JURIDISCHE KENNISSYSTEMEN

Transcriptie

1 JURIDISCHE KENNISSYSTEMEN REKENTUIG OF REKENMEESTER? Het onderbrengen van juridische kennis in een expertsysteem voor het milieuvergunningenrecht Kees de Vey Mestdagh

2 JURIDISCHE KENNISSYSTEMEN REKENTUIG OF REKENMEESTER? Het onderbrengen van juridische kennis in een expertsysteem voor het milieuvergunningenrecht

3

4 RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN JURIDISCHE KENNISSYSTEMEN REKENTUIG OF REKENMEESTER? Het onderbrengen van juridische kennis in een expertsysteem voor het milieuvergunningenrecht PROEFSCHRIFT ter verkrijging van het doctoraat in de Rechtsgeleerdheid aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. van der Woude, in het openbaar te verdedigen op donderdag 30 oktober 1997 des namiddags te 1.15 uur door Cornelis Nicolaas Jan de Vey Mestdagh geboren op 7 oktober 1958 te Utrecht Kluwer Deventer 1997

5 Promotor: prof. mr. H. Franken ISBN

6 Beoordelingscommissie: prof. mr. H. Franken prof. dr. H.J. van den Herik prof. J. Griffiths prof. mr. C. Lambers (Rijksuniversiteit Leiden) (Rijksuniversiteit Leiden/Limburg) (Rijksuniversiteit Groningen) (Rijksuniversiteit Groningen)

7 Typografische bewerking : Marco Kalmijn Correcties : Johan de Jong Van dit boek is een handelseditie verschenen in de Reeks Informatica en Recht, 18 onder ISBN

8 VOORWOORD WOORD DOOM Het idee voor het in dit proefschrift beschreven onderzoek is in 1988 gelanceerd 1. In de volgende jaren is door literatuur- en praktijkonderzoek en door het ontwikkelen van kleinschaliger toepassingen op andere rechtsgebieden de kennisbasis gelegd voor het formuleren van het theoretisch uitgangspunt, het ontwikkelen van de logica, het schrijven van de computerprogrammatuur, het analyseren van de kennis op het gebied van het milieurecht, het onderzoeken van de uitvoeringspraktijk en het toetsen van het Expertsysteem voor het Milieuvergunningenrecht (ESM). In 1991 was de personele infrastructuur aanwezig voor de uitvoering van het onderzoek. In 1996 is het onderzoek afgerond. De inspiratie voor het onderzoek heb ik gevonden in nieuwsgierigheid en in onzekerheid. Van de eerste ben ik blij dat ik haar bezit, van de tweede wilde ik afkomen. Ik hoopte de wankele balans van imperfecties waaruit ik mezelf zie opgebouwd te verstevigen door orde te scheppen in een klein stukje van de werkelijkheid. In deze hoop lag en ligt mijn ambitie. Het uitgangspunt van het onderzoek was de veronderstelling dat over juridische kennis weinig zinvols te zeggen valt aan de hand van modellen die uitsluitend uit, naar mentale structuren en functies verwijzende, woorden bestaan. De niet directe toegankelijkheid van deze structuren en functies brengt met zich mee dat ze hoofdzakelijk via woorden kenbaar zijn. Hun modellen krijgen derhalve het karakter van woorden als model van woorden, waarvan de interpretatie opnieuw in ons opgesloten ligt. Computermodellen van kennis vormen een meetbare interpretatie van woorden en hun uitvoer kan worden vergeleken met produkten van de menselijke geest. Bij het ontwikkelen van het theoretisch uitgangspunt van het onderzoek waren de belangrijkste externe bronnen van inspiratie mijn promotor Hans Franken en mijn collega Bert Bos van de vakgroep Alfa-Informatica 2. Voor het vertalen van het theoretisch uitgangspunt in formele termen ben ik bijzondere dank verschuldigd aan Jaap Henk Hoepman en voor het programmeren van het formele model aan Wouter Verwaard 3 en een groot aantal stagiaires, waarvan het vermelden van de een onrecht zou doen aan de niet vermelde ander. De acquisitie en representatie van kennis op het gebied van het milieuvergunningenrecht waren niet mogelijk geweest zonder de bijdragen van Kees Lambers, Jaap Dijkstra, Douglas Mensink en Rob Sabelis, waarvan de laatste twee ook meegewerkt hebben aan het toetsingsonderzoek. Hoe ver moet ik gaan in mijn dankbetuigingen? Er zijn mensen waarvan ik in een essentieel en intiem opzicht afhankelijk ben. Mijn ouders, mijn vrouw Heleen, mijn kinderen, Christine, Jan en Wim. Mijn gevoel zegt me deze mensen dankbaar te zijn voor belangrijker zaken dan voor het mogelijk maken van dit onderzoek.

9 VIII VOORWOORD Het resultaat van het onderzoek is tweeledig. Het theoretisch beeld van juridische kennis zoals ik dat voor ogen had is houdbaar gebleken. Het zwaartepunt in de onderzochte uitvoeringspraktijk blijkt echter meer dan ik verwacht had te liggen bij het oplossen van problemen dan bij het nemen van afgewogen beslissingen. Het juridische kennissysteem blijkt mogelijkheden te bieden voor kwalitatieve en kwantitatieve verbetering van de uitvoeringspraktijk, die groter zijn dan ik verwacht had. Om er achter te komen of dit aan de bijzondere kwaliteiten van het juridische kennissysteem of aan, hier niet nader te kwalificeren, kenmerken van de uitvoeringspraktijk ligt moet u dit proefschrift lezen. 123 Groningen, 11 juli 1997 Kees de Vey Mestdagh 1. Laansma en de Vey Mestdagh (1988). 2. de Vey Mestdagh en Bos (1989 a,b,c). 3. de Vey Mestdagh, Verwaard en Hoepman (1991).

