds bouwwerk wordt aangelegd, is de aanlegger c.q. de beheerder en/of toekomstige exploitant van het ondergrondse bouwwerk verzekerd van een succesvolle aanleg en exploitatie van het bouwwerk. De aanlegger of exploitant heeft bij deze variant weliswaar maximale zekerheid; daar tegenover staat dat de rechten van de grondeigenaar volledig vervallen. Om de grondeigenaar tegemoet te komen (of: over de streep te trekken om toch tot eigendomsoverdracht over te gaan) kan de aanlegger of exploitant een gebruiksrecht verlenen (bijvoorbeeld huur of pacht) aan de (voormalige) grondeigenaar, zodat het gebruik van de grond door de (voormalige) grondeigenaar na aanleg van het ondergrondse bouwwerk kan worden voortgezet 3. Eveneens kan een zakelijk recht (bijvoorbeeld recht van opstal) worden gevestigd 4. Indien geen opstallen bovengronds aanwezig zijn, of wanneer de opstal van ondergeschikte betekenis is, ligt vestiging van een recht van erfpacht in de rede Vestigen beperkt zakelijk recht Zonder dat de grondeigendom wordt overgedragen kan een zakelijk recht worden gevestigd ten behoeve van de aanlegger van het ondergrondse bouwwerk. Het voordeel hiervan is dat het minder ingrijpend is voor de grondeigenaar, waar tegenover staat dat het recht van de aanlegger minder absoluut is dan 3 Het verlenen van gebruiksrechten kan ook zijn nadelen hebben. De aanlegger/exploitant wordt door verwerving van de grondeigendom immers eigenaar van de eventueel aanwezige opstallen op die grond en dient dan als verhuurbedrijf op te treden jegens de (voormalige) grondeigenaar, zie Samkalden en Van den Berg, 1997, p Bij de aanleg van de HSL-Zuid is deze constructie onder meer toegepast, zie COB, 2000, p. 11. Overigens is het simpeler om bij levering het verlenen van het recht van opstal voor te behouden (alleen de bloot eigendom wordt geleverd). 5 Van den Berg (p. 141) stelt dat bij het erfpachtrecht de erfpachter de onroerende zaak niet alleen zal gebruiken, maar ook houden. Hij (i.c. de voormalige grondeigenaar) oefent de feitelijke macht over de zaak uit met uitsluiting van alle anderen, waaronder ook de (nieuwe) eigenaar (i.c. de aanlegger). Tenzij in de vestigingsakte anders is bepaald, heeft een erfpachter hetzelfde genot van de zaak als een eigenaar. Dit betekent dat de aanlegger in de erfpachtsakte zal moeten laten opnemen dat hij gerechtigd is/blijft tot het uitsluitend gebruik van de tunnel. Doet hij dit niet, dan is hij als bloot-eigenaar niet tot dat gebruik gerechtigd. 2

19 Inleiding Wat speelt er onder de grond? bij overdracht van eigendom 6. Het meest voor de hand liggende zakelijk recht om te vestigen is het opstalrecht. Gelet op de bespreking van het opstalrecht in par wordt hier niet verder ingegaan op dit recht. Door middel van een erfpachtrecht ten behoeve van de aanlegger kan de aanlegger de bouw en exploitatie van een ondergronds werk ook realiseren. Immers het erfpachtrecht geeft de erfpachter (i.c. de aanlegger) de bevoegdheid om een anders onroerende zaak te houden en gebruiken, als ware hij eigenaar. Bij het recht van erfpacht ligt de nadruk op het genot dat de erfpachter van de zaak heeft. Indien de grondeigenaar nog gebruik van de (boven)grond wil blijven maken, dient de grondeigenaar in de vestigingsakte op te laten nemen dat hij uitsluitend gerechtigd blijft tot het gebruik van de bovengrond. Met betrekking tot dit laatste vroeg Van den Berg zich af of dit niet strijdig is met het karakter van het erfpachtrecht 7. Uit artikel 5:89, eerste lid BW volgt echter dat het genot van de zaak beperkt kan worden voor zover dit volgt uit de akte van vestiging 8. Met het recht van erfdienstbaarheid kan de aanlegger ook een recht verkrijgen om in de ondergrond van een ander een ondergronds werk aan te leggen en te exploiteren. Een erfdienstbaarheid is een last waarmee het dienende erf ten behoeve van het heersende erf wordt belast. In het OBW gold dat het heersende en dienende erf een zekere naburigheid moesten hebben. Sinds invoering van het NBW is deze eis vervallen en kunnen dienend en heersend erf (zelfs) enige kilometers uit elkaar liggen, mits de eigenaar van het heersend erf in zijn hoedanigheid van eigenaar de erfdienstbaarheid als voordeel bij het gebruik van zijn erf beschouwt. Het is dan ook mogelijk dat de aanlegger het recht om in een bepaald perceel een ondergronds werk te hebben, baseert op een erfdienstbaarheid die gevestigd is