John Bijl. Spreken in het openbaar

Transcriptie

1 John Bijl Spreken in het openbaar

2

3

4 De eerste eigenschap van stijl is helderheid Aristoteles

5 Derde herziene druk, september 2016 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden de auteur(s) en het Periklesinstituut geen aansprakelijkheid. Periklesinstituut

6 John Bijl Spreken in het Openbaar

7

8 Inhoud Bijna twintig minuten in november 9 De verantwoordelijkheid van de spreker 11 Wat is spreken in het openbaar? 13 Converseren versus presenteren 15 Drie oude termen 18 Het voorkomen van de spreker 21 Alle begin is belangrijk 23 Lijfsbehoud 28 Wat wil je bereiken? 35 Alles van waarde is weerloos 38 Spreken met structuur 40

9

10 Inleiding Bijna twintig minuten in november Het was niet dat ze zich niet goed had voorbereid. Al maanden had de politica met haar speechschrijver aan deze belangrijke voordracht gewerkt. Toch gierden de zenuwen haar door de keel. De bijna tweeduizend man wist dat ze zo zou gaan spreken. Slechts een enkeling sprak nog, maar de meesten in het publiek waren al stil in afwachting van haar eerste woorden. Na een korte stilte sprak ze haar eerste zin vol in de microfoon. Het publiek straalde net als haar ogen. Alles ging goed. De oneliners kregen applaus, de grappen werden beloond met een lachje en haar woorden zorgden voor nieuwe energie. Na twintig volle minuten spreektijd was het publiek uitzinnig. Ze werd bijkans belaagd door de prominenten in de zaal, terwijl het publiek ging staan voor het applaus. Triomfantelijk hield ze de bos bloemen in de lucht om haar publiek te bedanken. In een kort moment vatte haar blik die van haar speechschrijver. Ze leek wat bezorgd. Tussen de felicitaties van de enthousiaste toehoorders door, wenkte ze hem. Voorzichtig schreed de schrijver op haar af en ze keek hem met een frons aan. Wat is er? vroeg hij verbaasd. Zachtjes, zodat niemand anders het hoorde, fluisterde ze tevreden: ik ben zó moe. 9

11 Spreken in het openbaar is hard werken. Een ander soort hard werken dan een verhuizing of de tuin opknappen, maar als het goed is, voel je het aan je lijf dat je net een belangrijke prestatie hebt geleverd. De inzet die van je gevraagd wordt, is niet alleen cognitief. Het is niet hetzelfde als een sudoku maken of meedoen in een gezamenlijke brainstorm. Natuurlijk wordt er wat van je verstandelijke vermogens gevraagd wanneer je presenteert, maar als het goed is, heb je het grootste denkwerk al gedaan tijdens de voorbereiding. Presenteren is ook fysieke arbeid. Tijdens het presenteren ben je continu bezig met hoe je overkomt, waar je staat en probeer je tegelijkertijd grip te houden op je lichaamstaal. Die combinatie van mentale en fysieke inspanning maakt spreken in het openbaar werk dat je niet mag onderschatten. Zorg daarom dat je goed bent voorbereid. Dat betekent dat je niet alleen maar je dia s of de zaal op orde moet hebben. Het houdt ook in dat je jezélf op orde moet hebben. Je presenteert en presteert beter als je uitgerust bent, de avond ervoor niet te veel hebt gedronken en je mentaal op de wedstrijd bent voorbereid. Je goed voorbereiden betekent ook dat je op alle aspecten van het houden van een presentatie bent voorbereid. Ik vroeg eens aan een groep bankiers hoe ze zich hadden voorbereid op hun presentaties. De antwoorden waren vergelijkbaar. Ik heb de stukken goed gelezen. Ik heb de cijfers uit m n hoofd geleerd. Alle verhalen impliceerden dat de sprekers zich hadden voorbereid op wát zij wilden gaan vertellen maar niet hóe zij dat zouden vertellen. Een goede voorbereiding op een presentatie betekent ook dat je weet hoe je de presentatie gaat geven. Waar ga je staan? Welke sfeer hoop je te bereiken? Welke beelden wil je achter te laten? Welke gevoelens breng je over aan je publiek? Breng je de cijfers informeel of zakelijk? Wat wil jij uitstralen? Hoe beter je bent voorbereid op alle aspecten van je presentatie, hoe beter je klaar bent voor succes met je verhaal. Ik hoop dat je deze syllabus er nog eens bij pakt om precies dat te doen: je voor te bereiden op succes. 10