10 INHOUDSOPGAVE VOORWOORD... VII LIJST VAN AFKORTINGEN... XIII HOOFDSTUK 1 PROBLEEMSTELLING Kan toepasbare juridische kennis in een kennissysteem worden ondergebracht? Een verhaal vooraf Inleiding op het onderzoek Onderwerp van onderzoek: juridische kennis Wat is kennis en hoe kan kennis worden onderzocht? Taaluitingen en de eis van talige legitimatie van juridische kennis Positiebepaling ten opzichte van juridische kennis Modellen van Juridische Kennis Onderzoeksperspectief: rechtsinformatica Opzet van het onderzoek Probleemstelling Doelstelling Methoden en technieken Theorievorming Formeel model van juridische kennis Operationeel model van juridische kennis: Juridisch Kennissysteem Domeinmodel: Expertsysteem voor het Milieuvergunningenrecht Conclusies/evaluatie Indeling van de volgende hoofdstukken HOOFDSTUK 2 JURIDISCHE KENNIS Wat is juridische kennis? Een rechtstheoretische benadering Een kennistheoretische benadering Synthese: een werkdefinitie Uitwerking van de werkdefinitie, ontwerpbeslissingen De rechtsvraag De feitenkennis en de functionele kennis De metakennis Samenvatting... 54

11 X INHOUDSOPGAVE HOOFDSTUK 3 JURIDISCHE KENNISSYSTEMEN Formaliseren en operationaliseren van juridische kennis Inleiding Het formaliseren van juridische kennis Het relationeel gegevensmodel en de Logic of Reasonable Inferences Het formaliseren van feitenkennis Het formaliseren van functionele kennis Inleiding Het vaststellen en waarderen van de premissen Het afleiden van conclusies Premissen en conclusies: waarheid en geldigheid Waarom geen deontische logica? Tegenstrijdige premissen en tegenstrijdige conclusies Het formaliseren van metakennis Inleiding Bestaande formalisaties van juridische metakennis Verschillende benaderingen Formalisaties van valideringsregels Formalisaties van uitsluitingsregels Formalisaties van preferentieregels Voorgestelde formalisatie van juridische metakennis Inleiding De formalisatie van valideringsregels De formalisatie van uitsluitingsregels De formalisatie van preferentieregels Het operationaliseren van juridische kennis Bestaande operationaliseringstechnieken De operationalisatie van juridische kennis in Argumentator Inleiding De algemene architectuur van Argumentator De operationalisatie van feitenkennis De operationalisatie van functionele kennis De operationalisatie van metakennis Conclusies HOOFDSTUK 4 JURIDISCH KENNISSYSTEEM VOOR HET MILIEUVERGUNNINGENRECHT Acquisitie en representatie van kennis van het milieuvergunningenrecht Inleiding: keuze van het kennisdomein Kennisdomein: milieuvergunningenrecht Methode van kennisacquisitie Een normatief model Inleiding Feitenkennis milieuvergunningenrecht

12 INHOUDSOPGAVE XI Algemene uitspraken en feitelijke situaties Het gegevensmodel Het regelmodel Functionele kennis milieuvergunningenrecht Metakennis milieuvergunningenrecht Een praktijkmodel De uitvoering van het milieuvergunningenrecht Uitbreiding van het normatieve model met praktijkkennis Een voorbeeld: Analyse van de Wet Chemische Afvalstoffen Kennissysteem, Expertsysteem voor het Milieuvergunningenrecht (ESM) Het programma ESM Inleiding Algemene architectuur van het programma ESM Functies van het programma ESM Kennisbestanden van het programma ESM Het gegevensmodel van het ESM Het regelmodel van het ESM De gebruikersschermen van het ESM Consultatie van het Expertsysteem voor het Milieuvergunningenrecht Conclusies HOOFDSTUK 5 TOETSINGSONDERZOEK Bevat het Expertsysteem Milieuvergunningenrecht toepasbare Juridische Kennis? Inleiding tot het toetsingsonderzoek Hypothesen van het toetsingsonderzoek Methode en fasering van het toetsingsonderzoek Interpretatie van de mogelijke resultaten van het toetsingsonderzoek Uitvoering van het toetsingsonderzoek Vooronderzoek Verzamelen en controleren van de dossiergegevens Het toepassen van het ESM op de ingevoerde dossiergegevens Inleiding Toetsing aluminiumcasus Voor de toetsing gebruikte regelbestanden Toetsing van de beschrijvende werking Toetsing van de aanvullende werking Toetsing benzinecasus Voor de toetsing gebruikte regelbestanden Toetsing van de beschrijvende werking Toetsing van de aanvullende werking Onafhankelijke beoordeling van de resultaten Interpretatie van de resultaten van het toetsingsonderzoek

13 XII INHOUDSOPGAVE HOOFDSTUK 6 RESULTATEN Juridische Kennis kan in een Juridisch Kennissysteem worden ondergebracht Resultaten van het onderzoek Inleiding Het theoretisch uitgangspunt Het formele model: de Logic of Reasonable Inferences Het juridisch kennissysteem: Argumentator Het expertsysteem: Expertsysteem voor het Milieuvergunningenrecht Resultaten van het toetsingsonderzoek Wetenschappelijke betekenis van de onderzoeksresultaten Beschrijvende, verklarende en normatieve betekenis Generalisering van de onderzoeksresultaten Bruikbaarheid van de resultaten voor verder onderzoek Maatschappelijke betekenis van de onderzoeksresultaten De uitvoeringspraktijk van het milieuvergunningenrecht Andere juridische taken Wegnemen van vooroordelen Samenvatting van de resultaten van het onderzoek SAMENVATTING SUMMARY SAMENVATTING VOOR DE PRAKTIJK LITERATUURLIJST TREFWOORDENREGISTER AFBEELDINGENREGISTER CURRICULUM VITAE

14 LIJST VAN AFKORTINGEN AB AI AMvB AO ASCII AW AWB CA CBI CBS BACA DBMS ESM GUI GW Hof HR HW KB NAW NJ ODBC OM RBMS RDBMS RS Rv SBI SDM SQL Sr Sv TWK UCV VNG VROM WABM WAROB WBB WCA WGH WLV WMB WOB WPNR WRS WVO Wet Algemene Bepalingen Artificial Intelligence (Kunstmatige Intelligentie) Algemene Maatregel van Bestuur Afgewerkte Olie American Standard Code for Information Interchange Afvalstoffenwet Algemene Wet Bestuursrecht Chemische Afvalstoffen Categorale BedrijfsIndeling Centraal Bureau voor de Statistiek Besluit Aanwijzing Chemische Afvalstoffen Database Management Systeem Expertsysteem voor het Milieuvergunningenrecht Graphical User Interface Grondwet Gerechtshof Hoge Raad Hinderwet Koninklijk Besluit Naam Adres Woonplaats (-gegevens) Nederlandse Jurisprudentie Open Database Connectivity Openbaar Ministerie Rulebase Management Systeem Relationeel Database Management Systeem Redeneer Systeem Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering Standaard BedrijfsIndeling System Development Methodology Stuctured Query Language Wetboek van Strafrecht Wetboek van Strafvordering Tijdelijke Wet Kroongeschillen Uitgebreide Commissievergadering Vereniging van Nederlandse Gemeenten Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Wet Algemene Bepalingen Milieuhygiëne Wet Administratieve Rechtspraak Overheidsbeschikkingen Wet Bodembescherming Wet Chemische Afvalstoffen Wet Geluidhinder Wet inzake de Luchtverontreiniging Wet Milieubeheer Wet Openbaarheid van Bestuur Weekblad voor Privaatrecht Notariaat en Registratie Wet op de Raad van State Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren

