Reproduceerbaarheid van vijf EK-FCE-tiltests bij mensen met lage rugklachten

Transcriptie

1 TBV :04 Pagina 156 ONDERZOEK Reproduceerbaarheid van vijf EK-FCE-tiltests bij mensen met lage rugklachten V. Gouttebarge, H. Wind, P.P.F.M. Kuijer, J.K. Sluiter, M.H.W. Frings-Dresen SAMENVATTING Het doel van deze studie was de betrouwbaarheid en overeenkomst van vijf Ergo-Kit (EK-)tiltests bij mensen met lage rugklachten te onderzoeken. Vierentwintig personen (10 mannen en 14 vrouwen) met lage rugklachten deden mee aan dit onderzoek volgens een intrapersoons onderzoeksopzet. Vijf EK-tiltests (twee isometrische en drie dynamische tiltests) werden gebruikt om de personen op twee momenten (tijdsinterval van 3 dagen) door twee verschillende testleiders (R 1 en R 2 ) te testen. De betrouwbaarheid werd met een intraclass-correlatiecoëfficiënt (ICC) uitgedrukt, en de overeenkomst met een standard error of measurement (SEM). De ICC-gemiddelden van de isometrische en dynamische tiltests varieerden van 0,94 tot 0,97, en de SEM s van 1,9 tot 8,6 kg. De conclusie is dat een hoge betrouwbaarheid en goede overeenkomst van de isometrische en dynamische EK-tiltests bij mensen met lage rugklachten is gevonden. LAGE RUGKLACHTEN, FUNCTIONELE CAPA- CITEIT EVALUATIE, ERGO-KIT-TILTESTS, BETROUWBAARHEID, OVEREENKOMST Lage rugklachten zijn in Nederland en wereldwijd de meest voorkomende aandoening aan het bewegingsapparaat, en kostbaar als het gaat om ziekteverzuim- en arbeidsongeschiktheid. 1,2 Het handmatig verplaatsen van een last is één van de risicofactoren voor het ontstaan van lage rugklachten: regelmatig tillen van gewichten boven de 10 kg verhoogt aanzienlijk de kans op het krijgen van lage rugpijn. 3 Het vaststellen van hoeveel een persoon met lage rugklachten veilig kan tillen, kan voor de bedrijfsartsen van waarde zijn in zijn oordeel over arbeidsgeschiktheid. De Ergo-Kit (EK) is een Functionele Capaciteit Evaluatie (FCE-)methode die in Nederland breed verspreid is en waarmee de functionele fysieke mogelijkheden van mensen met en zonder klachten aan het bewegingsapparaat op een systematische manier kunnen worden vastgesteld. 4,5 Het gestandaardiseerde testprotocol van de EK wordt afgenomen door gecertificeerde testleiders die doorgaans werkzaam zijn als fysiotherapeuten. Hierbij worden verschillende werkgerelateerde activiteiten zoals zitten, tillen, knielen en bukken beoordeeld. Bij de EK geven de tiltests aan hoeveel een persoon maximaal veilig kan tillen. 5 Aanvullende informatie over veilig tillen in een arbeidsgerelateerde context, zoals afkomstig van de FCE-tiltests, kan voor de bedrijfsartsen van belang zijn bij het voorschrijven van de juiste behandeling alsmede om tot een advies te komen dat gericht is op werkhervatting. Bedrijfsartsen die met FCE bekend zijn, geven aan dat FCE nuttig kan zijn omdat het hun eigen oordeel kan bevestigen mits de kwaliteit van FCE-metingen, dat wil zeggen de klinimetrische eigenschappen, goed is. 6 Uit de literatuur blijkt dat de klinimetrische eigenschappen van de EK-tests, zoals reproduceerbaarheid, validiteit en responsiviteit, nog onvoldoende onderzocht zijn. 7 Reproduceerbaarheid is een belangrijke randvoorwaarde voordat overige klinimetrische eigenschappen kunnen worden onderzocht, 8,9 en is onderverdeeld in twee aspecten: betrouwbaarheid en overeenkomst. 10 Een meetinstrument is betrouwbaar als het in staat is om individuen van elkaar te onderscheiden ondanks de meetfout. Overeenkomst is de mate van consistentie van uitkomsten bij herhaalde metingen in de tijd en kwantificeert de meetfout. 