De quantumchromodynamica. Quarkmaterie onder extreme temperatuur en dichtheid
|
|
- Theophiel van Dijk
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Quarkmaterie onder extreme temperatuur en dichtheid 4 Alle energie en materie van het heelal, evenals tijd en ruimte ontstonden zo n veertien miljard jaar geleden tijdens de oerknal. Protonen en neutronen ontstonden een korte tijd daarna uit een extreem heet gas met een extreem hoge dichtheid waarin quasivrije quarks en gluonen voorkwamen. Deze nieuwe verschijningsvorm van fundamentele materie het zogenoemde quark-gluonplasma is onder gecontroleerde laboratoriumomstandigheden nagebootst en zorgvuldig bestudeerd door middel van hoogenergetische botsingen tussen atoomkernen in grote deeltjesversnellers. Momenteel worden de hoogste energieën bereikt met de Relativistic Heavy-Ion Collider (Brookhaven, VS). Nog veel hogere energiedichtheden zullen worden bereikt met de Large Hadron Collider (CERN). Dit artikel geeft een beeld van de kennis die op dit moment is opgebouwd over deze bijzondere materietoestand. André Mischke De quantumchromodynamica (QCD) is de fundamentele theorie die de sterkste natuurkracht beschrijft, namelijk de sterke wisselwerking tussen quarks en gluonen. Lichte quarks en gluonen zijn de bouwstenen van atoomkernen en maken meer dan 99% van de zichtbare massa van het universum uit. Met deze theorie is een groot aantal fenomenen in de subatomaire fysica te verklaren. Een van de kenmerkende eigenschappen van QCD is de asymptotische vrijheid [1, 2]: de wisselwerking verzwakt als de kleurdragende quarks dichter bij elkaar komen, en neemt sterk toe wanneer deze gescheiden worden. Dat is de reden dat individuele quarks en gluonen, die in de normale wereld zijn opgesloten in kleurloze deeltjes, niet waargenomen kunnen worden. Een nieuwe verschijningsvorm Een fascinerend gevolg van asymptotische vrijheid is het feit dat quarks en gluonen alleen onder zeer extreme condities los van elkaar komen, namelijk bij een voldoende hoge temperatuur of dichtheid [3]. Deze bijzondere verschijningsvorm van materie, waarbij de fundamentele vrijheidsgraden worden losgelaten, wordt het quark-gluonplasma (QGP) genoemd. In de kosmologie gaat men er vanuit dat zo n tien microseconden na de oerknal het uitdijend heelal uit zo n plasma bestond, waarna een faseovergang plaatsvond waarin quarks en gluonen opgesloten werden in kleurloze hadronen, de deeltjes die we tegenwoordig kunnen waarnemen. Quarkmaterie kan vandaag de dag nog steeds in de kern van neutronensterren voorkomen, bij dichtheden die de kritische waarde overschrijden. Numerieke oplossin- André Mischke studeerde natuurkunde in Marburg en promoveerde in 2002 aan de Universiteit Frankfurt. Hij heeft meerdere jaren aan het STAR-experiment in de Verenigde Staten gewerkt en is nu betrokken bij het onderzoek aan zware-quarkproductie in het ALICE experiment op CERN. Hij was FOM postdoctoraal onderzoeker aan het Nikhef en heeft een Veni- en Vidibeurs ontvangen. Sinds 2008 is hij als UD leider van een ERC-Starting Group aan de Universiteit Utrecht. a.mischke@uu.nl
2 Figuur 1 QCD-berekeningen [4] van de temperatuurafhankelijkheid van de energiedichtheid ε (schaalt met T 4 ), die evenredig is aan het aantal vrijheidsgraden van een ideaal gas. De berekeningen worden gegeven voor verschillende aantallen quarksoorten (smaken). De kritische temperatuur T c en de temperaturen die vermoedelijk bereikt worden in de RHIC- en LHC-versnellers zijn ook aangegeven. De horizontale blauwe pijl verwijst naar de Stefan-Boltzmannwaarde voor een niet-wisselwerkend quark-gluongas. gen van de QCD-veldvergelijkingen geven aan dat dergelijke faseovergangen optreden bij een indrukwekkende kritische temperatuur van ongeveer 175 MeV / k B ( K) [4], bijna honderdduizend keer heter dan in de kern van de zon. De energiedichtheid van de materie bij de kritische temperatuur verandert enorm vanwege de toename van het aantal vrijheidsgraden gedurende de faseovergang van opgesloten naar vrije materie (zie figuur 1). De kritische temperatuur voor de vorming van een QGP komt overeen met een kritische energiedichtheid van ongeveer 0,7 GeV / fm 3 (1 GeV = 10 9 elektronvolt en 1 fm = m). Deze energiedichtheid kan worden bereikt in botsingen tussen zware atoomkernen bij zeer hoge energieën. Tijdens deze botsingen wordt de botsende materie in een paar femtometers verhit tot temperaturen die een kortstondige vorming van het QGP mogelijk zouden moeten maken (zie figuur 2 boven). Het zeer dichte medium zet snel uit en koelt af tot het de fasegrens passeert. Daarna verandert het weer in gewone (hadronische) materie, net zoals in het vroege heelal, maar dan op veel kleinere schaal en gedurende een veel kortere periode. Figuur 2 Indicatie voor het QGP Metingen van de impulsverdeling van de uitgezonden deeltjes (zie figuur 2 onder) en de vergelijking daarvan met hydrodynamische modelberekeningen hebben aangetoond dat de naar buiten stromende deeltjes zich collectief bewegen. Het bewegingspatroon van de deeltjes die daarbij ontstaan is het gevolg van variaties in de drukgradiënten kort na de botsing [5]. Dit fenomeen wordt elliptische stroming genoemd en de eigenschappen daarvan komen overeen met die van een vloeistof. Gevoelige metingen met de Relativistic Heavy-Ion Collider (RHIC) van het Brookhaven National Laboratory (VS) suggereren dat het geproduceerde medium kleur-vrijheidsgraden heeft, gedragen door quarks en gluonen. Deze deeltjes stromen met een Boven: als zware atoomkernen botsen met een snelheid die de lichtsnelheid benadert, vallen de protonen en neutronen uiteen in hun bouwstenen quarks en gluonen en vormen dan een quark-gluonplasma (QGP) (met dank aan H. Weber, Universiteit Frankfurt). Onder: tijdens een botsing van zware atoomkernen wordt een vuurbal geproduceerd die uitzet, afkoelt, en vervolgens uiteenvalt in duizenden deeltjes, die informatie over het quarkgluonplasma dragen. Deeltjes die bij zulke botsingen ontstaan worden geregistreerd door grote detectoren, zoals de