15

16 HOOFDSTUK 1 PROBLEEMSTELLING Kan toepasbare juridische kennis in een kennissysteem worden ondergebracht? In den beginne schiep von Neumann de computer. De computer nu was woest en ledig, en duisternis was op het beeldscherm; en een geest van nullen zweefde op de geheugenbanken Een verhaal vooraf Inleiding op het onderzoek Onderwerp van het onderzoek: juridische kennis Onderzoeksperspectief: rechtsinformatica Opzet van het onderzoek Indeling van de volgende hoofdstukken Een verhaal vooraf, het ontstaan van gegevens, regels, informatie en de informatieverwerkende machine Vijftien miljard jaar geleden ontstonden de eerste elementaire deeltjes die met elkaar in interactie traden onder invloed van de zwakke wisselwerking en de zwaartekracht. Hiermee ontstonden voor een potentiële beschouwer van buitenaf (en in feite achteraf) de eerste gegevens en de eerste (fysische) gegevensuitwisseling (relaties tussen gegevens). En, afgezien van het ontstaan van complexere structuren van elementaire deeltjes, gebeurde er verder niets bijzonders, alhoewel deze samengestelde gegevens het werk van fysici, als bijzondere vorm van complexe structuren van elementaire deeltjes, wel mogelijk zouden maken en tevens aanzienlijk zouden compliceren. Drie miljard jaar geleden trad het eerste ééncellige organisme in interactie met zijn omgeving. Het ontving een signaal waarop het reageerde door veranderingen van zijn interne en externe toestand. Het zond een signaal uit waarop zijn omgeving, waaronder andere ééncellige organismen, reageerde. Hiermee ontstond, opnieuw voor de potentiële beschouwer van buitenaf, de eerste interne representatie van een extern gegeven in een organisme (waarneming) en de eerste externe reactie op een intern gegeven door een organisme (handeling), waarvan de gegevensuitwisseling tussen organismen (communicatie) een bijzondere vorm is. De ontvangen signalen hadden altijd hetzelfde concrete en éénduidige effect op (betekenis voor) de ontvanger, dit werd steeds bepaald door een vaste (ingebouwde) of door gegevens geïnduceerde (verworven) materiële regel (relatie tussen signaal, waarneming en handeling 1 ). Zonder waarneming door het organisme van de verandering van zijn interne toestand had het ontvangen signaal slechts betekenis als waarneming en de waarneming slechts betekenis als handeling. En hiermee gebeurde er 1. Er is sprake van een materiële regel omdat het om een regel in de vorm van een fysieke relatie gaat en van een regel omdat hij een algemene relatie tussen alle signalen met bepaalde kenmerken, hun waarneming en een reactie (handeling) legt. Een dergelijke relatie wordt in natuurlijke taal met behulp van een universele uitspraak (een regel in zijn talige verschijningsvorm) beschreven.

17 2 1 - PROBLEEMSTELLING derhalve niets bijzonders, hoewel de beschouwer van buitenaf achteraf een groter gevoel van verwantschap bleek te koesteren met ééncelligen dan met andere (niet organische) structuren van elementaire deeltjes. Veertig miljoen jaar geleden werd het eerste organisme zich bewust van zichzelf en van zijn interactie met zijn omgeving, dat wil zeggen van zijn waarneming, handelen en hun samenhang en van de communicatie met zijn omgeving. Hiermee werd het organisme voor de potentiële beschouwer van buitenaf (in dit geval zichzelf) een onderdeel van zijn omgeving en ontstond de actuele beschouwer van buitenaf. De waarneming, de handeling en hun onderlinge relatie (de regel ) werden zelf voorwerp van waarneming en daarmee intern gerepresenteerde gegevens waarop bewust regels konden worden toegepast en die konden worden gecommuniceerd. De zelfwaarneming verleende een nieuwe betekenis aan de waarneming, de handeling en hun onderlinge relatie, die informatie wordt genoemd 2. De door het zelfbewustzijn geopenbaarde subjectiviteit van de waarneming bracht met zich mee dat waarnemingen bewust vergelijkbaar en daarmee op een bijzondere manier manipuleerbaar werden. Het werd mogelijk om bewust te kiezen voor een bepaald perspectief en een bepaalde reactie, met andere woorden om bewust alternatieven te beschouwen, en te beslissen 3. De regel kreeg hiermee een geheel ander karakter: hij werd niet alleen een waarneembaar gegeven, maar ook zelf object van het toepassen van formele regels 4. En verder gebeurde er niets bijzonders, alhoewel het bewustzijn psychologen in staat zou stellen onderzoek naar de beschouwer van de beschouwer te verrichten, hetgeen het bovenstaande nog aanzienlijk zou compliceren. Veertigduizend jaar geleden, en misschien al eerder, maar de bronnen hiervoor ontbreken, begon de mens gegevens op externe dragers vast te leggen en te voorzien van expliciete instructies voor hun interpretatie door verwijzing naar de labels van de materiële of formele regel, bijvoorbeeld door de naamgeving en het vermelden van hun bron (door de onder- 2. Informatie is een verwijzing naar de individuele (perspectief-, context-) gebondenheid van een representatie van een gegeven en is daarmee abstracter dan een directe representatie van een extern gegeven. Deze abstractie openbaart de subjectiviteit van de representatie en maakt deze bewust vergelijkbaar met andere representaties van hetzelfde gegeven. De toegang die het zelfbewustzijn verleent tot de waarneming, de regel en het handelen maakt het mogelijk deze te labelen als mijn waarneming, mijn regel en mijn handelen en tevens om deze te communiceren en daarmee waarnemingen te doen over zijn waarneming, zijn regel en zijn handelen. Deze mogelijkheid tot het labelen van gegevens voorkomt ook overtreding van het waarschijnlijk in de natuur en daarmee ook in het organisme vastliggende verbod op contradictie. 3. Subjectiviteit en beslissen bestonden ook voor de bewustwording ervan. Bewustzijn van subjectiviteit en beslissen brengen echter met zich mee dat de regel waarneembaar wordt en gecommuniceerd kan worden. Bewust beslissen is niet hetzelfde als vrij beslissen. Dit is een ander vraagstuk dat door zijn recursief karakter buiten deze (en willekeurig welke) beschrijving valt. Vrijheid van beslissen zou kunnen worden omschreven als de mogelijkheid om onder gelijke omstandigheden verschillend te reageren. Een deterministische beschrijving van deze vrijheid brengt echter met zich mee dat er geen sprake meer is van gelijke omstandigheden. Een niet deterministische beschrijving laat de voor de vrijheid bepalende factoren per definitie buiten beeld. 4. Het waarnemen van de regel en het label van de regel maken het mogelijk om bewust regels over regels toe te passen die het label of de context van de regel betreffen (formele regels) en met behulp van deze formele regels relaties tussen regels te leggen. Bijvoorbeeld een regel die aan een regel, die uit een bron met bepaalde kenmerken afkomstig is, een bepaald gewicht toekent, zoals de regel die kinderen het gedrag van hun ouders laat nabootsen, maar ook de regel die de geldigheid van een regel van positief recht bepaalt. Hierbij is sprake van niet ingebouwde en niet van door gegevens geïnduceerde, maar van met behulp van formele regels gededuceerde materiële regels, waarmee de mogelijkheid van een gedragsreactie op grond van waarneming van een materiële regel en toepassing van een formele regel ontstond.