12 Hoofdstuk 3 De verantwoordelijkheid van de spreker Decimen noemde de Romeinen het. Soldaten klaar voor de strijd, het gevest in de hand maar het zwaard nog in de schede. Opgeladen, word je op het laatste moment overmand door een vreemd moment van kalmte. Het is dát moment dat iedere spreker kent: de stilte voor de storm. Deze syllabus gaat over spreken in het openbaar. Een verzamelnaam voor het geven van presentaties, het houden van speeches of het verzorgen van lezingen. Ook wanneer je optreed in een debat, bijvoorbeeld omdat je gemeenteraadslid bent, of je wordt geïnterviewd door een journalist, ben je aan het spreken in het openbaar. Maar spreken in het openbaar komt nog vaker voor. Vaker dan je denkt. Ook dat kleine moment, wanneer je wordt gevraagd om tijdens het teamoverleg jouw idee even toe te lichten, is spreken in het openbaar. En neem een sollicitatiegesprek! Niet anders dan een politicus op een podium, probeer je mensen van een belangrijk boodschap te overtuigen. Of dat nu extra bezuinigingen zijn of dat ze in jou de beste kandidaat voor de beschikbare functie moeten zien, is eigenlijk slechts nuance. Zelfs een korte pitch tijdens een bedrijfsborrel of bij de koffie op een congres is een vorm van spreken in het openbaar. Ook dan is het toepassen van de vaardigheden die bij spreken in het openbaar horen; het is het verschil tussen succes en wanhoop. 11

13 Of je nu een belangrijke politieke speech geeft of jezelf presenteert in een sollicitatiegesprek, in beide gevallen is er sprake van spreken in het openbaar. Dat er verschillende soorten van spreken in het openbaar zijn, doet daar niets aan af. Natuurlijk zijn er verschillen tussen presenteren, speechen, debatteren, geïnterviewd worden en alle andere niet-genoemde vormen van spreken in het openbaar. Maar de overeenkomsten zijn het belangrijkst. In alle gevallen is er iets aan de hand dat spreken in het openbaar bijzonder maakt. Deze syllabus gaat over dat iets. Door dat iets verandert ook de verantwoordelijkheid van de presentator, speecher, debater, geïnterviewde of, om een algemene term te gebruiken, de spreker. Het nemen van die verantwoordelijkheid, maakt je presentaties of speeches een uitzonderlijk krachtig instrument. Maar ook het publiek (al gebruik ik liever de term toehoorder verandert. Met een goede presentatie kun je mensen overtuigen, inspireren, raken en veranderen. Tenminste dat is hetgeen je wil bereiken wanneer je een publiek toespreekt. Of het nu een verkiezingsrede of bij een teamoverleg is, je wil dat mensen je begrijpen of anders over iets gaan denken. Een goed gecomponeerde én uitgevoerde speech heeft de doelstelling de wereld te veranderen ook al zijn jouw doelstellingen meer bescheiden dan die van Barack Obama, generaal Peter van Uhm, Mahatma Gandhi, Frans Timmermans, John F. Kennedy en natuurlijk Perikles, het belangrijkste is dat je net als bij deze belangrijke speeches een doelstelling hébt. En daarom je communicatieve vermogens moet aanpassen en gebruiken om die doelstellingen te behalen. 12