STAR-detector van de RHIC-versneller en de ALICEdetector van de LHC-versneller. Lood-loodbotsingen in de Large Hadron Collider genereren ten minste een factor 20 zoveel deeltjes (met dank aan het STAR-samenwerkingsverband). verwaarloosbare viscositeit. Daaruit blijkt dat het geproduceerde medium inderdaad een quark-gluonplasma is dat zich gedraagt als een bijna ideale vloeistof. In het beginstadium van de botsing kunnen paren van zeer energetische quarks en gluonen (partonen genoemd) worden gegenereerd door de harde botsing tussen de quarks en gluonen van de inkomende kernen. De verstrooide partonen verspreiden zich via het dichte medium naar buiten en kunnen hierbij worden vertraagd of geabsorbeerd en geven daarbij energie af. Dit is grotendeels 5 Figuur 3 Schets van een harde verstrooiing tijdens een proton-protonbotsing die tegengesteld georiënteerde jets van deeltjes (deeltjesbundels) produceren. In botsingen van zware atoomkernen verzwakt de aanwezigheid van het omringende dichte medium de eigenschappen van de bundel. januari 2010 Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde
3 Figuur 4 Links: de onderdrukkingsfactor R AA van elektronen die ontstaan uit het verval van zware quarks als functie van de transversale impuls [7], teruggebracht tot een eenheid als de botsingen van goudionen een eenvoudige superpositie van proton-protonbotsingen zijn. De deuterium-gouddata (groene symbolen) tonen zoals verwacht vrijwel geen verzwakking (R AA 1), terwijl de elektronenopbrengst bij botsingen van goudionen (rode symbolen) wordt teruggebracht tot hetzelfde niveau (R AA < 1) als wordt waargenomen bij lichte quarkdeeltjes (grijze baan). De verschillende modelberekeningen waarin jet-quenching is opgenomen worden door de curven weergegeven. Rechts: relatieve bijdrage van elektronen die ontstaan uit verval van bottomquarks. De groene curven illustreren de perturbatieve QCD-berekeningen. 6 vergelijkbaar met wat er gebeurt met röntgenstralen die door een weefsel gaan. De partonen vallen uiteen in jets van deeltjes met een hoge transversale impuls. Ter illustratie laat figuur 3 een situatie zien waarbij twee van deze jets beïnvloed worden door het omringende medium. Door de verzwakking van deze energetische jets kunnen de eigenschappen van het medium worden bestudeerd. Metingen in botsingen tussen zware atoomkernen bij de RHIC-versneller laten een forse verzwakking zien van de structuur van deze jets (jet quenching) in het geproduceerde medium [6]. Botsingen van protonen, waarbij de productie van een QGP onwaarschijnlijk is, laten geen verzwakking zien, en dienen daarom als een belangrijke controlemeting. Zware quarks als vingerafdruk Met name zware quarks (als charm en bottom) maken precieze en gedetailleerde studies van het medium mogelijk. Vanwege hun grote massa (260 tot 900 keer zwaarder dan lichte quarks) worden zware quarks overwegend in de beginfase van de botsing geproduceerd en geven ze gedurende de hele levensduur van het QGP ( 10 fm / c s) informatie door. De productie van zware quarks door warmteprocessen later in de botsing is laag, omdat de te verwachten energie die beschikbaar is voor het produceren van deeltjes in het medium lager is dan de energie die nodig is voor de productie van zware quarkparen. Theoretische modellen gebaseerd op perturbatieve QCD hebben voorspeld dat zware quarks een geringer verzwakking zouden moeten hebben dan lichte quarks, wanneer deze zich door het extreem dichte medium voortbewegen, als gevolg van de massa-afhankelijke onderdrukking (het zogenaamde dead-cone-effect). Verrassend genoeg wijzen RHIC-metingen aan botsingen van zware atoomkernen uit dat de elektronenopbrengst uit het verval van zware quarks evenzeer wordt onderdrukt als die van lichte quarks [7] (zie figuur 4 links). Jet-quenchingmodellen zijn momenteel nog onvoldoende in staat de waargenomen onderdrukking van de elektronenopbrengst te verklaren. Daarnaast zijn er aanwijzingen dat behalve de charmquarks ook de bottomquarks, die een grote bijdrage leveren aan het verval bij een hoog transversale impuls, enorm vertragen in het relatief lichte medium [8] (zie figuur 4 rechts). Recente modelberekeningen hebben aangetoond dat het energieverlies van zware quarks eerder plaats zou kunnen vinden door weerstandskrachten (drag force) dan door gluonstraling, momenteel gezien als het dominante mechanisme wat betreft jet-quenching. Het bepalen van de weerstandscoëfficiënt verschaft nieuwe inzichten in de dynamische eigenschappen van het sterk wisselwerkende medium (stopping power). In de toekomst De volgende grensverleggende generatie zware ionenexperimenten betreft de ALICE (A Large Ion Collider Experiment) detector van de Large Hadron Collider (LHC). Het kader toont een schematische weergave van de detector. De LHC [9, 10] maakt onderzoek mogelijk met botsingen tussen loodionen bij een centre-of-mass energie van 5,5 TeV per botsend kernenpaar, waardoor een totaal van 1144 TeV ( 0,2 mj) aan kinetische energie in een botsing wordt gebracht. De initiële energiedichtheid in de botsingzone is naar verwachting ongeveer een orde van grootte hoger dan bij de RHICversneller ( 10 GeV / fm 3 ). De hogere energiedichtheid zorgt ervoor dat er sneller een warmtebalans ontstaat en daardoor een relatief langdurende QGP-fase. De verwachting is dat de geproduceerde materie zich meer als een ideaal gas dan als een ideale vloeistof zal gedragen, zoals bij de RHICversneller is waargenomen. Het productieniveau van zware quarks bij de LHC-versneller zal een factor tien (charm) en honderd (bottom) hoger zijn dan bij de RHIC-versneller, hetgeen het mogelijk maakt om precisiemetingen van zware quarkdeeltjes uit te voeren. Kortlevende deeltjes, zoals D 0 met een vervalduur van c τ = 124 μm, worden veelal gereconstrueerd via hun verval in geladen deeltjes (bijvoorbeeld een kaon-pionpaar) waarbij gebruik wordt gemaakt van hun unieke vervaltopologie. De precisiebepaling van de secondaire vertices in het Inner Tracker System van het ALICE-experiment, waar de