18 1.2. Inleiding op het onderzoek 3 tekening met naam en functie of door verwijzing naar de rationele of goddelijke oorsprong). De waarneming en het toepassen van de regel bleven hiermee een exclusief menselijke aangelegenheid. En verder gebeurde er niets bijzonders, hoewel hier een eeuwenlang en nog niet uitgewoed kennistheoretisch debat uit zou voortvloeien. Vijftig jaar geleden schiep von Neumann de digitale computer. Hiermee werd het mogelijk om informatie en toepassing van de regel los te maken van hun natuurlijke drager, de mens en om een groot deel van het menselijk waarnemen, denken en handelen te digitaliseren. Deze techniek had nog een exclusief karakter en werd vooral voor aangelegenheden met een militair en fundamenteel wetenschappelijk karakter (rakettechnologie, spionage, wetenschappelijke berekeningen) ingezet. Vijftien jaar geleden begon op verschillende plaatsen het rechtsinformatica-onderzoek naar de mogelijkheden om rechtsvinding plaats te laten vinden door de computer. Negen jaar geleden ontstond het idee voor het in dit boek beschreven onderzoek, dat zes jaar geleden startte. Een jaar geleden werd het onderzoek afgerond. Vandaag vindt u de beschrijving van de resultaten van dit onderzoek in dit boek. Dit en ander rechtsinformatica-onderzoek toont aan dat het toepassen van de materiële regel, die verband legt tussen rechtsfeiten en rechtsgevolg, maar ook van de formele regel, die het mogelijk maakt om (verschillende) toepassing van (verschillende) materiële regels te evalueren, door computers mogelijk is. En verder gebeurde er niets bijzonders, zij het dat veel juristen verder dromen over een wereld waarin recht en computers het niet kunnen vinden en weinig rechtsinformatici verder dromen over een wereld waarin computers recht kunnen vinden Inleiding op het onderzoek Het in dit proefschrift beschreven onderzoek heeft betrekking op de vraag of het mogelijk is om juridische kennis onder te brengen in computersystemen, die kennissystemen worden genoemd. Het onderzoek is er op gericht rechtstheoretische, positiefrechtelijke en rechtsempirische kennis samen te brengen met kennistheoretische, logische en informaticakennis. Het rechtstheoretisch uitgangspunt (hoofdstuk 2) is met behulp van een logica formeel gemodelleerd en met behulp van informaticakennis als juridisch kennissysteem geprogrammeerd (hoofdstuk 3). Het juridisch kennissysteem is gebruikt om aan positiefrechtelijke en empirische bronnen onttrokken kennis op het gebied van het milieuvergunningenrecht in onder te brengen (hoofdstuk 4). Het resulterende Expertsysteem voor het Milieuvergunningenrecht (ESM) is als toetsingsinstrument voor de houdbaarheid van het rechtstheoretisch uitgangspunt, de logica (de Logic of Reasonable Inferences) en het juridisch kennissysteem (Argumentator) gebruikt en er is onderzocht of het bruikbaar is voor ondersteuning en verbetering van de rechtspraktijk. Dit uitgangspunt brengt met zich mee dat het onderzoek niet ophoudt op het gebruikelijke hoge niveau van abstractie van theorieën uit de rechtstheorie, maar evenmin de beperkingen van de informatica accepteert, voorzover die de mogelijkheid tot uitdrukking van juridische kennis betreffen. In dit onderzoek is een concreet en toetsbaar model van juridische kennis ontworpen waarbij elk aspect van dit model is afgebeeld met behulp van een (daarop toegesneden) informaticatechniek.