14 Hoofdstuk 4 Wat is spreken in het openbaar? Iedereen die wel eens voor een stille groep naar een spreekgestoelte is gelopen, weet wat het is om voor de groep te staan. Al vanaf je eerste spreekbeurt weet je dat het houden van een toespraak anders is dan welke andere vormen van communiceren ook. Hoe meer je dat als spreker weet, hoe beter je voorbereid bent op succes. In het dagelijks leven communiceren we er op los. We keuvelen met collega s bij de koffieautomaat, bespreken tijdens het boodschappen doen met onze partner de avondmaaltijd en bedanken de pompbediende vriendelijk voor het afrekenen van onze volle tank. Al deze vormen van communiceren zijn soms publiekelijk, maar in wezen anders dan spreken in het openbaar. Anders dan bij spreken in het openbaar is er bij onze dagelijkse communicatie niet écht een doelstelling. Zeker, bij het afrekenen van een pakje kauwgum wil je wellicht dat je een goede indruk achterlaat, maar dat is toch iets anders dan wanneer je je team ervan wil overtuigen om mee te gaan doen met het tijdsregistratieproject. Om die reden is het ook niet echt nodig om rekening te houden met alle mensen die het gesprek aanhoren. Wanneer je op de markt bij de koopman een kilo wilde spinazie bestelt, zal het je over het algemeen weinig interesseren wat andere klanten daar precies van vinden. Je wil gewoon spinazie! Dat is toch anders dan wanneer je bij het geven van een presentatie een vraag stelt aan de groep. Je wilt niet alleen antwoord, je wilt met de vraag (en de reactie die deze uitlokt) ook iedereen aan het denken zetten. Als laatste is er bij ons dagelijks gebabbel niemand echt verantwoordelijk voor hoe het gesprek verloopt. Dat merk je gauw genoeg wanneer je bijvoorbeeld op straat iemand tegenkomt waar je wat langer mee staat te praten; het gesprek gaat alle kanten op en en al snel weten jullie geen van beiden hoe de conversatie precies is verlopen. 13

15 Om deze drie redenen is een presentatie een wezenlijke andere vorm van communicatie dan waar degene die we dagelijks bezigen. Waar we in dagelijks gebruik converseren, zijn we bij onze speeches, toespraakjes en elevator pitches bezig met presenteren. 14

16 Hoofdstuk 5 Converseren versus presenteren Dagelijkse communicatie verloopt losjes en ongericht. Dat is bij presentaties en andere vormen van spreken in het openbaar wel anders. Onze normale manier van in gesprek zijn met anderen is meestal een gesprek van allen met allen. Er is géén structuur en géén gespreksleider. Wanneer je met vrienden in de kroeg staat, lijkt het soms wel alsof iedereen met iedereen in gesprek is. Met de persoon voor je bespreek je de tenniswedstrijd van afgelopen zaterdag, terwijl je met een ander tussendoor bespreekt welke film jullie donderdag gaan zien. En niet schrikken als er ook tussendoor iemand aan je vraagt wat je wilt drinken! Een conversatie: iedereen is met iedereen in gesprek Zo n gesprek van allen met allen is niet alleen op jou van toepassing, ook alle anderen zijn op die manier in gesprek. Je moet je niet indenken dat je p r e s e n t a t i e z o v e r l o o p t : i e d e r e e n p r a a t d o o r e l k a a r, e n d e gespreksonderwerpen variëren meer dan het aantal deelnemers in de zaal. 15

17 Presenteren is dus wel anders. Al is het maar dat wanneer je als presentator géén grip op de gespreksonderwerpen zou hebben, je de doelstelling van jouw bijdrage ook nooit haalt. Bij presenteren is de verhouding tussen spreker en publiek fundamenteel anders Om die reden in presenteren op drie delen anders dan ons dagelijkse converseren. Er is één iemand in gesprek met een groep. De presentator leidt het gesprek en is verantwoordelijk voor de inhoud en de doelstelling van het gesprek. En zelfs wanneer er interactie is, bijvoorbeeld omdat er iemand uit het publiek een vraag wil stellen, wordt deze wisselwerking door de presentator gemodereerd. Samengevat verschilt het presenteren zich op drie elementen van het converseren. Anders dan een ons gewoon gesprek heeft spreken in het openbaar een concreet doel, richt jij je op een publiek en heb je ook de verantwoordelijkheid het gesprek in goede banen te leiden. 16