4 De ALICE detector De ALICE-detector van de LHC-versneller wordt ingezet voor de studie van botsingen tussen loodionen bij een centre-of-mass energie van 1144 TeV ( 0,2 mj). Het is 16 m hoog en heeft een totale lengte van 26 m. De 18 verschillende detectorsystemen in combinatie met de elektromagneet, die een veldsterkte heeft van 0,5 T, brengen het totale gewicht van de ALICE-detector op ton. De detectorsystemen zijn opgesteld als uienschillen om het wisselwerkingspunt (in het midden van de detector) en zijn speciaal ontworpen om de precieze baan van duizenden deeltjes per botsing te bepalen. De binnenste detector is het inner tracking system (ITS). Het ITS bestaat uit zes lagen siliconendetectoren die rondom de 1 millimeter dikke bundel pijp zijn geplaatst. Deze detectoren maken een hoge-precisie tracking (resolutie van circa 50 μm) mogelijk om zo het vervalpunt te bepalen van kortlevende, strange-, charm-, en bottomquark dragende deeltjes, die veelal vervallen binnen enkele millimeters tot centimeters van het primaire wisselwerkingspunt. Het ITS is omgeven door het cilindrische vat van de Time Projection Chamber (TPC), het belangrijkste trackingapparatuur in ALICE. De TPC voorziet in een driedimensionale tracking van geladen deeltjes binnen een straal van 80 tot 250 cm vanaf het centrale wisselwerkingspunt. De deeltjesidentificatie wordt gecomplementeerd door de Transition Radiation (TRD) en de Time-of-Flight (ToF) detectoren. Fotonen worden gemeten met de Electro-Magnetic Calorimeter (EMCal) en de Foton Spectrometer (PHOS) in het centrale vat van ALICE en in de voorwaartse richting door de Photon Multiplicity Detector (PMD). Tevens bevindt zich een muonendetector met een eigen grote tweepolige magneet in de voorwaartse richting van een van de bundels van de versneller en achter een conische absorbeerder die in het centrale vat uitsteekt. Hogeimpuls hadronen worden herkend door de HMPIDdetector. Langs de bundellijn zijn nog meer detectoren geplaatst om de positie en de tijd van het primaire wisselwerkingspunt vast te stellen. Aan ALICE werken meer dan 1000 natuurkundigen uit 30 verschillende landen samen. Aan het ontwerp en de constructie van de detector is bijna 20 jaar gewerkt (Met dank aan het ALICE-samenwerkingsverband). 7 Universiteit Utrecht en Nikhef actief bij betrokken zijn, is essentieel voor zulke metingen, omdat deze detector bijdraagt aan het verminderen van de combinatorische achtergrond van willekeurige deeltjeparen. Men moet zich realiseren dat in een enkele botsing duizenden deeltjes worden geproduceerd (zie figuur 2 onder). Enkelvoudige spectra en correlatiemetingen van zware quarkdeeltjes [8] zullen een sleutelrol spelen in het verklaren van de eigenschappen en het dynamische gedrag van het quark-gluonplasma. Als voorbeeld is in figuur 5 de verwachte onderdrukking van de opbrengst van D 0 deeltjes bij LHC-botsingsenergieën te zien, gekwantificeerd door de onderdrukkingsfactor R AA. R AA van 1 betekent dat de opbrengst in botsingen tussen zware atoomkernen hetzelfde is als in proton-protonbotsingen geschaald met het aantal individuele nucleon- januari 2010 Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde
5 8 Figuur 5 De verwachte transversale impulsafhankelijkheid van de onderdrukkingsfactor R AA van D 0 deeltjes bij frontale botsingen tussen loodionen bij 5,5 TeV per kernenpaar (q = GeV 2 /fm, waarbij q een meting van de mediumdichtheid is). Zonder het omgevende medium (q = 0) wordt geen onderdrukking van de D 0 -opbrengst verwacht (R AA = 1). De voorspelling wordt weergegeven zowel met (blauwe curve) als zonder (rode curve) het effect van de quarkmassa m c. nucleon botsingen. Een R AA kleiner dan 1 zegt iets over de eigenschappen van het geproduceerde medium. Conclusie Het onderzoeksprogramma met de RHIC-versneller en met name het zware-ionenprogramma met de LHCversneller maken het mogelijk om materie te onderzoeken bij de hoogste temperaturen onder omstandigheden zoals die heersten in het vroege heelal kort na de oerknal. Dat maakt niet alleen gedetailleerd onderzoek mogelijk van QCD-voorspellingen over de aard van de faseovergang en de structuur van het quark-gluonplasma, maar biedt ook een diep inzicht in de fundamentele processen die leiden tot de opsluiting van quarks en gluonen. De kroon op het werk bestaat uit het ontrafelen van het mysterie van de materie die tijdens de evolutie van het vroege heelal gevormd werd gedurende enige microseconden na de oerknal. Referentie 1 D.J. Gross en F. Wilczek, Phys. Rev. Lett. 30, 1343 (1973). 2 H.D. Politzer, Phys. Rev. Lett. 30, 1346 (1973). 3 J.C. Collins en M.J. Perry, Phys. Rev. Lett. 34, 1353 (1975). 4 F. Karsch en E. Laermann, Quark-Gluon Plasma 3, editors R.C. Hwa en X.N. Wang, p 1-59, World Scientific, Singapure (2004). 5 R. Snellings, Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde 69-7, 224 (2003). 6 T. Peitzmann, Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde 74-10, 348 (2008). 7 B.I. Abelev et al., Phys. Rev. Lett. 98, (2007). 8 A. Mischke, Phys. Lett. B671, 361 (2009). 9 H. de Lang, Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde 75-5, 180 (2009). 10 E. Laenen, Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde 74-08, 288 (2008). Nieuws Negen natuurkundestudenten winnen aanmoedigingsprijs Negen studenten in de natuurkunde en technische natuurkunde ontvingen 25 november bij de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen een aanmoedigingsprijs van vijfhonderd euro voor hun studieresultaten in het eerste studiejaar. Zij behaalden de beste studieresultaten. Deze Jong Talent Aanmoedigingsprijzen zijn beschikbaar gesteld door de Stichting Physica om de studie in de natuurkunde te stimuleren. Op de foto van links naar rechts en boven beginnend: A.W. Kleyn van de Stichting Physica en acht van de negen prijswinnaars: Matthijs Vákár (UU), Tim van der Beek (RUG), Marijke Segers (UL), Frank Buters (VU), Teuntje Tijssen (UvA), Karel Duerloo (TUD), Koen Schakenraad (TUE) en Erik van Loon (RUN). Niet op de foto: Hasan Atesçi (UT). Foto: Hilde de Wolf.
Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS
Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS Op 4 juli 2012 presenteerde het ATLAS experiment een update van de actuele resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje. Dat gebeurde
Nadere informatieTheory DutchBE (Belgium) De grote hadronen botsingsmachine (LHC) (10 punten)
Q3-1 De grote hadronen botsingsmachine (LHC) (10 punten) Lees eerst de algemene instructies in de aparte envelop alvorens te starten met deze vraag. In deze opdracht wordt de fysica van de deeltjesversneller
Nadere informatieIn Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi
In Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi Samenvatting Wat zijn de fundamentele bouwstenen van het universum? Welke krachten bepalen
Nadere informatieDe Large Hadron Collider 2.0. Wouter Verkerke (NIKHEF)
De Large Hadron Collider 2.0 Wouter Verkerke (NIKHEF) 11 2 De Large Hadron Collider LHCb ATLAS CMS Eén versneller vier experimenten! Concept studie gestart in 1984! Eerste botsingen 25 jaar later in 2009!!
Nadere informatieOnder constituenten verstaat men de fundamentele fermionen: de quarks in het versnelde proton of anti-proton, t of de versnelde elektronen of
1 2 3 Onder constituenten verstaat men de fundamentele fermionen: de quarks in het versnelde proton of anti-proton, t of de versnelde elektronen of positronen. De vooruitgang in de hoge-energie fysica
Nadere informatieWaarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV
Waarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV CMS Experiment, CERN 4 juli 2012 Samenvatting In een seminarie dat vandaag plaatsvond in het Europees Laboratorium voor Nucleair Onderzoek (CERN), en
Nadere informatieZoektocht naar het Higgs deeltje. De Large Hadron Collider in actie. Stan Bentvelsen
Zoektocht naar het Higgs deeltje De Large Hadron Collider in actie Stan Bentvelsen KNAW Amsterdam - 11 januari 2011 1 Versnellen op CERN De versneller Large Hadron Collider sub- atomaire deeltjes botsen
Nadere informatieWordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties.
Nog niet gevonden! Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Daarnaast ook in 2015 een grote ondergrondse detector.
Nadere informatieDe deeltjes die bestudeerd worden hebben relativistische snelheden, vaak zeer dicht bij de lichtsnelheid c. De interacties tussen deeltjes grijpen
1 2 De deeltjes die bestudeerd worden hebben relativistische snelheden, vaak zeer dicht bij de lichtsnelheid c. De interacties tussen deeltjes grijpen plaats op subatomaire afstanden waar enkel de kwantummechanica
Nadere informatieLarge Hadron Collider. Werkbladen. HiSPARC. 1 Inleiding. 2 Voorkennis. 3 Opgaven atoombouw. C.G.N. van Veen
Werkbladen HiSPARC Large Hadron Collider C.G.N. van Veen 1 Inleiding In het voorjaar van 2015 start de LHC onieuw o. Ditmaal met een hogere energie dan ooit tevoren. Protonen met een energie van 7,0 TeV
Nadere informatieMeesterklas Deeltjesfysica. Universiteit Antwerpen
Meesterklas Deeltjesfysica Universiteit Antwerpen Programma 9u45 10u00 11u00 11u15 11u45 12u00 13u00 15u00 15u30 17u00 Verwelkoming Deeltjesfysica Prof. Nick van Remortel Pauze Versnellers en Detectoren
Nadere informatieZoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur
Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Het atoom: hoe beter men keek hoe kleiner het leek Ivo van Vulpen CERN Mijn oude huis Anti-materie ATLAS detector Gebouw-40 globe 21 cctober, 2006
Nadere informatieAlice en de quarkgluonsoep
Alice en de quarkgluonsoep Designer: Jordi Boixader Geschiedenis en tekst: Federico Antinori, Hans de Groot, Catherine Decosse, Yiota Foka, Yves Schutz en Christine Vanoli Productie: Christiane Lefèvre
Nadere informatieKosmische straling: airshowers. J.W. van Holten NIKHEF, Amsterdam
Kosmische straling: airshowers J.W. van Holten NIKHEF, Amsterdam 1. Kosmische straling. Kosmische straling wordt veroorzaakt door zeer energetische deeltjes die vanuit de ruimte de aardatmosfeer binnendringen
Nadere informatieWerkstuk Natuurkunde Het Higgsboson
Werkstuk Natuurkunde Het Higgsboson Werkstuk door Anoir 2099 woorden 12 maart 2018 8,5 1 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Newton HET HIGGSBOSON EN ZIJN DEMYSTIFICATIE Door: Anoir Koolhoven, Sergio
Nadere informatieHiggs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013
Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical
Nadere informatieSamenvatting. Spin? Wat is dat eigenlijk?
