De hervorming van het BWRO

Transcriptie

1 De hervorming van het BWRO Gedeelte Stedenbouw Stéphanie Hanssens Wijziging van het aantal woningen uitdrukkelijk onderworpen aan stedenbouwkundige vergunning (SV) (artikel 98, 1, nieuw 12 ) De lijst van de handelingen en werken die onderworpen zijn aan een stedenbouwkundige vergunning (SV), bepaald onder artikel 98, 1 van het BWRO, wordt aangevuld met een 12. => Een voorafgaande SV wordt opgelegd in volgend geval: het aantal woningen in een bestaand bouwwerk wijzigen. Doel: de teksten verhelderen door in het BWRO uitdrukkelijk te bepalen dat de indeling van woningengebouwen is onderworpen aan een SV. 1

2 Verval, verlenging en hernieuwing van de vergunningen (art. 101 voor de SV s en art. 116/1 en 117 voor de verkavelingsvergunningen) Beroep tot nietigverklaring voor de Raad van State (RvS): In geval van beroep tot nietigverklaring voor de RvS wordt de vervaltermijn van de afgegeven vergunning voortaan van rechtswege opgeschort. = Administratieve vereenvoudiging: De houder van de vergunning dient niet meer te verzoeken om de verlenging van zijn vergunning en evenmin, in een tweede fase, om de jaarlijkse hernieuwing ervan. => Minder juridische onzekerheid voor de vergunninghouder en minder onnodig werk voor de bestuurlijke overheid. Duur van de schorsing: de vervaltermijn wordt opgeschort gedurende de hele procedure, van de indiening van het verzoek tot de kennisgeving van de uiteindelijke beslissing. Opgelet: als de houder van de vergunning in het proces niet de hoedanigheid van partij heeft, wordt hij door de vergunningverlenende overheid ingelicht over het einde van de opschortingsperiode. Verval, verlenging en hernieuwing van de vergunningen (art. 101 voor de SV s en art. 116/1 en 117 voor de verkavelingsvergunningen) - Bodemsanering: Artikel 101, 4: Indien handelingen of werken voor bodemsanering moeten worden uitgevoerd vóór de uitvoering van een stedenbouwkundige vergunning, wordt deze van rechtswege opgeschort tot het Brussels Instituut voor Milieubeheer heeft vastgesteld dat deze voorafgaande handelingen of werken naar behoren werden uitgevoerd. = Nieuw motief voor de schorsing van de stedenbouwkundige vergunning. NB: De vervaltermijn van de SV wordt eveneens opgeschort en dit gedurende de hele periode van de schorsing van de SV. 2

3 Verval, verlenging en hernieuwing van de vergunningen (art. 101 voor de SV s en art. 116/1 en 117 voor de verkavelingsvergunningen) - Gemengde projecten (SV en milieuvergunning) Nietigheid van de SV: de definitieve weigering van een milieuvergunning houdt van rechtswege de nietigheid van de stedenbouwkundige vergunning in. Wijziging = vervanging van de woorden definitieve weigeringsbeslissing over de aanvraag om milieuvergunning door de woorden definitieve weigering van een milieuvergunning. Doel: verwijst nadrukkelijk naar de stilzwijgende weigering van de milieuvergunning die voortkomt uit de termijnoverschrijding, bepaald in de ordonnantie betreffende de milieuvergunning (OMV). Wijziging van de SV: de wijzigingsvergunning (nieuwe afdeling V nieuw artikel 102/1) Codificatie van de regels betreffende de wijzigingsvergunning = Omzetting in het BWRO van de jurisprudentie van de Raad van State en van de administratieve praktijk. Doel: verbeteringen kunnen aanbrengen aan een reeds afgegeven, maar nog niet (volledig) uitgevoerd SV om te antwoorden op de nieuwe behoeften van de vergunninghouder Voorbeelden: evolutie van de bouwtechnieken, aanneming van nieuwe normen die op een bepaald materiaal van toepassing zijn, noodzaak om een project te wijzigen om het aan de wensen van een kandidaat-koper aan te passen. De vergunninghouder kan in dit geval een tweede vergunning vragen die zich toevoegt aan de oorspronkelijke vergunning en er enkele wijzigingen in aanbrengt. 3