10,11 Het is eveneens essentieel dat verschillende testleiders op een consistente wijze de EK-tiltests afnemen. Nadat de betrouwbaarheid (binnen en tussen testleiders) van de EK-tiltests is geëvalueerd bij mensen zonder klachten aan het bewegingsapparaat, 12 wordt nu de reproduceerbaarheid van de EK-tiltests bij mensen met lage rugklachten onderzocht. Deze overwegingen hebben geleid tot de volgende twee vraagstellingen: 1. Wat is de betrouwbaarheid van vijf EK-tiltests bij mensen met lage rugklachten? 2. Wat is de overeenkomst van vijf EK-tiltests bij mensen met lage rugklachten? METHODE Deelnemers Veertien fysiotherapiecentra uit Amsterdam- Zuidoost gaven toestemming om personen via hun praktijk te werven. Om mensen met lage rugklachten te selecteren werden de volgende inclusiecriteria gehanteerd: a. leeftijd tussen 18 en 65 jaar, b. lage rugklachten in de afgelopen 3 maanden, en c. beperkingen door lage rugklachten in het uitvoeren van de dagelijkse activiteiten (thuis en/of op het werk). 156 TBV 15 / nr 4 / april 2007

2 TBV :04 Pagina 157 a b c d e Figuur 1 Ergo-Kit tiltests: (a) back-torso lift test, (b) shoulder lift test, (c) carrying lifting strength test, (d) lower lifting strength test and (e) upper lifting strength test. Uit een power analyse uitgevoerd met nquery Advisor ( confidence interval method met een verwachte correlatiecoëfficiënt van 0,90 en een ondergrens van 0,80) bleek dat 23 personen nodig waren in deze studie. Voorafgaande aan de inclusie in de studie en na zowel mondelinge als schriftelijke toelichting over de studie, tekenden alle deelnemers een toestemmingsverklaring. De Medisch Ethische Commissie van het AMC gaf toestemming voor het onderzoek. Testleiders De leverancier van de EK leverde een lijst met alle gecertificeerde testleiders in Nederland. Alle gecertificeerde testleiders hebben dezelfde vierdaagse training gevolgd. Aangezien de tests in Amsterdam worden afgenomen, werden twee testleiders, R 1 en R 2, uit de omgeving van Amsterdam gevraagd om aan deze studie deel te nemen. Beide testleiders hadden tussen de 4 en 5 jaar ervaring met EK-tests. Beide ontvingen een kleine financiële vergoeding voor deelname. mensen zonder klachten aan het bewegingsapparaat 12 waardoor vijf tests (figuur 1), relevant voor alle drie locaties van aandoeningen, werden geselecteerd voor dit onderzoek: de back-torso lift test, shoulder lift test, carrying lifting strength test, lower lifting strength test en upper lifting strength test. De beschrijving en uitkomstmaten van de tests staan in tabel 1. Procedure Een intrapersoons onderzoeksopzet werd gebruikt om de betrouwbaarheid en overeenkomst te evalueren. Elke deelnemer werd op twee verschillende momenten, t 1 en t 2, op de EKtiltests getest door twee verschillende testleiders, R 1 en R 2. Met een tijdsinterval van 3 ( 1) dagen werd verondersteld dat geen klinisch relevante verandering zou optreden in de gezondheid van de deelnemers tussen t 1 en t 2. Daarbij werd iedere deelnemer op t 2 op hetzelfde moment van de dag getest als op t 1 om eventuele tijdseffecten uit Selectie, beschrijving en uitkomstmaten EK-tests Uit de 15 gestandaardiseerde EK-tests 5 werden zeven tests geselecteerd op basis van het type test (isometrische tiltest, dynamische tiltest en manipulation test) en hun onderscheidingsvermogen voor de locatie van de aandoeningen (rug, onderste extremiteit en bovenste extremiteit). Twee van deze tests bleken niet betrouwbaar te zijn bij De Ergo-Kit (EK) Functionele Capaciteit Evaluatie (FCE) is een reproduceerbare methode om de benutbare fysieke mogelijkheden van mensen met klachten aan het bewegingsapparaat vast te stellen. Bij personen met lage rugklachten kunnen FCE-tiltests voor bedrijfsartsen ondersteunend zijn om voor- en achteruitgang in tilcapaciteit vast te leggen. TBV 15 / nr 4 / april