Samenvatting Spin? Wat is dat eigenlijk? In de zomer van het jaar 1925 werd door twee Nederlandse promovendi, Samuel Goudsmit en George Uhlenbeck, de spin van het elektron ontdekt. Deze ontdekking werd
Nadere informatieMedische Toepassingen van pixel detectors. Jan Visser
Medische Toepassingen van pixel detectors Courtesy ATLAS collaboration Jan Visser Viva Fysica, Amsterdam January 2015 Courtesy Linda B. Glaser Foto s maken in Hoge Energie Fysica Vertex resolutie ~ 15
Nadere informatieKosmische regen op Groningen
Kosmische regen op Groningen Wat is de samenstelling van de kosmische straling: protonen, zware kernen, neutrino s? Waar komen deze deeltjes met extreem hoge energie vandaan? Kunnen we met behulp van de
Nadere informatieWaarvan is het heelal gemaakt? Hoe is het allemaal begonnen?
Waarvan is het heelal gemaakt? Hoe is het allemaal begonnen? We leven op aarde, een kleine blauwgroene planeet, de derde van de zon en één van de naar schatting 400 miljard sterren van de Melkweg, één
Nadere informatieAlgemeen. Cosmic air showers J.M.C. Montanus. HiSPARC. 1 Kosmische deeltjes. 2 De energie van een deeltje
Algemeen HiSPARC Cosmic air showers J.M.C. Montanus 1 Kosmische deeltjes De aarde wordt continu gebombardeerd door deeltjes vanuit de ruimte. Als zo n deeltje de dampkring binnendringt zal het op een gegeven
Nadere informatie2.1 Elementaire deeltjes
HiSPARC High-School Project on Astrophysics Research with Cosmics Interactie van kosmische straling en aardatmosfeer 2.1 Elementaire deeltjes Bij de botsing van een primair kosmisch deeltje met een zuurstof-
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?
Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27
Nadere informatieHiSPARC High-School Project on Astrophysics Research with Cosmics. Interactie van kosmische straling en aardatmosfeer
HiSPARC High-School Project on Astrophysics Research with Cosmics Interactie van kosmische straling en aardatmosfeer 2.3 Airshowers In ons Melkwegstelsel is sprake van een voortdurende stroom van hoogenergetische
Nadere informatieStart van de Large Hadron Collider te CERN
Start van de Large Hadron Collider te CERN Zoektocht voor een Belgische Nobelprijs in de fysica Belgische Persmap Korte samenvatting: Wetenschappers en ingenieurs uit alle hoeken van de wereld leggen de
Nadere informatieHET PROJECT LARGE HADRON COLLIDER
HET PROJECT LARGE HADRON COLLIDER LHC of Large Hadron Collider zal in de 21 ste eeuw voor een groot deel de natuurkunde van de elementaire deeltjes reviseren. Het voorbereidingswerk heeft meer dan 10 jaar
Nadere informatieHiggs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014
Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical
Nadere informatieAlfastraling bestaat uit positieve heliumkernen (2 protonen en 2 neutronen) met veel energie. Wordt gestopt door een blad papier.
Alfa -, bèta - en gammastraling Al in 1899 onderscheidde Ernest Rutherford bij de uraniumstraling "minstens twee" soorten: één die makkelijk wordt geabsorbeerd, voor het gemak de 'alfastraling' genoemd,
Nadere informatieSamenvatting. Deeltjesfysica en het Standaard Model
Samenvatting Deeltjesfysica en het Standaard Model In de loop van de geschiedenis zijn wetenschappers bezig geweest met het maken van classificaties van de natuur. De moderne beschrijving van atomen kwam
Nadere informatieBachelor research project (BONZ) in Subatomic Physics
Bachelor research project (BONZ) in Subatomic Physics Information Meeting 15 January 2016 André Mischke Coordinator BONZ @SAP Email: a.mischke@uu.nl Room: BBL 7.17 Elementary particles Atom Electron: elementary,
Nadere informatieGridPix: Development and Characterisation of a Gaseous Tracking Detector W.J.C. Koppert
GridPix: Development and Characterisation of a Gaseous Tracking Detector W.J.C. Koppert Samenvatting Deeltjes Detectie in Hoge Energie Fysica De positie waar de botsing heeft plaatsgevonden in een versneller
Nadere informatieDe bouwstenen van het heelal Aart Heijboer
De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer 13 Jan 2011, Andijk slides bekijken: www.nikhef.nl/~t61/outreach.shtml verdere vragen: aart.heijboer@nikhef.nl Het grootste foto toestel ter wereld Magneten
Nadere informatieZoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur. Resultaten uit 1 e jaar van de LHC. Ivo van Vulpen
Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Resultaten uit 1 e jaar van de LHC Ivo van Vulpen Deeltjesfysica 10-15 m atoom kern Wat zijn de bouwstenen van de dingen om ons heen? De stand van
Nadere informatieKijk eens naar de de volgende figuren:
S A M E N VAT T I N G Kijk eens naar de de volgende figuren: Het linkerplaatje is met een microscoop gemaakt en toont een menselijke cel. Een cel is van de orde van grootte van een micrometer (µm), 10
Nadere informatie(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben.