19 4 1 - PROBLEEMSTELLING In dit hoofdstuk worden het onderwerp van het onderzoek (paragraaf 1.3.), het perspectief van de rechtsinformatica (paragraaf 1.4.) en de opzet van het onderzoek (paragraaf 1.5.) beschreven Onderwerp van onderzoek: juridische kennis Wat is kennis en hoe kan kennis worden onderzocht? (4) Taaluitingen en de eis van talige legitimatie van juridische kennis (8) Positiebepaling ten opzichte van juridische kennis (8) Modellen van Juridische Kennis (14) Wat is kennis en hoe kan kennis worden onderzocht? Wat is kennis? Ik pak een boek. Het boek is zwart en rechthoekig. Het wordt gesierd door letters van het type Times Roman 14, die het woord Kennistheorie spellen. Kunnen letters spellen? Het boek is geschreven in de Nederlandse taal. Het vertoont een stabiele moleculaire structuur, waarin koolstofverbindingen overheersen, sinds 1969 (het jaar van uitgave), het weegt een kilo. Ik werp het boek in de lucht, het boek valt terug op mijn bureau. Is het boek een satelliet van de zon? Het boek kan dienen als podium voor een betoog over geweldloosheid, maar ook als moordwapen. Ik hoor mezelf het woord boek zeggen en zie het zwarte boek met mijn geestesoog (niet voor want het oog blijft buiten beeld). In de spiegel zie ik mezelf het boek terugzetten in de kast. Ik herinner me dat ik het niet geopend heb. Ik hoor iemand zeggen Dat had je nu beter wel kunnen doen. Is kennis alles wat er waar te nemen en te weten valt of ook een beperking van het waarnemen door het weten? Ik neem aan dat juridische kennis de waarneming tot bepaalde verschijnselen beperkt en er een specifieke betekenis aan verschaft. Kennis Kennis heeft diverse aspecten die onderscheiden moeten worden alvorens tot een duidelijke probleemstelling voor wetenschappelijk onderzoek te kunnen komen. Kennis wordt, volgens het informatieverwerkingsparadigma 5, geassocieerd met mentale informatiestructuren en informatieverwerkingswijzen en met de produkten van deze structuren en verwerkingswijzen voorzover wij ons daarvan bewust worden en hierover communiceren. Methoden voor onderzoek van kennis Gezien de technische en ethische beperkingen van de beschikbare methoden voor direct onderzoek van onze hersenen 6 kan de structuur en verwerking van kennis met behulp van deze methoden moeilijk worden omschreven zonder te vervallen in metafysische speculatie 7. De structuur en verwerking van kennis liggen daarom vooralsnog op weinig 5. De mens wordt hierin als een informatieverwerkend systeem beschouwd. Dit uitgangspunt is binnen veel wetenschapsgebieden, waaronder de linguïstiek, de cognitiewetenschap en de diverse informatiekundes, dominant. Binnen de cognitiewetenschap wordt de introductie van het paradigma onder andere toegeschreven aan Newell en Simon (Newell (1972)). 6. Er worden wel methoden van indirect onderzoek toegepast zoals het maken van een EEG of een hersenscan, het meten van (afbraakprodukten van) neurotransmitters en het onderzoeken van dood hersenmateriaal, van mensen met hersenbeschadigingen en van proefdieren. 7. Het is natuurlijk de vraag of een beschrijving van (juridische) kennis in termen van neuronale structuren en de bijbehorende fysiologische processen, indien wel mogelijk, voor de beantwoording van de vraag interessant zou zijn. De termen van een dergelijke beschrijving wijken hiervoor waarschijnlijk te veel af van de termen waarmee wij gewoonlijk onze ervaring van de (juridische) wereld beschrijven.

20 1.3. Onderwerp van onderzoek: juridische kennis 5 toegankelijke wijze in ons opgesloten. Het enige beschikbare alternatief is het maken van een reconstructie ervan aan de hand van een analyse van de produkten van kennis (gedachten en (taal)gedrag). Introspectie, de behavioristische methode en linguïstische analyse bieden de mogelijkheid om de produkten van kennis respectievelijk direct 8, via gedrag en via taalgedrag te bestuderen en te beschrijven. Van deze beschrijvingen van de structuur en werking van gedachten en (taal)gedrag kan een model van de structuur en verwerking van kennis worden afgeleid. Een model kan getoetst worden door een inhoudelijke vergelijking met het empirisch materiaal dat het beschrijft, dan wel door het doen van voorspellingen en het toetsen daarvan aan de hand van (afgeleide) empirische gegevens of aan de hand van experimenteel 9 verkregen gegevens. De inhoudelijke vergelijking met empirisch materiaal van een model van mentale structuren en verwerkingswijzen kent zoals gezegd technische en ethische beperkingen. Experimentele toetsing veronderstelt de mogelijkheid van manipulatie van een onafhankelijke variabele en het beschikken over controlegroepen om een op het model gebaseerde hypothese te kunnen toetsen. Binnen het juridisch domein zou de hypothese bijvoorbeeld kunnen luiden dat juristen gebruik maken van bepaalde regels om juridische problemen op te lossen. De onafhankelijke variabele is dan het al dan niet beschikken over die regels. De experimentele groep zou over die regels moeten beschikken en de controlegroep niet. Indien nu de experimentele groep het probleem wel kan oplossen en de controlegroep niet dan vormt dit een reden om de hypothese niet te verwerpen. Het gegeven voorbeeld toont aan dat het toepassen van de experimentele methode voor het toetsen van hypothesen van algemenere aard beperkingen kent. Het manipuleren van de onafhankelijke variabele is binnen het juridisch domein slechts mogelijk in zeer concrete gevallen (bijvoorbeeld het kennis hebben van een specifieke regel). Het samenstellen van betrouwbare experimentele en controlegroepen zou in complexere gevallen bovendien een intensief programma van testen en eventueel training vereisen. Empirische toetsing, het doen van voorspellingen op grond van het model en het toetsen daarvan aan empirisch materiaal is dan ook de gebruikelijke methode voor de bestudering van (de toepassing van) juridische kennis. Als de voorspellingen uitkomen is er geen reden om het model aan te passen. Het model is daarmee bruikbaar als een empirisch getoetste verklaring van (de toepassing van) juridische kennis. De belangrijkste beperking van de methode kan liggen in de weinig exacte (abstracte en kwalitatieve) beschrijving van het verklarende model. Hiervoor wordt meestal gebruik gemaakt van natuurlijke taal die de onderzoeker ruime mogelijkheden biedt voor een interpretatie achteraf van het verband tussen de beschrijving en het beschrevene. De toetsingswaarneming kan dan de betekenis van de verklarende beschrijving bepalen, terwijl het omgekeerde de bedoeling is. In het hierboven gegeven voorbeeld dient de omschrijving van het begrip gebruiken bijvoorbeeld exact genoeg te zijn om verklarende betekenis te behouden. Als de omschrijving zich bijvoorbeeld richt op het gebruiken van regels als onderdeel van een redenering waarmee 8. Door zelfreflectie of door gedachtenexperimenten. 9. Er vindt dan geen toetsing van het model aan de praktijk plaats, maar een toetsing van het model aan een experimenteel gecreëerd model van de praktijk. Het voordeel hiervan is dat de onderzoeker meer omstandigheden onder controle heeft, het nadeel is dat relevante omstandigheden in de experimentele opstelling afwezig kunnen zijn. Het experiment is dan geen goed model van de praktijk.