4 Nieuwe bepaling: Wijziging van de SV: de wijzigingsvergunning (nieuwe afdeling V nieuw artikel 102/1) «Afdeling V Wijziging van de stedenbouwkundige vergunning Art. 102/ De houder van een stedenbouwkundige vergunning kan de wijziging van die vergunning aanvragen onder de volgende voorwaarden: 1 de gevraagde wijzigingen mogen geen betrekking hebben op reeds verwezenlijkte werken; 2 de wijziging mag enkel betrekking hebben op de rechten die voortvloeien uit de vergunning en die nog niet werden uitgevoerd; De aanvraag tot weigeringsvergunning kan enkel betrekking hebben op een reeds afgegeven vergunning. (=> In het andere geval kan de aanvrager zijn vraag wijzigen conform de bepalingen die de indiening van gewijzigde plannen regelen) De vergunning mag nog niet volledig zijn uitgevoerd en de wijzigingen mogen enkel op de nog niet uitgevoerde werken betrekking hebben. (=> In het andere geval is er sprake van overtreding en dient de vergunninghouder een regularisatievergunning te vragen voor de reeds uitgevoerde verbouwing van zijn goed). De gevraagde wijzigingen moeten betrekking hebben op elementen die door de oorspronkelijke vergunning waren toegestaan ( rechten die voortvloeien uit de vergunning ). (=> In het andere geval dient de vergunninghouder een nieuwe aanvraag tot normale vergunning (geen wijzigingsvergunning) in te dienen). 3 alle administratieve beroepen die tegen deze wijziging door dit Wetboek zijn ingesteld, zijn uitgeput of de termijnen om deze in te stellen zijn verstreken. De aanvraag tot wijzigingsvergunning kan enkel op een definitieve vergunning betrekking hebben, d.w.z. op een vergunning die niet meer voor administratieve beroepen in aanmerking komt. Wijziging van de SV: de wijzigingsvergunning (nieuwe afdeling V nieuw artikel 102/1) 2. De bepalingen van hoofdstuk I en III van deze titel zijn van toepassing op de aanvraag tot wijziging van de stedenbouwkundige vergunning. De normale procedure voor de vergunningsafgifte is van toepassing op de wijzigende SV. De aanvraag tot wijzigende SV dient te worden ingediend bij de overheid bevoegd voor een aanvraag tot SV in eerste aanleg (ongeacht de overheid die uiteindelijk de oorspronkelijke vergunning heeft afgegeven). 3. Wanneer de overheid de wijziging van een vergunning toestaat, mag zij geen afbreuk doen aan de elementen van de stedenbouwkundige vergunning die ingevolge de aanvraag niet gewijzigd worden. De omvang van de wijzigingen is onbeperkt. Als de wijzigingen echter te ingrijpend zijn, bestaat het gevaar dat de overheid de wijzigingsvergunning weigert omdat zij geen afbreuk [mag] doen aan de elementen van de stedenbouwkundige vergunning die ingevolge de aanvraag niet gewijzigd worden. De wijzigende SV mag dus niet afwijken van de geest van de aanvankelijke SV. 4