18 Een presentatie heeft een concreet doel Als je een presentatie geeft, heb je een vooraf vastgestelde doelstelling. Deze doelstelling is door jou of door je opdrachtgever bepaald. Het is wat je wilt overbrengen of bereiken bij het publiek; waar wil je hen van overtuigen? Een presentatie is gericht op een publiek Je presenteert je niet voor jezelf, maar voor je publiek. Als je presenteert, ben je meestal zelf aan het woord. Als spreker ben je niet alleen verantwoordelijk voor de doelstelling, maar ook voor de manier waarop de boodschap wordt overgebracht. De spreker is ook gespreksleider Om de presentatie goed op het publiek gericht te laten zijn, heeft één persoon de leiding van het gesprek: de presentator. Als je presenteert hoort dat bij jouw verantwoordelijkheid. Jij bent de brenger van de boodschap, maar ook bewaker van de procedure. Ook wanneer iemand uit het publiek je een vraag stelt, of wanneer je zelf ruimte maakt voor vragen, houd jij de leiding van het gesprek. Na zo'n onderbreking is het jouw verantwoordelijkheid om van een vraaggesprek of dialoog weer terug te gaan naar een gesprek van één tegen de anderen. Deze verschillen tussen converseren en presenteren laten zich gemakkelijk lezen als verantwoordelijkheden van de spreker. Op het podium ben jij degene die bewaakt of de bijeenkomst verandert van een presentatie in een conversatie. Je bewaakt de doelstelling, je houdt het gesprek interessant voor het hele publiek en focust de aandacht uit de zaal. 17

19 Hoofdstuk 6 Drie oude termen Nergens bloeide het belang van het goed spreken in het openbaar zo op als in het klassieke Athene. Na de invoering van de democratie in omstreeks 506 voor onze jaartelling werd het belang van welsprekendheid steeds belangrijker. De lessen van toen zijn nog steeds relevant. De democratie in het oude Athene zorgde voor een ommekeer in hoe mensen met elkaar omgingen. Ze werden steeds meer zelf verantwoordelijk voor hun gedragen en de invulling van hun leven en voor de manier waarop ze hun gedrag toelichtten. Met hun verbale bijdragen waren ze in staat om tijdens de volksvergaderingen de richting van het beleid in de stadstaat veranderen (en zelfs een oorlog tegenhouden), ook verdedigden ze hun gedrag tijdens openbare rechtspraak. Een slechte speech kon dan leiden tot verbanning. De bekende filosoof Socrates weet er alles van. Socrates, een belangrijk tegenstander van de democratie, werd beschuldigd van opruiing en het meewerken aan het omverwerpen van de democratie. Maar hoe fraai zijn verdediging ook was, in feite beledigde hij zijn jury en de democratie alleen maar meer. Socrates werd veroordeeld tot verbanning, maar koos er voor een gifbeker leeg te drinken. Zijn sprekersvaardigheden redde hem die dag niet, al hebben zijn leerlingen zoals Plato er wél voor gezorgd dat ze de geschiedenis zijn in gegaan. Gezien het belang van dat spreken in het openbaar is het niet gek dat er ook veel aandacht voor was. Spreken in het openbaar werd een belangrijk onderdeel van het onderwijs geacht. Rondtrekkende trainers sofisten werden ze genoemd verdiende veel geld met het aanbieden van korte vaardigheidsprogramma s. Speechschrijvers, zoals de beroemde Lysias, werden veelgevraagde adviseurs bij verdediging of verkoop. 18

20 Een van de belangrijkste bijdragen in het onderwijs van spreken in het openbaar werd geleverd door Aristoteles. In zijn academie leerde hij zijn leerlingen niet alleen de sprekersvaardigheden maar ook de onderliggende competenties zoals oordeelsvorming en moraliteit. Onderzoekend naar hoe het toch kwam dat de ene spreker vaardiger uit de bus kwam dan de ander, formuleerde Aristoteles een driedeling van overtuigingsvaardigheden die vandaag de dag nog zeer bruikbaar is. Door jezelf te trainen op deze drie vaardigheden ontwikkel je jezelf tot een steeds beter spreker. 19