3 TBV :04 Pagina 158 Tabel 1 EK-test beschrijving en uitkomstmaten EK-test Beschrijving Uitkomst Back-torso lift test Shoulder lift test Carrying lifting strength test Lower lifting strength test Upper lifting strength test Benodigd: dynamometer met een ketting en een handvat dat op een platvorm is bevestigd. Handvat aan de ketting wordt op patella-hoogte afgesteld voor de back-torso lift test (figuur 1a) en voor de shoulder lift test (figuur 1b) zo dat de onderarmen van de proefpersoon horizontaal zijn. Benodigd: twee planken die verticaal versteld kunnen worden, een bakje met verschillende gewichten en een step. De planken waarop het bakje tijdens de tests staat, worden op verschillende hoogten ingesteld: op knokkelhoogte voor carrying lifting strength test (dragen 5 m; figuur 1c) en lower lifting strength test (tillen van middelhoog naar laag; figuur 1d) en op knokkelhoogte en acromionhoogte voor upper lifting strength test (tillen van middelhoog naar acromionhoogte; figuur 1e). De testleider kan volgens gestandaardiseerde procedures gewicht (2,5; 5; 7,5 of 10 kg) toevoegen. Maximaal isometrische tilkracht (kg) Maximale veilige gewicht (kg) bij het tillen of dragen te sluiten. 13 Gezien hun eigenschappen voor inspanning en herstel, werden de EK-tiltests in de volgende volgorde afgenomen: eerst de isometrische tiltests (back-torso lift test en shoulder lift test) en dan de dynamische tiltests (carrying lifting strength test, lower lifting strength test en upper lifting strength test). De deelnemers werden op de EK-tiltests getest met een voorgeschreven volgorde van testleiders: de helft van de deelnemers is getest op t 1 door R 1 en op t 2 door R 2, en de andere helft is getest op t 1 door R 2 en op t 2 door R 1. Ernst en beperkingen lage rugklachten Om eventuele veranderingen in hun klachten in kaart te brengen werd aan de deelnemers gevraagd om vóór beide metingen een gevalideerde vragenlijst in te vullen, de Von Korff-vragenlijst (VK). 14 Deze vragenlijst is bedoeld om de ernst en beperkingen gerelateerd aan lage rugklachten te evalueren, en is gebaseerd op zeven vragen. De eerste drie vragen gaan over de ernst van lage rugklachten (0 10 schaal, van geen pijn tot pijn zo erg als maar denkbaar is ), de vierde vraag over het aantal verzuimdagen, en de laatste drie vragen over de beperkingen gerelateerd aan lage rugklachten (0 10 schaal, van geen belemmering tot onmogelijk om activiteit uit te voeren ). Omdat de VK-vragenlijst oorspronkelijk vraagt naar de ernst en beperkingen van lage rugklachten in de afgelopen 6 maanden werd deze aangepast aan de hand van onze inclusiecriteria (lage rugklachten in de afgelopen 3 maanden). Twee scores, tussen 0 en 100, werden berekend: 14 één voor de ernst van de lage rugklachten (het gemiddelde van de drie vragen over ernst vermenigvuldigd met 10), en één voor de beperkingen van de rugklachten (het gemiddelde van de drie vragen over beperkingen vermenigvuldigd met 10). Bewegingsangst en lage rugklachten Om de mate van eventuele bewegingsangst in kaart te brengen werd aan de deelnemers gevraagd om na beide metingen een gevalideerde vragenlijst in te vullen: de Tampa Scale of Kinesiophobia (TSK). 