ten behoeve van het perceel waarin een van de toegangen tot het ondergrondse werk is gelegen. In de vestigingsakte kunnen partijen zowel gebruiksbeperkingen van de bovengrond als bepaalde rechten van de aanlegger ten aanzien van het gebruik van de (onder)grond van het dienende erf opnemen. Deze gebruiksbedingen hebben zakelijke werking. Het erfpachtrecht en de erfdienstbaarheid hebben gemeen dat beide rechten - in tegenstelling tot het opstalrecht - geen (horizontale) splitsing van de eigendom teweeg brengen. Bij het erfpachtrecht is dit wat minder bezwaarlijk aangezien de erfpachter de grond - en daarmee dus ook hetgeen hij aanlegt in die grond - mag houden en gebruiken als ware hij eigenaar. Bij een erfdienstbaarheid kan dit aspect ook minder van belang zijn als er vanuit mag worden gegaan dat het ondergrondse werk door horizontale natrekking (heersend erf trekt bouwwerk na) eigendom is van de aanlegger van het bouwwerk. 6 Volgens Van den Berg (p. 146) ziet dit nadeel voor de aanlegger voornamelijk op de manier waarop een beperkt zakelijk recht eindigt. 7 Samkalden en Van den Berg, 1997, p Zie ook HR 17 november 2006, BNB 2007, 48 m.nt. Van Leijenhorst. In deze casus ging het om een recht van gebruik en bewoning waarover de Hoge Raad als volgt oordeelde: Het is immers geenszins uitgesloten dat - zo niet krachtens uitleg van de vestigingsakte, dan toch in elk geval krachtens artikel 3:42 BW - aan de akte de werking moet worden toegekend dat het recht van gebruik en bewoning is gevestigd op de gehele onroerende zaak, waarbij echter bij de akte nader is bepaald dat belanghebbende slechts het in de akte omschreven gedeelte daadwerkelijk gebruikt en de eigenaren het andere gedeelte. 3

20 Wat speelt er onder de grond? Inleiding Kwalitatieve verplichting Partijen kunnen overeenkomen dat voor het aanleggen en exploiteren van een ondergronds werk in andermans grond een gebruiksrecht wordt verstrekt. In beginsel gelden de overeengekomen gebruiksvoorwaarden alleen tussen partijen. Aan deze overeenkomst kunnen voorwaarden verbonden worden die ook gelden voor een opvolgende eigenaar. Deze voorwaarden met zakelijke werking moeten dan als kwalitatieve verplichtingen, conform artikel 6:252 BW, worden gevestigd; dat wil zeggen door middel van een notariële akte, gevolgd door inschrijving in de openbare registers. De kwalitatieve verplichting lijkt in zekere zin op het vestigen van een erfdienstbaarheid. Immers door middel van een kwalitatieve verplichting wordt geen horizontale splitsing van de eigendom veroorzaakt. Een groot verschil met de erfdienstbaarheid is dat de kwalitatieve verplichting aan de actieve kant van de verbintenis niet verbonden is aan de eigendom van een onroerende zaak. Immers van een heersend erf is geen sprake 9. Hiervoor is gesproken over diverse varianten van minnelijke overeenstemming tussen aanlegger en grondeigenaar. In die zin horen de gedoogplicht op grond van de Bwp en onteigening als instrumenten voor aanleg en exploitatie van een ondergronds net, niet in dit rijtje thuis. Deze instrumenten kunnen mogelijkerwijs ingezet worden indien aanleg en exploitatie van een ondergronds werk niet op basis van minnelijke overeenstemming bewerkstelligd kunnen worden. In par en par worden genoemde instrumenten uitgebreider beschreven. Kortom: op diverse wijzen (beperkt zakelijk recht of kwalitatieve verplichting) kan het gebruik van ondergrondse bouwwerken worden geregeld. Feit blijft dat door een opstalrecht of door middel van de leer van de horizontale natrekking 10, de eigendom van het ondergrondse werk kan worden afgesplitst van de eigendom van de grond. Dit komt omdat in het Nederlandse goederenrecht de hoofdregel van de verticale natrekking geldt, hetgeen in de hierna volgende hoofdstukken uitvoerig aan bod komt Afbakening onderzoek Algemeen In dit onderzoek zal de eigendom van ondergrondse bouwwerken niet verder uitgebreid onderzocht en beschreven worden; ik beperk mij tot één soort van (ondergrondse) bouwwerken, namelijk kabel- en leidingnetten, of kortweg: netten. De reden voor beperking van het onderwerp van dit onderzoek naar de eigendom van netten is dat per 1 februari 2007 voor netten een nieuwe eigendomsregeling is ingevoerd in boek 5 BW. Deze eigendomsregeling ziet enkel 9 Zie inzake de kwalitatieve verplichting de dissertaties van Van Oostrom, 2006 en Beversluis, Zie onder meer Ploeger, 1997b, p. 130 e.v. 4