21 Êthos Van sommige sprekers is het duidelijk dat er iets bijzonders staat te gebeuren, nog voor dat ze het podium hebben betreed. Charisma, noemt men het. Of anders: de x-factor. Het is niets magisch, maar terug te voeren op een goed gebruik maken van je lichaamstaal, je plek voor het publiek en zelfs de manier waarop je wordt aangekondigd door de voorzitter van de vergadering of de gastheer van het congres. Pathos Een tweede factor van een goede spreekbeurt is de mate waarin je rekening houdt met het gevoelsleven van je publiek. Je zaal zit vol met mensen die altijd en overal aan alles een emotionele waarde zullen geven. Ze kunnen niet anders; het zijn mensen. De mate waarin je er rekening mee houdt dat je publiek gevoelens zullen ontwikkelen bij wat je te vertellen hebt en zich iets voor willen stellen bij hoe je je standpunt beargumenteerd, is een voorwaarde voor het succes van je presentatie. Logos De laatste spreekvaardigheid kennen we allemaal goed. Het wordt komt bijna letterlijk nog in ons vocabulaire voor. Bij spreken in het openbaar betekent het dat je een helder en inzichtelijk gestructureerd verhaal houdt en laat zien hoe je argumenten je standpunt onderbouwen. In de komende hoofdstukken gaan we uitgebreid in op hoe je jezelf bekwaamd in êthos, pathos en logos. We behandelen de vaardigheden tijdens je spreken, maar ook hoe je in je voorbereiding rekening houdt met het overtuigen en inspireren van ju publiek. Voor de wat meer ongeduldigen onder ons behandelt de volgende paragraaf alvast beknopt een paar hoogtepunten van het spreken in het openbaar. 20

22 Hoofdstuk 7 Het voorkomen van de spreker Hoe vaak sta je voor de spiegel? Elke dag wel een paar keer. Bij het tandenpoetsen. Tijdens het scheren of opmaken. Misschien een vluchtige blik als je je handen wast op het toilet. Maar hoe vaak zie je jezelf dan? Hoe vaak zie je écht hoe je overkomt? Je hoeft de vraag niet te beantwoorden. De meeste mensen zien zichzelf niet echt. Vaak is jezelf op video terug zien al een gekke ervaring. Zelfs dán kijken de meesten niet echt naar hoe ze overkomen, maar naar een detail: een kreukel in hun broek, een gekke haarlok of hoeveel ze zijn afgevallen. Je publiek ziet jou wel. Maar al te goed. Sterker nog, wanneer je een presentatie geeft, is de manier waarop je voor de groep staat medebepalend voor het beeld wat het publiek heeft bij de inhoud van je verhaal. En dus of ze van jouw verhaal overtuigd dan wel geïnspireerd raken. Een presentator die zich er niet van bewust is zelf de boodschapper te zijn, zal zijn publiek niet snel mee krijgen. Ten eerste is het belangrijk zelfverzekerd over te komen. Ten tweede maak je met je houding contact met de deelnemers. Ten derde kun je met je lichaam noodzakelijke emoties communiceren. Zelfverzekerdheid Voor veel mensen is het moeilijk om boodschap en boodschapper te scheiden. Een boodschap an sich heeft geen gevoel of compassie. Dat gevoel komt van degene die de boodschap brengt. Ga maar na, wanneer een presentatie door een weifelende presentator met heel veel uhhh s wordt gegeven, komt de boodschap nauwelijks goed over. 21

23 Contact Ten tweede zorgt een goede houding ervoor dat je contact maakt met je toehoorders. Onbewuste of slecht voorbereide presentatoren draaien hun verhaal af. Het lijkt alsof zij niet in de gaten hebben dat er publiek is. Ook dat is echt niet express. Voor de meeste mensen is het staan voor groepen gewoon ongemakkelijk. Dat zie je bijvoorbeeld al aan de gelaatsuitdrukking en hun mimiek. Veel sprekers zetten hun tramgezicht op. Een neutrale of zelfs boze gezichtsuitdrukking die je in een volle tram bij de meeste mensen ziet. Het is een niet erg uitnodigende blik. Bij een presentatie geldt natuurlijk dat wanneer je een open houding hebt, je het voor je publiek aantrekkelijker maakt om naar het verhaal zelf te luisteren. Emotie Als laatste is het van belang te beseffen dat je met je lijf ook emoties communiceert. Je houding, je stemgebruik en je mimiek verraden zenuwachtigheid, ongemak, irritatie en allerlei andere gevoelens die je presentatie in de weg kunnen zitten. Kortom, je alleen op je woorden voorbereiden is volstrekt onvoldoende. Bij je voorbereiding voor een speech of presentatie vraag je je óók af: hoe je zelfverzekerd overkomt, hoe je contact maakt met je publiek en hoe jouw enthousiasme of bezorgdheid over gaat brengen. Het vraagt kennis over de belangrijkste manieren om je lichaamstaal te besturen: je houding, je handen, het oogcontact met de groep toehoorders en het beheersen van je stem. Het is het êthos van de spreker. 22