15 Deze vragenlijst is gebaseerd op zeventien items, en elke item wordt op een 1 4-schaal gescoord (van in hoge mate mee oneens tot in hoge mate mee eens ). Na het omkeren van de individuele score op de vragen 4, 8, 12 en 16 werd een totale score berekend, variërend tussen 17 tot 68. Data-analyse Voor elke EK-tiltest werden per testleider de gemiddelden, standaarddeviaties en spreidingen berekend. De betrouwbaarheid werd met een intraclass correlatiecoëfficiënt (ICC) en een 95% betrouwbaarheidsinterval (BI) uitgedrukt. De ICC type 2,1 A, zoals gedefinieerd bij Shrout en Fleiss, 16 gebaseerd op een two way ANOVA, werd gebruikt. De ICC-waarden werden als volgt geïnterpreteerd: 17,18 laag: ondergrens van 95% BI lager dan 0,50; gemiddeld: ondergrens van 95% BI tussen 0,50 en 0,80; hoog: ondergrens van 95% BI hoger dan 0,80. Overeenkomst tussen beide testleiders werd uitgedrukt met de standard error of measurement 19 (SEM = SD x (1 ICC)) en het bijhorende 95% betrouwbaarheidsinterval (95% BI = 1.96 x SEM)). Met een General Lineair Model werden drie verschillende componenten van variatie berekend: variatie tussen personen (VAR[P]), variatie tussen testleiders VAR[T]), en variatie te wijten aan de meetfout (VAR[M]). Om het verloop van de ernst van de lage rugklachten, de gerelateerde beperkingen, en de bewegingsangst van de deelnemers tussen beide meetmomenten te 158 TBV 15 / nr 4 / april 2007

4 TBV :04 Pagina 159 Tabel 2 Ernst en beperkingen van lage rugklachten (Von Korff-vragenlijst), en bewegingsangst (Tampa Scale of Kinesiophobia): gemiddelden (gem), standaarddeviaties (SD) en absolute verschil tussen t 1 en t 2 ( D ). n is het aantal deelnemers Items n t 1 t 2 D Gem SD Gem SD Ernst, schaal ,7 19,9 56,2 19,1 6,5 Beperkingen, schaal ,4 29,5 41,0 26,0 5,4 Bewegingsangst, ,3 6,7 40,2 6,2 0,9 Tabel 3 Testresultaten in kilogrammen (kg) en betrouwbaarheid van 5 EK tiltests: gemiddelden (gem), standaarddeviaties (SD), Intraclass correlatiecoëfficiënt (ICC) en betrouwbaarheidsinterval (ICC 95% BI). n is het aantal deelnemers Tests n Testleider R 1 Testleider R 2 ICC ICC 95% BI Gem SD Min Max Gem SD Min Max Lower Upper Back-torso lift test (kg) 24 65,9 38,3 20,5 80,5 63,3 39,5 12,5 177,5 0,97 0,94 0,99 Shoulder lift test (kg) 24 37,6 18,3 14,0 72,0 38,9 19,1 10,0 76,5 0,96 0,91 0,98 Carrying lifting strength test (kg) 24 24,5 9,7 10,0 47,5 22,1 11,2 7,5 47,5 0,95 0,84 0,98 Lower lifting strength test (kg) 24 23,8 11,1 7,5 47,5 21,8 10,6 7,5 47,5 0,94 0,85 0,97 Upper lifting strength test (kg) 24 17,0 6,3 7,5 32,5 17,1 6,6 7,5 30,0 0,95 0,89 0,98 bepalen, werden gemiddelden en standaarddeviaties van de VK- en TSK-scores berekend op t 1 en t 2. Eventuele verschillen tussen t 1 en t 2 op deze drie variabelen werden getoetst met gepaarde t-toets. Alle analyses werden met behulp van SPSS 12.1 voor Windows uitgevoerd. RESULTATEN Deelnemers Vijfentwintig mensen (11 mannen en 14 vrouwen) met lage rugklachten namen deel aan het onderzoek. Alle deelnemers waren gedeeltelijk of volledig aan het werk. Eén deelnemer was niet in staat om aan de tweede meeting deel te nemen omdat deze persoon niet genoeg hersteld was van de eerste meeting. De gemiddelde leeftijd, lengte en lichaamsgewicht van de deelnemers (SD; minmax) waren respectievelijk 49 jaar (8; 34 63), 175 cm (10; ) en 78 kg (12; 48 97). Tabel 2 geeft de ernst en beperkingen van lage rugklachten en de bewegingsangst van de deelnemers op t 1 en t 2. De verschillen tussen t 1 en t 2 in gemiddelden voor de drie aspecten zijn relatief klein en zijn niet als klinisch relevante veranderingen tussen beide meetmomenten te beschouwen. Betrouwbaarheid Tabel 3 toont de gemiddelden, standaarddeviaties en spreidingen voor elke EK tiltest. De ICC s van de back-torso lift test en shoulder lift test zijn respectievelijk 0,97 en 0,96 (95% BI-ondergrens van respectievelijk 0,94 en 0,91), oftewel een hoge betrouwbaarheid. De ICC s van de carrying lifting strength test, lower lifting strength test en upper lifting strength test zijn respectievelijk 0,95, 0,94 en 0,95 (95% BI-ondergrens van respectievelijk 0,84; 0,89 en 0,85) oftewel een hoge