Uitwerkingen HiSPARC Elementaire deeltjes C.G.N. van Veen 1 Hadronen Opdracht 1: Elementaire deeltjes worden onderverdeeld in quarks en leptonen. (a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met
Nadere informatieHoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen
Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en
Nadere informatieHet Standaardmodel. HOVO college Teylers 20 maart 2012 K.J.F.Gaemers
Het Standaardmodel HOVO college Teylers 20 maart 2012 K.J.F.Gaemers 20 maart 2012 HOVO 2012 I 2 20 maart 2012 HOVO 2012 I 3 C12 atoom 6 elektronen 6 protonen 6 neutronen 20 maart 2012 HOVO 2012 I 4 20
Nadere informatieWisselwerking. van ioniserende straling met materie
Wisselwerking van ioniserende straling met materie Wisselwerkingsprocessen Energie afgifte en structuurverandering in ontvangende materie Aard van wisselwerking bepaalt het juiste afschermingsmateriaal
Nadere informatieSchoolexamen Moderne Natuurkunde
Schoolexamen Moderne Natuurkunde Natuurkunde 1,2 VWO 6 4 april 2005 Tijdsduur: 90 minuten Deze toets bestaat uit twee delen (I en II). In deel I wordt basiskennis getoetst via meerkeuzevragen. Deel II
Nadere informatie12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal
Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als
Nadere informatieLHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013
LHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013 LHCb Waarom deeltjesfysica? Waarom LHCb? Resultaten Upgrade Deeltjesfysica Bestudeert de natuur op afstanden < 10-15 m 10-15 m atoom kern Quantum
Nadere informatieH2: Het standaardmodel
H2: Het standaardmodel 2.1 12 Fundamentele materiedeeltjes De elementaire deeltjes worden in 2 groepen opgedeeld volgens spin (aantal keer dat een deeltje rond zijn eigen as draait), de fermionen zijn
Nadere informatieDe large hadron collider: Hoe zien de eerste botsingen eruit? Ivo van Vulpen
De large hadron collider: Hoe zien de eerste botsingen eruit? Ivo van Vulpen Het grootste en het kleinste volgens mijn dochter van 3 volgens haar vader Olifant Klein muisje Grootst Kleinst 10 +22 m 10-9
Nadere informatieDe ontdekking van het Higgs boson. Ivo van Vulpen
De ontdekking van het Higgs boson Ivo van Vulpen CERN in Genève, Zwitserland Mijn oude huis ATLAS experiment vergaderen hotel kantine directeur theoreten Deeltjesfysica 10-15 m atoom kern Wat zijn de bouwstenen
Nadere informatieLarge Hadron Collider. Uitwerkingen. HiSPARC. 1 Inleiding. 2 Voorkennis. 3 Opgaven atoombouw. C.G.N. van Veen
Uitwerkingen HiSPARC Large Hadron Collider C.G.N. van Veen 1 Inleiding In het voorjaar van 2015 start de LHC onieuw o. Ditmaal met een hogere energie dan ooit tevoren. Protonen met een energie van 7,0
Nadere informatieDeeltjes en velden. HOVO Cursus. Jo van den Brand 26 september
Deeltjes en velden HOVO Cursus Jo van den Brand 26 september 2013 jo@nikhef.nl Docent informatie Overzicht Jo van den Brand & Gideon Koekoek Email: jo@nikhef.nl en gkoekoek@gmail.com 0620 539 484 / 020
Nadere informatieSterren kijken op de bodem van de zee Aart Heijboer
Sterren kijken op de bodem van de zee Aart Heijboer Onderzoek naar de bouwstenen van de natuur Onderzoek naar het heelal met behulp van die deeltjes Deeltjesfysica: Waaruit bestaat de wereld? Elektron:
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieGravitatie en kosmologie
Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Relativistische kosmologie II: 8 december 2015 Copyright (C) Vrije Universiteit 2009 Inhoud Inleiding Overzicht Klassieke mechanica Galileo, Newton
Nadere informatieHiggs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud
Higgs-deeltje Peter Renaud Heideheeren Inhoud 1. Onze fysische werkelijkheid 2. Newton Einstein - Bohr 3. Kwantumveldentheorie 4. Higgs-deeltjes en Higgs-veld 3 oktober 2012 Heideheeren 2 1 Plato De dingen
Nadere informatieCERN, de LHC en Het Heelal. Aart Heijboer (CERN)
CERN, de LHC en Het Heelal Aart Heijboer (CERN) Plan: Waarom deeltjesfysica en grote versnellers Wat weten we al Wat willen we nog meer weten CERN & de LHC Waarom zo groot/duur Wat komt er bij kijken Wat
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 1: Van de alchemisten tot het Higgs-deeltje
Wetenschappelijke Nascholing Deel 1: Van de alchemisten tot het Higgs-deeltje Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 9 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 9 oktober
Nadere informatieoefen vt vwo5 h6 Elektromagnetisme Opgaven en uitwerkingen vind je op www.agtijmensen.nl Oefen vt vwo5 h6 Elektromagnetisme Opgave 1.
Opgaven en uitwerkingen vind je op www.agtijmensen.nl Oefen vt vwo5 h6 Elektromagnetisme Opgave 1. Elektrisch veld In de vacuüm gepompte beeldbuis van een TV staan twee evenwijdige vlakke metalen platen
Nadere informatieNext-to-Soft Factorization and Unitarity in Drell-Yan Processes D. Bonocore
Next-to-Soft Factorization and Unitarity in Drell-Yan Processes D. Bonocore Samenvatting In deze samenvatting probeer ik een beschrijving te geven van de thema s in dit proefschrift zonder technische details
Nadere informatieDe zoektocht naar het Higgs boson. Ivo van Vulpen
De zoektocht naar het Higgs boson Ivo van Vulpen Als de Higgs ontdekt wordt gaat het de geschiedenisboeken in Als de Higgs niet ontdekt wordt gaat het ook de geschiedenisboeken in Real Madrid - Barcelona
Nadere informatieSchoolexamen Moderne Natuurkunde
Schoolexamen Moderne Natuurkunde Natuurkunde 1,2 VWO 6 24 maart 2003 Tijdsduur: 90 minuten Deze toets bestaat uit 3 opgaven met 16 vragen. Voor elk vraagnummer is aangegeven hoeveel punten met een goed
Nadere informatieH3: Deeltjesversneller: LHC in CERN
H3: Deeltjesversneller: LHC in CERN CERN = Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire = Europese organisatie voor nucleair onderzoek CERN ligt op de grens tussen Frankrijk en Zwitserland, dicht bij Genève.
Nadere informatieDeel 1: in het Standaard Model bestaan er 3 generaties (flavours) neutrino s. dit werd met grote precisie bevestigd door de metingen bij de LEP
In dit hoofdstuk worden eerst de ontdekkingen van de neutrale en geladen leptonen besproken. Vervolgens wordt de ontdekking van het pion besproken, nauw verbonden met de ontdekking van het muon. Ten slotte
Nadere informatieDe LHC deeltjesversneller: waarom en hoe?