21 6 1 - PROBLEEMSTELLING juridische problemen worden opgelost, dan moet de omschrijving uitsluiten dat juristen de regels niet gebruiken voor het oplossen van het probleem door redeneren, maar slechts voor de rechtvaardiging (of legitimatie) van de oplossing achteraf of dat een van de aangeboden regels niet als major gebruikt wordt voor het oplossen van het probleem, maar bijvoorbeeld geassocieerd wordt met een andere regel die luidt Als u mij gebruikt dan krijgt u een beloning 10. Dit probleem kan verholpen worden door operationalisering van de in een hypothese gebruikte begrippen. Operationalisering betekent dat van elk begrip een operationele definitie gegeven wordt, dat wil zeggen een beschrijving van een meetinstrument waarmee de toepasselijkheid van het begrip vastgesteld kan worden. Voor een aantal mentale processen zijn binnen de wiskunde en de logica modellen ontwikkeld waarmee hun structuur en werking operationeel omschreven kan worden. Het voor juristen vertrouwde syllogisme kent bijvoorbeeld kwantoren, predikaten en termen als structuurelementen waarmee de major, de minor en de conclusie op een voorgeschreven wijze vastgesteld kunnen worden. Het syllogisme kan nu als meetinstrument gebruikt worden door van een groot aantal (juridische) taaluitingen vast te stellen of zij met behulp van de structuurelementen van het syllogisme zijn te beschrijven en volgens de vaststellingswijze van het syllogisme tot stand kunnen zijn gekomen. Hiermee is dan niet aangetoond dat de taaluitingen gebaseerd zijn op syllogistische structuren en werkwijzen, maar wel dat het mogelijk is dat zij hierop gebaseerd zijn. Een nadeel van de hier geschetste methode van operationalisering is echter dat het meetinstrument voor een deel gevormd wordt door hetgeen gemeten wordt, het beschreven systeem (de redenerende mens) wordt zelf gebruikt als toetsingsinstrument (de waarnemende mens) 11. De onderzoeker van wie de mentale structuren en werkingswijzen evenmin bekend zijn als die van zijn onderzoeksobject treedt op als toepasser van het meetinstrument (alsof de lengte van de standaardmeter wordt vastgesteld met behulp van de standaardmeter, welke per definitie een standaardmeter is). De door het syllogisme voorgeschreven operaties zijn voorschriften voor mentale operaties. Een mentaal proces als model van een mentaal proces vertoont hetzelfde euvel als het object van onderzoek, het is niet transparant en kan daarom geen wetenschappelijk verklarende werking 12 hebben. Het ontbreken van een onderscheid tussen het bestudeerde en de bestudeerder, anders gezegd het niet gescheiden zijn van intern en extern perspectief, het perspectief van de deelnemer aan het feitelijke proces van redeneren en het perspectief van de beschouwer van het feitelijk proces van redeneren, die slechts zijn eigen feitelijke proces van redeneren als waarnemingsinstrument kent, roept bovendien de vraag op of er geen verstoring of 10. Vgl. de resultaten van het onderzoek van Dijkstra (1995), waaruit blijkt dat er op de juridische oordeelsvorming van proefpersonen die over volledige juridische kennis beschikken een grote invloed kan uitgaan van het in de onderzoekscontext verschaffen van eenzijdige, maar in de ogen van de proefpersonen betrouwbare, bronnen. De op de eigen kennis van de regels gebaseerde alternatieve hypothesen worden, als minder betrouwbaar, uitgesloten. 11. Een zelfde bezwaar bestaat bij het gebruiken van introspectie als onderzoeksmethode. 12. De verklarende werking van het mentale proces als model van het mentale proces ligt natuurlijk wel ten grondslag aan de aanname dat onze onderlinge communicatie een uniforme betekenis heeft. Uitdrukkingen als weet je wel en begrijp je doen een beroep op deze aanname. Dit geldt ook voor de onderlinge communicatie tussen juristen, al zullen die hun beroep op deze aanname anders uitdrukken, bijvoorbeeld door het gebruiken van vage begrippen.

22 1.3. Onderwerp van onderzoek: juridische kennis 7 vervorming van het waargenomene door de waarneming plaatsvindt 13. Verstoring door in termen van de eigen waarnemingstheorie gegoten communicatie met de proefpersoon waarop deze mogelijk reageert (aanpassing van het (gecommuniceerde) zelfbeeld en zelfs aanpassing van het feitelijk redeneren) en vervorming door de beperkende werking van de waarnemingstheorie bij de waarnemer zelf (selectie en interpretatie van gegevens volgens de waarnemingstheorie). De introductie van de computer vormt een oplossing voor dit probleem. De computer biedt de mogelijkheid tot een materiële beschrijving van een deel van wat onder menselijke kennis kan worden verstaan zonder dat die beschrijving nog voor een belangrijk deel in ons opgesloten blijft en zonder dat de drager van die kennis lijdt onder het kwalitatieve karakter van natuurlijke taal. Natuurlijk is ook een model van menselijke kennis in een computer een afbeelding van de waarnemingstheorie van de programmeur. De waarnemingstheorie van de machine ligt echter op een controleerbare en concrete manier vast en is daarmee niet vatbaar voor verandering noch door zelfwaarneming noch door communicatie van een alternatieve waarnemingstheorie. Anders gezegd het in de computer vastgelegde feitelijke model van redeneren wordt niet beïnvloed door een idee over redeneren noch van de computer zelf noch van de personen waarmee de computer communiceert. Een computerprogramma dat wel over deze menselijke eigenschappen beschikt is overigens wel denkbaar. Conclusie: de computer als onderzoeksinstrument van kennis Introspectie, behaviorisme, linguïstische analyse en de anatomisch-fysiologische methode knabbelen slechts aan de randen van een mogelijk begrip van kennis en werpen voorlopig slechts nieuwe vragen op. Door het beschikbaar komen van apparaten die wij zelf gebouwd hebben en waarvan wij de structuren en werkingswijzen dientengevolge volledig doorgronden wordt het mogelijk kennis op een fysieke wijze te definiëren en in feite gedachtenexperimenten te vervangen door computerprocessen. De computer vormt een belangrijk instrument voor de operationalisering en toetsing van met behulp van de bovengenoemde methoden gevormde hypothesen. Het metafysisch moment (de grens tussen meetbare en onmeetbare kenmerken van kennis) wordt daardoor verplaatst van de structuur en verwerking van kennis naar de waarneming van produkten van kennis omdat mensen vooralsnog het enige instrument blijven waarmee kan worden vastgesteld of de computer werkelijk over kennis beschikt 14. Anders gezegd we kunnen weten en we kunnen meten wat de structurele en functionele eigenschappen van kennis (mogelijk) zijn, maar niet wat mensen doet besluiten dat een ander(e entiteit) ook daadwerkelijk over kennis beschikt. 13. De waarnemingstheorie van de waarnemer brengt structuur in het waargenomene. Het waarnemingsinstrument beïnvloedt zelfs het waargenomene doordat mensen met elkaar communiceren. Een vergelijking met gelijksoortige problemen bij psychologisch en zelfs fysisch (quantummechanisch) onderzoek ligt voor de hand. 14. Deze opvatting komt onder meer tot uitdrukking in de opzet van de Turing test (Turing (1950)), waarbij menselijke waarnemers die via een toetsenbord en een beeldscherm met een onbekende entiteit communiceren moeten bepalen of deze een mens of een machine is. Het criterium van deze test bepaalt dat de machine over intelligentie beschikt als zij op deze wijze niet meer van een mens te onderscheiden valt.