betrouwbaarheid. Overeenkomst en variatiecomponenten De variatiecomponenten tussen personen, tussen testleiders en de meetfout voor alle EK-tiltests staan in tabel 4. De variatie tussen beide testleiders (VAR[T]) is relatief klein, terwijl de variatie tussen personen (VAR[P]) relatief groot is. Tabel 4 presenteert voor alle tiltests de SEM s en het 95% BI. De SEM s, uitgedrukt in kg, zijn klein gezien de gemiddelde waarden van de verschillende EK-tiltests (tabel 3). DISCUSSIE In dit onderzoek zijn vijf EK-tiltests onderzocht op de aspecten betrouwbaarheid en overeenkomst bij mensen met lage rugklachten. Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat de betrouwbaarheid en overeenkomst van zowel de isometrische als de dynamische EK-tiltests goed is bij mensen met lage rugklachten. Deze resultaten zijn vergelijkbaar met die van andere studies naar de betrouwbaarheid van de Isernhagen Work System (IWS-)FCE-methode. Brouwer et al. 20 en Reneman et al. 21 hebben een goede betrouwbaarheid van de IWS-tiltests (0,75 ICC 0,87) gevonden bij mensen met lage rugklachten. Met betrekking tot de onderzoeksopzet gehanteerd in deze studie kan één aspect nader worden toegelicht: het tijdsinterval tussen herhaalde metingen speelt in een reproduceerbaarheidstudie een belangrijke rol. Een goed tijdsinterval tussen twee metingen heeft tot doel de omstandigheden van het eerste meetmoment opnieuw te creëren bij het tweede meetmoment (steady state). Dit tijdsinterval moet niet te kort zijn om eventuele carry over-effecten (bijvoorbeeld leereffecten) bij de proefpersonen te vermijden, en heeft TBV 15 / nr 4 / april

5 TBV :04 Pagina 160 Tabel 4 Variatie tussen personen (VAR[P]), tussen testleiders (VAR[T]), te wijten aan meetfout (VAR[M]). Overeenkomst tussen testleiders per EK tiltest: Standard Error of Measurement (SEM, in kg); betrouwbaarheidsinterval (SEM 95% BI, in kg) en waargenomen score (X, in kg). n is het aantal deelnemers n VAR[P] VAR[T] VAR[M] SEM SEM Back-torso lift test ,90 0,36 72,66 8,6 X 16,7 Shoulder lift test ,65 0,16* 25,06 5,0 X 9,8 Carrying lifting strength test ,40 2,50 8,83 3,4 X 6,6 Lower lifting strength test ,92 1,68 11,87 3,7 X 7,2 Upper lifting strength test 24 37,55 0,16* 3,93 1,9 X 3,8 * Negatieve variatiecomponenten kunnen als nul worden beschouwd. tot doel de deelnemers genoeg tijd te geven om te herstellen van het eerdere testmoment. Ook dient het tijdsinterval, zeker bij mensen met klachten aan het bewegingsapparaat, niet te lang te zijn om de gezondheidsstatus bij de deelnemers gelijk te houden tussen de verschillende meetmomenten. In deze studie hebben wij geprobeerd met behulp van twee vragenlijsten (VK en TSK) de gezondheidsstatus van de deelnemers op beide testmomenten te monitoren, waardoor het tijdsinterval gekozen in deze studie (3 dagen) geschikt lijkt te zijn geweest om carry over-effecten te vermijden. De uitkomsten van deze studie tonen aan dat de variaties in scores bij herhaalde metingen in de tijd niet te wijten zijn aan het feit dat de EK-tiltests door twee verschillende testleiders c.q. fysiotherapeuten werden afgenomen: de variatie tussen testleiders is bijna nihil (tabel 4). Het afnemen van de tests door verschillende testleiders blijkt dus geen belemmering te zijn voor het interpreteren en vergelijken van uitkomsten op verschillende meetmomenten. Daarbij blijkt dat de betrouwbaarheid van de EK-tiltests, dat wil zeggen het vermogen om individuen van elkaar te onderscheiden in de tijd ondanks de meetfout, hoog is. Men kan dus de EK-tiltests gebruiken om de tilcapaciteit van patiënten met lage rugklachten in de tijd te evalueren. Het onderzoek toont als eerste de resultaten van overeenkomst