T De LHC deeltjesversneller: waarom en hoe? A N O S S O L I R U S S T U L L I Æ I T I Bernard de Wit Nikhef Amsterdam Universiteit Utrecht IC-67 Vught, 21 juni 2012 De LHC versnellertunnel ATLAS Internationale
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Veroudering en het Verval van Schoonheid Stralingshardheid van de LHCb Outer Tracker en Tijdsafhankelijke CP-Schending in Vervallen van het Type B 0 s J/ψ φ Dit proefschrift markeert
Nadere informatieSamenvatting. Bouwstenen van de natuur
Uit het dagelijks leven weten we dat materialen in verschillende fases kunnen voorkomen. Water komt bijvoorbeeld voor als vloeibaar water, waterdamp en ijs. Behalve deze bekende drie zijn er nog meer fases
Nadere informatieSpinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben
Spinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben Samenvatting Als u zich ooit heeft afgevraagd waarom de materie om ons heen massa
Nadere informatieCitation for published version (APA): Arrizabalaga, A. X. (2004). Quantum field dynamics and the 2PI effective action
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Quantum field dynamics and the 2PI effective action Arrizabalaga, A.X. Link to publication Citation for published version (APA): Arrizabalaga, A. X. (2004). Quantum
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Titel vertaling: Strategieën voor de Jacht op Nieuwe Fysica met Strange Beauty Mesonen Deeltjesfysica De wetten van de natuur onderbouwen, althans in principe, alle observaties
Nadere informatieStudy of proton-proton bremsstrahlung towards the elastic limit Mahjour-Shafiei, Masoud
Study of proton-proton bremsstrahlung towards the elastic limit Mahjour-Shafiei, Masoud IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it.
Nadere informatieMajorana Neutrino s en Donkere Materie
? = Majorana Neutrino s en Donkere Materie Patrick Decowski decowski@nikhef.nl Majorana mini-symposium bij de KNAW op 31 mei 2012 Elementaire Deeltjes Elementaire deeltjes en geen quasi-deeltjes! ;-) Waarom
Nadere informatieNikhef Workshop. 3de-jaars bachelor NIKHEF/UvA. docenten: Dr. Ivo van Vulpen (ivov@nikhef.nl) Dr. Auke-Pieter Colijn (z37@nikhef.
2009/1 viii Nikhef Workshop Black Holes in de LHC 3de-jaars bachelor NIKHEF/UvA docenten: Dr. Ivo van Vulpen (ivov@nikhef.nl) Dr. Auke-Pieter Colijn (z37@nikhef.nl) Dr. Marcel Vreeswijk (h73@nikhef.nl)
Nadere informatieMeasuring the Higgs Boson Mass Using Event-By-Event Uncertainties A. Castelli
Measuring the Higgs Boson Mass Using Event-By-Event Uncertainties A. Castelli Samenvatting Dit proefschrift beschrijft de resultaten van mijn onderzoek naar de bepaling van de massa van het Higgs boson
Nadere informatieKlein en mooi. de kleurrijke wereld van quarks
Klein en mooi de kleurrijke wereld van quarks Thomas Peitzmann Inaugurele rede te Utrecht, 9. September 2005 Klein en mooi de kleurrijke wereld van quarks Thomas Peitzmann Inaugurele rede te Utrecht, 9.
Nadere informatie1 Wisselwerking en afscherming TS VRS-D/MR vj Mieke Blaauw
1 Wisselwerking en afscherming TS VRS-D/MR vj 2018 2 Wisselwerking en afscherming TS VRS-D/MR vj 2018 1-3 Atoombouw en verval 4,5 Wisselwerking van straling met materie en afscherming 6-9 Röntgentoestellen,
Nadere informatieQuantummechanica en Relativiteitsleer bij kosmische straling
Quantummechanica en sleer bij kosmische straling Niek Schultheiss 1/19 Krachten en krachtdragers Op kerndeeltjes werkt de zwaartekracht. Op kerndeeltjes werkt de elektromagnetische kracht. Kernen kunnen
Nadere informatieClusters van sterrenstelsels
Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat
Nadere informatiePGO-Leidraad Algemene NatuurWetenschappen
f PGO-Leidraad Algemene NatuurWetenschappen Module Artikel (titel) 1, Heelal: Higgs deeltjes Naam: Deeltjes fysica van morgen Uitgeverij: NWT magazine Datum: november 2012 Maker: George van Hal 1. Verhelder
Nadere informatieLoesje over de de Oerknal: Eerst was er niets en toen is dat nog ontploft ook
1 Loesje over de de Oerknal: Eerst was er niets en toen is dat nog ontploft ook Natuurkundigen weten weinig over het moment van de Oerknal. Wat we wel begrijpen is de evolutie van ons Universum vanaf zeg
Nadere informatieSamenvatting. (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Al sinds mensenheugenis zijn mensen geïnteresseerd in de wereld om hen heen en zijn zij op zoek naar de meest elementaire bouwstenen waaruit deze is opgebouwd. Deze speurtocht
Nadere informatieDeeltjesfysica in vogelvlucht. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef
Deeltjesfysica in vogelvlucht Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef Inhoud: Op zoek naar het kleinste Deeltjes en interacties: het Standaardmodel De Large Hadron Collider Deel 1: Op zoek
Nadere informatieMassahysterie over het massamysterie. dr. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef
Massahysterie over het massamysterie dr. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef Voorbij het blote oog Antoni van Leeuwenhoek, 1632-1723: uitvinding van de microscoop ontdekking van de eerste
Nadere informatieBetekenis en Ontdekking van het Higgs-deeltje
Betekenis en Ontdekking van het Higgs-deeltje Lezing bij de afsluiting van het studiejaar 2012-2013 van HOVO Universiteit Leiden op 13 mei 2013 Door prof. dr. Jos Engelen Universiteit van Amsterdam/NIKHEF
Nadere informatieHet berekenbare Heelal
Het berekenbare Heelal 1 BETELGEUSE EN HET DOPPLEREFFECT HET IS MAAR HOE JE HET BEKIJKT NAAR EEN GRENS VAN HET HEELAL DE STRINGTHEORIE HET EERSTE BEREKENDE WERELDBEELD DE EERSTE SECONDE GUT, TOE, ANTROPISCH