23 8 1 - PROBLEEMSTELLING Taaluitingen en de eis van talige legitimatie van juridische kennis De produkten van kennis die wij communiceren worden uitgedrukt in taal. Deze taal verschaft ons aanwijzingen omtrent de wijze waarop de kennis is opgeslagen en omtrent de wijze waarop de kennis wordt verwerkt. De taalelementen (woordsoorten) en taalstructuren (woordgroepen, zinsdelen, zinnen, zinsgroepen) verwijzen voor het overgrote deel naar (klassen van) waarnemingsobjecten, naar eigenschappen van deze objecten, naar (klassen van) relaties tussen deze objecten en naar eigenschappen van deze relaties 15. Kennis kan vanuit dit gezichtspunt worden gedefinieerd als een verzameling van uitspraken (kennisbereik) over een deel van de werkelijkheid (kennisdomein). Van dit kennisdomein hebben wij een interne representatie (een conceptueel model van het kennisdomein) in de vorm van object-, eigenschap- en relatie-aanduidende begrippen, waarop wij kennisfuncties toepassen om het kennisbereik te produceren. Voorbeelden van deze kennisfuncties zijn de procedure waarmee een waarneming wordt geklassificeerd, dat wil zeggen met een begrip wordt geassocieerd ( ik zie een vliegende schotel ), de procedure waarmee een begrip met een ander (klasse-aanduidend) begrip wordt geassocieerd ( wat ik zie bestaat, vliegende schotels bestaan niet ) en de procedure waarmee begripsassociaties met waarnemingen geassocieerd worden ( de vliegende schotel bestaat, de vliegende schotel bestaat niet ). Ten slotte zijn er procedures voor de keuze tussen alternatieve en strijdige associaties waaruit een éénduidig intern beeld van de wereld voortvloeit door het aanpassen van de interne representatie ( wat ik zie is geen vliegende schotel, wat ik zie bestaat niet (altijd), vliegende schotels bestaan wel ). Zowel de interne representatie van de elementen en structuren van het kennisdomein (de objecten, relaties, enz.) als de associatieve wijze van gebruiken en de wijze van aanpassen ervan kunnen als kennis worden aangemerkt. Het juridisch kennisdomein heeft de prettige eigenschap dat de niet in taal geuite gedachten van de handelende personen geen rol, althans geen formele rol, spelen bij de vaststelling van de geldigheid van hun gevolgtrekkingen. De formele eis van legitimatie van de juridische beslissing 16 die hieraan ten grondslag ligt vormt een onderdeel van de verantwoording voor de hieronder (paragraaf 1.4.) toegelichte keuze voor een reconstruerende, in plaats van een normatieve of beschrijvende, benadering van juridische kennis. De mogelijk achterliggende structuur en totstandkomingswijze van de in taal uitgedrukte beslissing van de jurist wordt gemodelleerd, niet de gewenste noch met enige zekerheid de feitelijke structuur en wijze waarop de beslissing tot stand komt Positiebepaling ten opzichte van juridische kennis Juridische kennis kan vanuit het hierboven geschetste talige perspectief worden beschouwd als een verzameling van uitspraken over het juridisch kennisdomein. Dit kennisdomein 15. Voor een concrete beschrijving van de relatie tussen mentale structuren, taalstructuren en informatiesystemen zie o.a. Dijk (1989). 16. De rechtsleer kent geen legitimatievereiste als zelfstandig criterium. De hier geïntroduceerde eis verenigt het welbekende legaliteitsvereiste (de uitspraak berust op een geldige rechtsregel), het welbekende rationaliteitsvereiste (de uitspraak berust op een volledige en consistente redenering), het welbekende motiveringsvereiste (de uitspraak omvat de gronden waarop zij berust) en het welbekende openbaarheidsvereiste (de uitspraak moet mondeling of schriftelijk kenbaar worden gemaakt). Als aan deze vereisten voldaan is dan is tevens (formeel) uitgesloten dat er met andere dan uit de uitspraak blijkende factoren rekening wordt gehouden. Zie o.a. Nieuwenhuis (1976) en de Wild (1979) over de mogelijke invullingen van een legitimatiecriterium.