5 Wijziging van de SV: de wijzigingsvergunning (nieuwe afdeling V nieuw artikel 102/1) 4. De indiening van een aanvraag tot wijziging houdt op generlei wijze in dat afgezien wordt van het genot van de stedenbouwkundige vergunning waarvan de wijziging wordt gevraagd. Het dossier dient duidelijk te kennen te geven dat het een wijzigingsvergunning betreft, zodat elke verwarring wordt voorkomen. De wijziging van de stedenbouwkundige vergunning heeft geen enkele invloed op de vervaltermijn van de stedenbouwkundige vergunning waarvan de wijziging wordt gevraagd. De wijzigingsvergunning wordt in de aanvankelijke vergunning geïntegreerd. De vervaltermijn van de wijzigingsvergunning is dezelfde als die van de oorspronkelijke vergunning; deze laatste wordt dus niet verlengd. De bestaande toestand waarmee rekening dient te worden gehouden, is de rechtstoestand die voortvloeit uit de oorspronkelijke SV. 5. De Regering bepaalt de verplichte samenstelling van het dossier tot wijziging van de stedenbouwkundige vergunning. Het besluit met betrekking tot de samenstelling van de SV dient bijgevolg te worden gewijzigd. Indiening en behandeling van de vergunningsaanvragen - De gemengde projecten: SV en milieuvergunning (artikel 124) Harmonisatie van de procedures in BWRO en OMV bij gemengd project: - Nauwkeuriger woordgebruik: tegelijkertijd overgaan tot het onderzoek van de aanvragen (en niet meer gezamenlijk ). - De termijn voor de aflevering van de vergunning begint pas te lopen vanaf de datum van afgifte van het laatste ontvangstbewijs of de datum waarop dit ontvangstbewijs afgegeven had moeten zijn krachtens de vigerende regels van het BWRO of die van het OMV. - Toevoeging van een 124, 8 : wanneer een project krachtens de ordonnantie van 5 juni 1997 betreffende de milieuvergunningen onderworpen wordt aan een effectenverslag, wordt de onderzoeksprocedure van het dossier uiterlijk tot de datum waarop de overlegcommissie een advies geeft, opgeschort. - Projecten onderworpen aan effectenstudie: als regel voor de termijnberekening die in elke hypothetische situatie dezelfde is (effectenstudie vereist door BWRO of OMV): o o De ordonnantie tot vaststelling van de inrichtingen van klasse A wordt aangevuld als volgt: inrichtingen in het kader van een gemengd project dat krachtens het Brussels Wetboek van Ruimtelijke Ordening onderworpen is aan een effectenstudie ; Bijlage A bij het BWRO wordt aangevuld met een 20) waarin de criteria worden vastgelegd volgens dewelke een project aan een effectenstudie moet worden onderworpen: Gemengde projecten die onderworpen zijn aan een effectenstudie krachtens de ordonnantie van 5 juni 1997 betreffende de milieuvergunningen en de ordonnantie van 22 april 1999 tot vaststelling van de ingedeelde inrichtingen van klasse I.A bedoeld in artikel 4 van de ordonnantie van 5 juni 1997 betreffende de milieuvergunningen. 5

6 Indiening en behandeling van de vergunningsaanvragen - De raadpleging van instanties: - Verduidelijkingen betreffende de adviesaanvragen aan instanties/besturen: (artikelen 126 en 176) o De overheid dient hen een adviesaanvraag te sturen, tegelijkertijd met een kopie van het dossier. o Als de geraadpleegde instantie het gevraagde advies niet verschaft binnen de 30 dagen na ontvangst van de adviesaanvraag: wordt de procedure voortgezet zonder dat nog rekening moet worden gehouden met een advies dat buiten die termijn wordt overgezonden. o Nieuwe raadpleging bij effectenstudie die het project wijzigt: Voor de dossier waarvoor de gemachtigde ambtenaar bevoegd is, geldt: wanneer de aanvraag is onderworpen aan een effectenstudie en wijzigingen aan het project moesten worden aangebracht om rekening te houden met deze studie, dient de gemachtigde ambtenaar een nieuw advies aan te vragen bij de besturen en instellingen overeenkomstig onderhavig artikel. Indiening en behandeling van de vergunningsaanvragen - Natura 2000: nadrukkelijke verwijzing van deze wetgeving binnen het BWRO. (cf. Europese richtlijnen inzake de instandhouding van wilde vogels, de natuurlijke habitat en de wilde fauna en flora) => Het advies van het BIM wordt gevraagd: o in geval van vergunningsaanvraag voor een goed gelegen in of vlakbij een Natura 2000-gebied en o als de vergunningverlenende overheid van mening is dat de aanvraag een aanzienlijke impact kan hebben op dit gebied, hetzij individueel, hetzij in combinatie met andere plannen of ontwerpen, rekening houdende met de behoudsdoelstellingen van dit gebied. - Seveso: (cf. Europese wetgeving over de beheersing van het gevaar op grote ongevallen met gevaarlijke stoffen) => Het advies van het BIM wordt gevraagd als een vergunning wordt gevraagd voor een goed gelegen in of vlakbij een Seveso-gebied. Wijziging? De maatregel bestond al in het BWRO, maar de wettelijke verwijzingen worden aan de EG-opmerkingen aangepast (verwijzing naar de Belgische wetgeving die werd omgezet, en niet naar de Europese richtlijn). 6