Nadere informatieSterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28941 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ortiz, Pablo Title: Effects of heavy fields on inflationary cosmology Issue Date:
Nadere informatiede dynamica van melkwegstelsels te beschrijven; de versnelde uitdeining van het universum is een experimenteel gegeven maar de juiste aard en oorspron
Vormen de tot nu toe gekende elementaire deeltjes en interacties de fundamenteelste beschrijving van de natuur? En als dat zo is, hoe is het universum zoals we het waarnemen dan tot stand gekomen? Het
Nadere informatieEEN ONTDEKKINGSREIS NAAR HET ALLERKLEINSTE EN ALLERGROOTSTE
10 maart 2014 EEN ONTDEKKINGSREIS NAAR HET ALLERKLEINSTE EN ALLERGROOTSTE PUBLIC SCIENCE MET PIET MULDERS, JAN VAN DEN BERG EN SABRINA COTOGNO Inhoud Proloog De atomaire wereld De subatomaire wereld. De
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35972 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Wang, Qiang Title: Photon detection at subwavelength scales Issue Date: 2015-10-27
Nadere informatieHOVO: Gravitatie en kosmologie OPGAVEN WEEK 1
HOVO: Gravitatie en kosmologie OPGAVEN WEEK Opgave : Causaliteit In het jaar 300 wordt door de Aardse Federatie een ruimteschip naar een Aardse observatiepost op de planeet P47 gestuurd. Op de maan van
Nadere informatieE p m. De voorspelling van antimaterie. Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928
De voorspelling van antimaterie Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928 Dirac s vergelijking impliceert: positron massa = elektron massa positron lading = +e Dirac Algebra: 2g 2 2 E
Nadere informatienieuw deeltje deeltje 1 deeltje 2 deeltje 2 tijd
Samenvatting Inleiding De kern Een atoom bestaat uit een kern en aan de kern gebonden elektronen, die om de kern cirkelen. Dat de elektronen aan de kern gebonden zijn, komt doordat er een kracht werkt
Nadere informatieEen mooi moment is er rond een honderdduizendste van een seconde. Ja het Universum is nog piepjong. Op dat moment is de temperatuur zover gedaald dat
1 Donkere materie, klinkt mysterieus. En dat is het ook. Nog steeds. Voordat ik u ga uitleggen waarom wij er van overtuigd zijn dat er donkere materie moet zijn, eerst nog even de successen van de Oerknal
Nadere informatieMaterie bouwstenen van het heelal FEW 2009
Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Prof.dr Jo van den Brand jo@nikhef.nl 2 september 2009 Waar de wereld van gemaakt is De wereld kent een enorme diversiteit van materialen en vormen van materie.
Nadere informatieHet Higgs-deeltje ontdekt. En wat dan?
Samenvatting door Carlos Van Cauwenberghe van de lezing over Het Higgs-deeltje ontdekt. En wat dan? gegeven door Prof. Dirk Ryckbosch, Universiteit Gent Inleiding: Zie informatie over de lezing van 9/2/2015
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20680 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Astraatmadja, Tri Laksmana Title: Starlight beneath the waves : in search of TeV
Nadere informatie1 Uitgewerkte opgaven: relativistische kinematica
1 Uitgewerkte opgaven: relativistische kinematica 1. Impuls van een π + meson Opgave: Een π + heeft een kinetische energie van 200 MeV. Bereken de impuls in MeV/c. Antwoord: Een π + meson heeft een massa
Nadere informatie1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002
1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002 1 Kosmische straling Onder kosmische straling verstaan we geladen deeltjes die vanuit de ruimte op de aarde terecht komen. Kosmische straling is onder
Nadere informatie28 augustus 2012, Introductiecollege 1e jaars studenten UvA. Het Higgs boson. Ivo van Vulpen (UvA/Nikhef)
28 augustus 2012, Introductiecollege 1e jaars studenten UvA Het Higgs boson Ivo van Vulpen (UvA/Nikhef) VWO examen natuurkunde 2012 Tijdens de botsing ontstaan allerhande elementaire deeltjes. Hierbij
Nadere informatieReal time quantum field theory on a computer: The Hartree ensemble approximation Sallé, M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Real time quantum field theory on a computer: The Hartree ensemble approximation Sallé, M. Link to publication Citation for published version (APA): Sallé, M. (2002).
Nadere informatieDe evolutie van het heelal
De evolutie van het heelal Hoe waar te nemen? FERMI (gamma array space telescope) op zoek naar de specifieke gamma straling van botsende WIMP s: Nog niets waargenomen. Met ondergrondse detectoren in de
Nadere informatie6.4. Werkstuk door een scholier 2125 woorden 8 juni keer beoordeeld. Scheikunde. Antimaterie?
Werkstuk door een scholier 2125 woorden 8 juni 2001 6.4 63 keer beoordeeld Vak Scheikunde Antimaterie? Elk elementair deeltje bezit een uit antimaterie bestaande partner. Bij de antimaterie is de lading
Nadere informatieVoorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 27 mei totale examentijd 3 uur
natuurkunde 1,2 Examen VWO - Compex Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 27 mei totale examentijd 3 uur 20 05 Vragen 1 tot en met 17. In dit deel staan de vragen waarbij de computer
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting 109
Samenvatting 109 Samenvatting Het Standaard Model van de deeltjesfysica is zeer succesvol gebleken in het identificeren van drie generaties van quarks, leptonen en verscheidene bosonen als de fundamentele
Nadere informatieSchoolexamen Moderne Natuurkunde
Schoolexamen Moderne Natuurkunde Natuurkunde 1,2 VWO 6 31 maart 2008 Tijdsduur: 90 minuten Deze toets bestaat uit twee delen (I en II). Deel I bestaat uit meerkeuzevragen, deel II uit open vragen. De meerkeuzevragen
Nadere informatie