24 1.3. Onderwerp van onderzoek: juridische kennis 9 omvat verschijnselen die door juristen rechtsfeiten, rechtsregels, rechtsgevolgen en rechtsvinding worden genoemd. De verschijningsvorm van rechtsfeiten, rechtsregels en rechtsgevolgen verschilt echter niet van die van gewone feiten, regels en gevolgen of gevolgtrekkingen en de kwalificatiefuncties van de rechtsvinding verschillen niet van die uit andere kennisdomeinen. Feiten en gevolgtrekkingen krijgen hun juridisch karakter doordat hun kwalificatie als rechtsfeit of als rechtsgevolg (de rechtsvinding) met behulp van rechtsregels plaatsvindt. Rechtsregels hebben een juridisch karakter doordat zij formeel als zodanig worden aangewezen. Een regel krijgt een formeel juridisch karakter door hem in een verdrags- of wettelijke regel neer te leggen, door hem in een individueel geval door een hiertoe bevoegde persoon of instantie te laten uitspreken, of door hem in een vorm te gieten die aan een dergelijke persoon of instantie kan worden voorgelegd. Deze vorm kan bestaan uit het aanroepen van een wettelijke regel, een regel uit de jurisprudentie of een beleidsregel, maar ook uit een beroep op rechtsbeginselen en op regels die door de gewoonte of door maatschappelijke belangen en waarden worden bepaald. De vage begrippen die in deze regels en beginselen zijn opgenomen geven de mogelijkheid om individuele opvattingen als rechtsregel te formuleren. Erg onderscheidend is dit formele criterium daarom niet. Het sluit individuele opvattingen van partijen in een juridisch conflict niet uit en evenmin de (voor latere weerlegging vatbare) invulling en uitwerking van rechtsregels door rechtsprekende en uitvoerende instanties. Wat een rechtsregel los van dit formele aspect is, is afhankelijk van de context waarin de regel wordt beschouwd (het perspectief van de beschouwer of de gebruiker en de hiermee samenhangende rol die aan de regel wordt toegekend). Een rechtsregel kan worden beschouwd als een algemene uitspraak over een materieel verband tussen klassen van feiten (een beschrijving van de fysieke relatie tussen de waarneming van signalen uit een bepaalde klasse en een handelingsreactie), als een algemene uitspraak over een institutioneel verband tussen klassen van feiten (een beschrijving van de wereld volgens een daarover gemaakte afspraak), als een algemene uitspraak over een formeel verband tussen variabelen in een formeel systeem, als een algemene uitspraak over een verondersteld verband tussen klassen van feiten (een opvatting in de vorm van een algemene verwachting of hypothese over de wereld, die getoetst kan worden met behulp van een afgesproken procedure), als een algemene uitspraak over een gewenst verband tussen klassen van feiten (een beschrijving van een ideale wereld), als een (beschrijving van een) gedragsinstructie voor het rechtssubject of als een (beschrijving van een) kwalificatie-instructie voor het rechtssubject, de rechter of de uitvoerende instantie. Het perspectief van de gebruiker van juridische kennis (intern perspectief) Rechtsregels vormen geen volledige, betrouwbare of consistente verzameling van uitspraken over de feitelijke, veronderstelde of ideale wereld. Anders gezegd: de verzameling bevat omissies, uitspraken over feiten die zich (nog) niet of nooit voordoen en overlappingen (alternatieven of tegenspraken). Binnen dit onderzoek wordt daarom gekozen voor de rechtsregel als opvatting in de vorm van een algemene verwachting of hypothese over de juridische wereld. De rol of functie van een dergelijke opvatting in de vorm van een verwachting of hypothese is die van een (concurrerende) instructie voor de kwalificatie van feiten als rechtsfeiten en voor het afleiden van rechtsgevolgen, met andere

25 PROBLEEMSTELLING woorden voor het normatief kwalificeren 17 van de feitelijke situatie. Rechtsregels leggen een verband tussen de waarneming van een feitelijke situatie en een handeling, die bestaat uit het normatief kwalificeren van deze feitelijke situatie. Rechtsregels kunnen daarom als instructies voor mentale handelingen worden beschouwd. Het veronderstelde hypothetische karakter van de rechtsregel verleent ook de met behulp van de rechtsregel als rechtsfeiten gekwalificeerde feiten en de afgeleide rechtsgevolgen een hypothetisch karakter. Voor het formuleren van een dergelijk samenstel van hypothesen (juridische opvattingen, opvattingen over de normatieve situatie) bestaan algemene rationaliteitseisen die deels een juridisch formele vertaling hebben gevonden 18. Voor de uiteindelijke keuze tussen deze opvattingen (het toetsen van de hypothesen, de juridische besluitvorming) bestaan eisen die evaluatief van aard zijn 19 en die eveneens deels een juridisch formele vertaling hebben gevonden 20. Deze categorie kan met het begrip juridische metakennis worden aangeduid omdat het uitspraken over juridische uitspraken betreft. Juridische kennis omvat zo (perspectiefgebonden) uitspraken die van beschrijvende of feitelijke aard zijn, zoals juridische uitspraken in individuele gevallen en algemene juridische uitspraken, die (verzamelingen van) feitelijke situaties normatief kwalificeren. Juridische kennis bevat ook uitspraken over de rechtsvinding 21 die van voorschrijvende of functionele aard zijn, omdat ze voorschrijven op welke wijze, met toepassing van welke algemene, dat wil zeggen niet domeinspecifieke, (kennis)functies, individuele juridische uitspraken van feitelijke aard tot stand moeten komen. Juridische kennis omvat bijvoorbeeld uitspraken over de functies van selectie van rechtsregels op grond van waargenomen feiten, van interpretatie van de rechtsbegrippen uit de geselecteerde regels, van kwalificatie als rechtsfeiten van waargenomen feiten met behulp van de geïnterpreteerde rechtsregels en van de toepassing van de geïnterpreteerde rechtsregels op de gekwalificeerde feiten voor het afleiden van rechtsgevolgen. Ten slotte zijn er uitspraken van evaluatieve aard die bepalen op grond van welke formele en maatschappelijke overwegingen juridische uitspraken van feitelijke aard algemene 17. De uitdrukking normatief kwalificeren moet hier in ruime zin worden begrepen. Het beschrijven van de feitelijke situatie in normatieve termen omvat uitspraken over rechtsfeiten in de vorm van een omschrijving van feiten (handelingen en toestanden) met behulp van juridische begrippen (een rechtshandeling, een strafbaar feit, een bewezen feit, een schuldige persoon), over rechtsregels (een toepasselijke of geldige regel of uitspraak) en over rechtsgevolgen in de vorm van een omschrijving van rechten en verplichtingen (het verplicht, toegestaan of verboden zijn van gedrag, het beschikken over een juridische bevoegdheid, het vereist zijn van een juridische vorm). 18. Bijvoorbeeld het in paragraaf besproken legitimatievereiste, op grond waarvan een juridische opvatting moet berusten op een rechtsregel, dat wil zeggen op een universele normatieve uitspraak, moet berusten op een volledige en consistente redenering, dat wil zeggen de premissen moet bevatten waarop zij berust en volgens een geldige redenering tot een conclusie moet leiden die niet met de premissen in tegenspraak is en ten slotte kenbaar moet zijn. 19. Het afwegen van individuele belangen en nastreven van maatschappelijke waarden. 20. Bijvoorbeeld in de vorm van formele eisen ten aanzien van de wijze van totstandkomen en de validiteit van wettelijke regels, van formele eisen ten aanzien van de generaliseerbaarheid van uitspraken in individuele gevallen op grond van het rechtszekerheidsbeginsel en het gelijkheidsbeginsel, van formele eisen ten aanzien van de bevoegdheid om uitspraken in individuele gevallen te doen en van formele eisen ten aanzien van de ontvankelijkheid van de opvattingen van partijen in een geding. 21. Bij de theoretische uitwerking van de functionele aspecten van metakennis in hoofdstuk 2 blijkt dat deze eveneens onder dit begrip kunnen worden gebracht.