24 Hoofdstuk 8 Alle begin is belangrijk Een goede presentatie begint niet wanneer je het woord neemt of wordt aangekondigd. Natuurlijk is een goede voorbereiding zeker zo belangrijk, maar het moment tussen je voorbereiding en de uitvoering in kan cruciaal zijn. In enkele seconden maak jezelf het verschil tussen klaar zijn voor converseren of het geven van een presentatie. We hebben allemaal wel een een momentje waarop je even moet omschakelen. Je komt uit een drukke vergadering en meteen springt een collega op je af om je iets te vragen over een belangrijk onderwerp. Je bent diep verzonken in een boek als je zoon of dochter je iets vraagt. Je hebt de woorden van de ander wel gehoord, maar moet ze even laten bezinken het duurt gewoon wat langer voordat je hersens hebben ontrafelt wat ze betekenen. Zeker wanneer je een presentie moet geven heb je zo n omschakelmomentje nodig. Het is niet anders dan een sporter of een zanger die zich even in zijn gedachten terugtrekt. Bij sommigen is zo n pré-start een heel ritueel. Tenniskampioen Rafael Nadal kan geen wedstrijd beginnen zonder een koude douche en het opruimen van zijn kastje. De band Coldplay gaat het podium niet op voor een lange grouphug terwijl er niet gesproken wordt en het absoluut stil moet zijn. Ook de meeste professionele sprekers zoals politici of CEO s hebben zo hun pré-start rituelen, al zullen ze niet allemaal zo elaboraat zijn als de twee hierboven omschreven. Sommigen sluiten zich even op. Een enkeling speelt een spelletje of doet een puzzel. We kennen een politicus die steevast de filmmuziek van Rocky draait net voor hij op moet. Iedereen heeft zo z n eigen manier waarop hij zich concentreert en klaar maakt voor een optreden. 23

25 Er is zelfs niets op tegen aan je collega s of andere te vragen rekening te houden met jou aanvangsritueel. Integendeel, het is helemaal niet raar om ze te vragen je daarbij te helpen door hen te vragen je even met rust te laten of je te helpen juist op scherp te komen staan. Sommige sprekerscoaches maken handig gebruik van de noodzaak om, voordat je op moet, scherp te moeten zijn. Zo gaat het gerucht dat toenmalig PvdA-partijvoorzitter Felix Rottenberg zijn politiek leider Wim Kok net voor een belangrijke speech volledig afzeek en hem een burgermannetje noemde. Kok was witheet van de aanval en kwam met stoom uit z n oren het podium op. De speech was vol vuur en passie. Maar zelfs als je de geruchten wil laten voor wat ze zijn, is de voorbereiding die fictieve president Jed Bartlet krijgt in de tv-serie The West Wing uiterst vermakelijk. De behoefte om gefocust te zijn, is een hele menselijke. Zelfs als we het niet in de gaten hebben, hebben onze hersenen het nodig om even te wennen aan de nieuwe uitdaging. Om die reden neem je elke start van je openbaar spreken bloed-serieus. Of het nu een korte pitch op een netwerkborrel of een lezing op een congres, doorloop drie stappen voor het begin van je presentatie. Zo kom je fysiek én mentaal in de presentatiehouding. 1. Zet je zelf in de presentatiemodus 2. Neem je werkplek in 3. Maak contact met je publiek Stap 1: in de houding! Als eerste zorg je dat je in de coulissen klaar staat. Nog voor dat je op moet neem je de presentatie houding aan: recht je rug, vul je longen en zet je beide benen recht onder je op de grond. In de volgende paragraaf lees je meer over je lichaamshouding tijdens het presenteren. 24