van FCE-tiltests. Bedrijfsartsen kunnen de EK-tiltests gebruiken om een eventuele vooruit- of achteruitgang in tilvermogen vast te leggen. In deze context kan de bedrijfsarts gebruikmaken van FCE-metingen op verschillende momenten. Als een werknemer 15 kg op de lower lifting strength test scoort en op het volgende moment 22,5 kg, terwijl de meetfout voor deze tiltests 3,7 kg (tabel 4) is, kan worden geconcludeerd dat het verschil in uitkomsten tussen beide metingen niet aan de meetfout te wijten is, en dat de capaciteit van deze werknemer op relevante wijze vooruit is gegaan. De meetfouten berekend in deze studie voor de vijf EK-tiltests bieden bedrijfsartsen de mogelijkheid om tot een juiste interpretatie van testuitkomsten te komen. De minimale hoeveelheid verandering die moet worden waargenomen om te zeggen dat verandering in prestatie een gevolg is van een echte verandering, en niet ten gevolge van de meetfout, kan dus worden vastgesteld met het beoordelen van de SEM s, wat een voorzichtige indicatie van de gevoeligheid voor verandering (responsiviteit) van deze tests kan geven. Lage rugklachten zijn vaak werkgerelateerd en vormen een belangrijke oorzaak voor verzuim. 3 Bij een werknemer die door lage rugklachten verzuimt, stelt de richtlijn Lage rugklachten van de NVAB 22 dat een inschatting van zijn of haar belastbaarheid dient te worden gemaakt, maar ook van de fysieke belasting in de werksituatie. FCE-metingen zouden voor bedrijfsartsen behulpzaam kunnen zijn in het kiezen van interventies gericht op het opheffen van de belemmeringen voor werkhervatting en in het evalueren op gezette tijden tijdens deze begeleiding van het effect van de voorgeschreven interventies. FCEmetingen geven de mogelijkheid om op verschillende momenten de belastbaarheid van een werknemer in de tijd te monitoren. Na te hebben aangetoond dat de EK-tiltests reproduceerbaar zijn bij mensen zonder klachten aan het bewegingsapparaat 12 en bij mensen met lage rugklachten, dient te worden onderzocht of deze EK-tiltests ook valide en responsief zijn voordat ze legitiem bij evaluaties van tilcapaciteit kunnen worden ingezet. LITERATUUR 1. Tulder M van, Koes BW, Bouter LM. A cost-of-illness study of back pain in the Netherlands. Pain 1995; 62: Speed C. Low back pain. BMJ 2005; 328: Burdorf A, Miedema HS, Verhoeven AC. Risicofactoren voor lage-rugklachten in het beroep. Tijdschr Bedrijfs Verzekeringsgeneeskd 2003; 11: King PM, Tuckwell N, Barrett TE. A critical review of functional capacity evaluations. Phys Ther 1998; 78: Handleiding Ergo-Kit. Enschede: Ergo Control; Wind H, Gouttebarge V, Kuijer PPFM, et al. Het nut van Functionele Capaciteit Evaluatie: de visie van experts. Tijdschr Bedrijfs Verzekeringsgeneeskd 2005; 160 TBV 15 / nr 4 / april 2007

6 TBV :04 Pagina : Gouttebarge V, Wind H, Kuijer PPFM, Frings-Dresen MHW. Reliability and validity of Functional Capacity Evaluation methods: a systematic review with reference to Blankenship System, Ergos Work Simulator, Ergo-Kit and Isernhagen Work System. Int Arch Occup Environ Health 2004; 77: Hart DL, Isernhagen SJ, Matheson LN. Guidelines for functional capacity evaluation of people with medical conditions. J Orthop Sports Phys Ther 1993; 18: Numally JC. Psychometric Theory. 