7 Indiening en behandeling van de vergunningsaanvragen - Advies van de gemeente, uitgebracht in geval van beroep tegen een unieke vergunning Als een unieke vergunning wordt aangevraagd, is het advies van het college van burgemeester en schepenen eensluidend wat de bestemmingswijzigingen van het goed in kwestie betreft (art. 177, 1.) => De gemachtigde ambtenaar mag er dus niet van afwijken. In beroep is het advies van de gemeente raadgevend. => De Regering mag ervan afwijken mits motivering. Toevoeging van een lid in artikel 188 van het BWRO: Wanneer een beroep dat wordt aangetekend bij de Regering betrekking heeft op werken en handelingen aan een goed dat op de bewaarlijst staat of dat geklasseerd is of waarvan de inschrijving of klasseringsprocedure is geopend of op een onroerend goed dat ingeschreven is in de inventaris van de niet-uitgebate bedrijfsruimten, kan de Regering uitspraak doen zonder rekening te moeten houden met het advies van het college van burgemeester en schepenen bedoeld in artikel 177, 1, derde lid. Doel: een eind maken aan de bestaande controverse hierover. Wijziging van de vergunningsaanvraag in de loop van de behandeling: indiening van gewijzigde plannen 1. Op voorstel van de overheid: - Wijziging van artikel 191 (cf. hoofdstuk maatregelen die gemeenschappelijk zijn aan al de beslissingen ). - De overheid kan voorwaarden opleggen die de wijzigingen inhouden aan de plannen die samen met de aanvraag werden ingediend. 2 mogelijke procedures: Ofwel gaat het om kleine wijzigingen die tegelijk aan de 3 volgende voorwaarden voldoen: 1 de wijzigingen veranderen het voorwerp van de aanvraag niet; 2 ze zijn niet ingrijpend; 3 ze willen een antwoord bieden op de bezwaren waartoe het oorspronkelijke project heeft geleid of de afwijkingen doen verdwijnen van het oorspronkelijke project ten opzichte van de plannen en verordeningen. De vergunning kan worden afgegeven zodra de gewijzigde plannen worden ingediend, zonder dat het gewijzigde project aan nieuwe onderzoekshandelingen wordt onderworpen. Nieuw: de toekenningstermijn van de vergunning wordt opgeschort tussen de kennisgeving door de overheid aan de aanvrager van het verzoek om gewijzigde plannen in te dienen, en de betekening van de gewijzigde plannen door de aanvrager. Ofwel zijn de wijzigingen aanzienlijk (de 3 voorwaarden zijn niet vervuld): Geen verplichte indiening van een nieuwe aanvraag MAAR de gewijzigde plannen moeten opnieuw worden onderworpen aan de onderzoekshandelingen. De termijn waarbinnen de eindbeslissing moet worden bekendgemaakt, begint te lopen vanaf de ontvangst van de wijzigingen van de aanvraag. 7

8 Wijziging van de vergunningsaanvraag in de loop van de behandeling: indiening van gewijzigde plannen 2. Op voorstel van de aanvrager Principe: De aanvrager kan tijdens de behandeling van zijn vergunningsaanvraag en op eigen initiatief gewijzigde plannen of desgevallend een bijkomend milieueffectenverslag opstellen. Codificatie: omzetting van de jurisprudentie van de Raad van State in het BWRO. Nieuwe artikelen: 126/1 (college burgemeester en schepenen), 164/1 (aanhangigmaking gemachtigde ambtenaar), 173/1 (beroepen) en 177/1 (gemachtigde ambtenaar). 2 mogelijke procedures: Hetzij: het gaat om kleine wijzigingen die tegelijk aan de drie volgende voorwaarden voldoen: 1. de wijzigingen veranderen het voorwerp van de aanvraag niet; 2 ze zijn niet ingrijpend; 3 ze willen een antwoord bieden op de bezwaren waartoe het oorspronkelijke project heeft geleid of de afwijkingen doen verdwijnen van het oorspronkelijke project ten opzichte van de plannen en verordeningen. De vergunning wordt afgegeven zonder dat het gewijzigde project aan nieuwe onderzoekshandelingen wordt onderworpen. In dit geval is geen schorsing van de behandelingstermijn voorzien (in tegenstelling tot het geval waar de de overheid de wijziging vraagt van de plannen art. 191). Wijziging van de vergunningsaanvraag in de loop van de behandeling: indiening van gewijzigde plannen Hetzij: de wijzigingen zijn ingrijpend (de drie voorwaarden zijn niet vervuld): o voor de aanvragen ingediend bij het college van burgemeester en schepenen of bij de gemachtigde ambtenaar in eerste aanleg: De aanvraag tot wijziging [moet] opnieuw worden onderworpen aan de onderzoekshandelingen ; De termijn waarbinnen de eindbeslissing wordt bekendgemaakt, begin te lopen vanaf de ontvangst van de wijzigingen van de aanvraag. o Voor de aanvragen in saisine of in beroep: De aanvraag dient te worden geweigerd en de aanvrager kan een nieuwe vergunningsaanvraag indienen. Algemene opmerking: de indiening van gewijzigde plannen is onherroepelijk en betekent de vervanging van rechtswege van de oorspronkelijke plannen. 8