3rd ed. New York: McGraw-Hill; Vet HCW de, Terwee CB, Bouter LM. Current challenges in clinimetrics. J Clin Epidemiol 2003; 56: Vet HCW de. Observer reliability and agreement. In: Armitag P, Colton T, editors. Encyclopedia Biostatistica Vol 4. Chichester: John Wiley & Sons, Ltd, 1998: Gouttebarge V, Wind H, Kuijer PPFM, et al. Betrouwbaarheid van Ergo-Kit Functionele Capaciteit Evaluatie (FCE) testen bij mensen zonder klachten aan het bewegingsapparaat. Ned Tijdschr Fysiotherapie 2005; 6: Boadella JM, Sluiter JK, Frings-Dresen MHW. Reliability of upper extremity tests measured by the Ergos work simulator: a pilot study. J Occup Rehabil 2003; 13: Korff M von, Ormel J, Keefe FJ, et al. Clinical section: Grading the severity of chronic pain. Pain 1992; 50: Vlaeyen JWS, Kole-Snijders AMJ, Rotteveel AM, et al. The role of fear of movement/(re)injury in pain disability. J Occup Rehabil 1995; 5: Shrout PE, Fleiss JL. Intraclass correlations: uses in assessing rater reliability. Psychol Bull 1979; 86: Portney LG, Watkins MP. Foundations of Clinical Research: Applications to Practice. 2nd ed. Norwalk (CT): Prentice Hall, Innes E, Straker L. Reliability of work-related assessments. Work 1999; 13: Streiner DL, Norman GR. Health Measurement Scales: a Practical Guide to Their Development and Use. New York: Oxford University Press, Brouwer S, Reneman MF, Dijkstra PU, et al. Test-retest reliability of the Isernhagen Work Systems Functional Capacity Evaluation in patients with chronic low back pain. J Occup Rehabil 2003; 13: Reneman MF, Dijkstra PU, Westmaas M, Goeken LN. Test-retest reliability of lifting and carrying in a 2-day functional capacity evaluation. J Occup Rehabil 2002; 12: NVAB Richtlijnen. Handelen van de bedrijfsarts bij werknemers met lage rugklachten. Utrecht: Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde, 1999, herziening DANKWOORD Wij bedanken de testleiders C. Zandstra (PAR BV, Haarlem) en N. Geise (Heliomare Arbeidsintegratie, Wijk aan Zee) voor hun bijdrage aan dit onderzoek. Tevens bedanken wij prof.dr. H.C.W. de Vet (EMGO Instituut, VU medisch centrum, Amsterdam) voor haar advies bij de statistische analyses. PERSONALIA Alle auteurs zijn werkzaam bij het Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam. Drs. Vincent Gouttebarge en drs. Haije Wind zijn werkzaam als promovendi. Dr. P. Paul F.M. Kuijer, dr. Judith K. Sluiter en prof.dr. Monique H.W. Frings-Dresen zijn werkzaam respectievelijk als universitair docent, universitair hoofd docent en hoogleraar. CORRESPONDENTIEADRES Drs. Vincent Gouttebarge, Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid, Academisch Medisch Centrum/ Universiteit van Amsterdam, Postbus 22660, 1100 DE Amsterdam. v.gouttebarge@amc.nl. AGENDA Voor meer cursussen en congressen, zie eerdere nummers van TBV en Dinsdag 24 april Gevoel voor pijn. Nascholing Vereniging RSGO voor bedrijfs- en verzekeringsartsen, verzorgd door het arbeidsintegratieteam van Het Roessingh te Enschede, met medewerking van Theo Senden, bedrijfsarts en lid van het pijnkenniscentrum van het UMCN St. Radboud. Locatie: Universiteit Twente, Enschede. Inlichtingen: Van Hoytema Stichting, mw. M. Brandenbarg, tel: , m.g.brandenbargkalwij@div.utwente.nl. Donderdag 10 t/m donderdag 17 mei Genezen: van kunde naar Kunst, van kennis naar Inzicht? Nascholing in Egypte. Terwijl het cruiseschip over de Nijl naar het zuiden stoomt, vinden voor 20 uur geaccrediteerde nascholingsbijeenkomsten plaats door topdocenten van de NSPOH. Avondsessies met kunsthistorici en egyptologen over de samenhang van geneeskunst en religie binnen het dagelijks leven van de Egyptische oudheid. In de samenspraak is veel ruimte om deze oer-oude visie te spiegelen aan hedendaagse opvattingen. Ook tijd voor excursies naar tempels, het eiland van Isis, Philae en museumbezoek. Locatie: Egypte. Inlichtingen: tel: Dinsdag 15 en 22 mei Arbeidsrecht en sociale zekerheidsrecht. Leer relevante en actuele arbeidsrechtelijke onderwerpen en sociale zekerheidswetgeving kennen in relatie tot uw beroep als arts. Locatie: Utrecht. Inlichtingen: tel: , TBV 15 / nr 4 / april