9 De voorafgaande effectenevaluatie: effectenstudie en effectenrapport (artikelen 127 tot 148) Administratieve vereenvoudiging: diverse legistieke verbeteringen en aanpassingen met als doel de administratieve praktijk inzake effectenstudies en effectenrapporten beter op de werkelijkheid te laten aansluiten. Meer bepaald: - Toepassing van de bepalingen met betrekking tot de voorafgaande effectenevaluatie op de aanvragen tot SV en tot verkavelingsvergunning; - Natura 2000: als een project is onderworpen aan een effectenstudie of een effectenrapport en als het vlakbij een speciale beschermingszone is gelegen, wordt de gepaste en specifieke effectenbeoordeling, die krachtens de Natura 2000-wetgeving is vereist, in de algemene evaluatie van de effectenstudie of van het effectenrapport opgenomen (hoofdstuk over flora en fauna); - Meer duidelijke definitie van de opdrachten van het begeleidingscomité van de effectenstudies, van het bestuur en van de Regering; - Het bestek van de effectenstudie en het aanvraagdossier worden aan een openbaar onderzoek onderworpen; - Vrijstelling van effectenrapport voor de vergunningsaanvragen naar aanleiding stadenbouwkundig attest waarvoor al een effectenrapport of een effectenstudie werd uitgevoerd (effectenstudie bijvoegen). Régime van de afwijkingen als er een BBP / verkavelingsvergunning bestaat (artikel 155) - De afwijkingen van de BBP s / verkavelingsvergunningen: Uitbreiding van de gevallen waar afwijkingen mogelijk zijn: ze worden niet meer in een limitatieve lijst opgesomd. De woorden alleen wat de perceelsafmetingen, de omvang, de plaatsing en de esthetische aard van de bouwwerken betreft worden opgeheven. Afwijkingen van elk type van bepaling in het BBP of in de verkavelingsvergunning zijn mogelijk, op de 3 volgende voorwaarden: 1. gemotiveerd voorstel aan het college van burgemeester en schepenen; 2. aanvraag onderwerpen aan de speciale regelen van openbaarmaking; 3. de afwijking mag geen afbreuk doen aan de essentiële gegevens van het BBP of van de verkavelingsvergunning. => Nadrukkelijke vermelding van de bestemmingen vormen steeds essentiële gegevens waarvan niet kan worden afgeweken. NB: onder het enige nadrukkelijke voorbehoud van onrechtstreekse afwijking van de bestemming van het aangrenzende gebied, voorzien in lid 2 van art. 155, 1 (voor zover dit de essentiële kenmerken van het aangrenzende gebied niet in gevaar brengt). Doel: de problemen verzachten die ontstaan door verouderde BBP s. 9

10 Régime van de afwijkingen als er een BBP / verkavelingsvergunning bestaat (artikel 155) - De afwijkingen van de stedenbouwkundige verordeningen: Om artikel 155 in overeenstemming te brengen met wat in artikel153 (gevallen waar geen BBP/verkavelingsvergunning is) wordt bepaald, voorziet de ordonnantie dat de vergunningsaanvraag wordt onderworpen aan de speciale regelen van openbaarmaking wanneer de afwijking betrekking heeft op de omvang, de plaatsing en de esthetiek van de bouwwerken (Titel I van de GSV) Aanplakken en verwittigen van de aanvang der werken (nieuw artikel 194/2) Invoering van een nieuw artikel in de afdeling Gezamenlijke bepalingen voor de beslissingen => Artikel 194/2. 1. Aanplakken van de vergunning Een mededeling die te kennen geeft dat de vergunning afgegeven is, mopet op het terrein worden aangeplakt door de aanvrager, hetzij, wanneer het werken betreft, vóór de aanvang van de werken en tijdens de hele duur ervan, hetzij, in de overige gevallen, vanaf de voorbereidingen voor de handeling of handelingen en tijdens de hele uitvoering ervan. Gedurende die tijd, moet de vergunning en het behorende dossier, of een door het gemeentebestuur of de gemachtigde ambtenaar gewaarmerkt afschrift van deze stukken, voortdurend ter beschikking van de in artikel 301 aangewezen ambtenaren liggen, op de plaats waar de werken worden uitgevoerd en de handeling of handelingen worden verricht. Deze aanplakverplichting stond al in het BWRO en gold voor de stedelijke vergunningen (art. 158) en voor de vergunningen door gemachtigde ambtenaren (art.179); maar er was niets voorzien voor de vergunningen, op aanhangigmaking afgeleverd door de gemachtigde ambtenaar en evenmin voor de vergunningen die in beroep werden afgegeven. => Opheffing van de artikelen 158 en 179 en invoering van een bepaling die gemeenschappelijk is voor als de categorieën van vergunningen. 10

11 Aanplakken en verwittigen van de aanvang der werken (nieuw artikel 194/2) 2. Verwittigen van de aanvang der werken De houder van de vergunning moet het college van burgemeester en schepenen en de gemachtigde ambtenaar per aangetekend schrijven op de hoogte brengen van de aanvang van de toegestane werken of handelingen alsook van de in het eerste lid bedoelde aanplakking, ten minste acht dagen alvorens de werken aan te vatten. De Regering stelt de nadere regels voor de toepassing van dit artikel vast. Deze plicht om de overheid te verwittigen staat vermeld op de formulieren waarop de vergunning wordt bekendgemaakt; maar het huidige BWRO legt ter zake niets op. => Deze aanplakverplichting een wettelijke basis verschaffen in het BWRO. NB: het niet nakomen van de aanplakverplichting vormt een overtreding (cf. art. 300, 4 ) De bouwmisdrijven (artikelen 300 tot 313) - Vaststelling van misdrijven (art. 301 BWRO) 1. De communicatie van inlichtingen Toevoeging van de zin: Ze mogen alle inlichtingen opvragen die betrekking hebben op die opsporingen en vaststellingen. => De gewestelijke en gemeentelijke ambtenaren en beambten die bevoegd zijn om onderzoek en vaststellingen te doen van de bouwmisdrijven, mogen alle inlichtingen opvragen die in het kader van hun onderzoek en vaststellingen nuttig zijn. = nadrukkelijke bevestiging van dit recht om elke discussie ter zake te vermijden. 2. Huiszoekingen Wanneer deze verrichtingende kenmerken van een huiszoeking dragen, mogen ze door de ambtenaren en beambten enkel worden uitgevoerd indien er aanwijzingen voor het bestaan van een misdrijf zijn en de persoon die aanwezig is ter plaatse daarvoor toestemming heeft gegeven op voorwaarde dat de politierechter hen daartoe heeft gemachtigd. = Vergemakkelijkte controles van de bouwmisdrijven. De bevoegde ambtenaren mogen huiszoekingen uitvoeren zonder daartoe door de rechter te zijn gemachtigd. Aandachtspunten: - Aanwezigheid van de persoon in het huis waar aanwijzingen voor bouwmisdrijven zijn; - Instemming van de betrokken persoon met het huisbezoek; - Nadrukkelijke vermelding in het pv dat de bevoegde ambtenaren wel degelijk de toestemming hebben gevraagd en verkregen van de betrokken persoon + vermelding van de identiteit van deze laatste en van de hoedanigheid waarin hij deze toestemming verleent. 11

12 De bouwmisdrijven (artikelen 300 tot 313) - Ambtshalve uitvoering (art. 305 BWRO) Voor de vergunningen van beperkte duur kan tot ambtshalve uitvoering worden overgegaan als de werken worden uitgevoerd zonder vergunning of na het verstrijken van de geldigheidstermijn van de afgegeven vergunning. Wijziging: toevoeging van het geval van de werken die worden uitgevoerd met een vergunning, maar zonder deze na te leven. 12