26 In je hoofd merk je al wat het is om je eerste woorden van je presentatie uit te spreken. Laat je niet afleiden! Bekenden in de zaal, een collega die nog even iets wil weten, zijn allemaal minder belangrijk dan deze paar tellen voorafgaand aan je presentatie. Wanneer je aandacht toch door iets anders wordt getrokken, neem het momentje voor je zelf weer opnieuw. Stap 2: acclimatiseer Als je je mentale rust en scherpte hebt gevonden, begint fase twee van de start van je presentatie. Rustig maar zelfverzekerd stap je naar de plaats vanaf waar je gaat spreken en neemt hem in. Zonder nog echt te beginnen, wen je eerst maar eens aan die werkplek. Waarschijnlijk doe je het zelfde wanneer je in een vreemde auto plaats neemt of in een meubelwinkel een nieuwe fauteuil uitprobeert. Je probeert je te wennen aan je plek en m je eigen te maken. Sommige sprekers schenken bijvoorbeeld eerst een glas water in of ze controleren hun aantekeningen nog eens. Beiden zijn eerder een excuus om je op je gemak te voelen dan uit praktische overwegingen, maar ondanks dat zeker niet minder belangrijk. Let er op: ook voor het publiek ben je op dit moment al begonnen met presenteren. Je bent al zichtbaar, en zelfs wanneer je niet uit zoiets als de coulissen hoeft te komen, is nu in ieder geval de aandacht op je gevestigd. Hou daar wel rekening mee. Het hanteren van zelfverzekerde uitstraling komt op dit moment je geloofwaardigheid ten goede. Wanneer je nu nerveus of afgeleid zou overkomen ook is dat om anderen reden dan om je wat je hen gaat zeggen kan het zijn dat ze toch aan je motieven gaan twijfelen. In de volgende paragraaf lees je meer over deze non-verbale beïnvloedingsfactoren en hoe je er rekening mee houdt. 25

27 Stap 3: contact! Je laatste stap van je pré-start komt net voordat je je eerste woorden uitspreekt. Mentaal sta je scherp, fysiek heb je ook in de goede houding gezet en de plek waarvan je spreekt is van jou. Nu jij er zelf en je werkplek klaar voor zijn, richt je het op de laatste element van je voorbereidingen: je publiek. Nu alles is geregeld, geef je je aandacht aan hen. Met meer geduld dan waar je je waarschijnlijk gemakkelijk bij voelt, maak je oogcontact. Kijk ze aan. Niet één persoon in het publiek, maar maak een goede observatie van het publiek. Waarschijnlijk straalt de verwachting al van hun gezichten, maar het kan geen kwaad om even op te wachten tot het geroezemoes is verstomd. Als je de spanning op haar hoogtepunt voelt, zijn jij én je publiek klaar voor je eerste zin. Het moment om de eerste indruk te maken heb je nu zelf gecreëerd. 26

28 De goede voorbereiding tussen het schrijven van je presentatie en het uitvoeren ervan is mooi moment waarop die twee werelden ineens bij elkaar komen. Iets om letterlijk even bij stil te staan. Verder in dit hoofdstuk lees je meer over de vaardigheden die nodig zijn om vorm én inhoud goed en overtuigend bij je publiek aan te laten komen. Lees aan het eind van dit hoofdstuk deze paragraaf over je pré-start nog eens. Je zult merken dat je met nieuwe diepgang tegen de dit deel van je voorbereidingen aankijkt. 27

29 Hoofdstuk 9 Lijfsbehoud In de meeste klassieke vorm van spreken in het openbaar, is je lichaam je enige instrument. In het oude Athene had men geen powerpoint of prezi, je moest het doen met wat je bij je geboorte had gekregen én de vaardigheden om lijf en leden in te zetten voor het houden van een goed verhaal. In dit deel lees je hoe je je lichaam als presentatie-instrument gebruikt en dat je daar meer aan hebt dan aan een beamer. Arme Albert Mehrabian. De Amerikaanse psycholoog deed in de jaren 70 baanbrenkend onderzoek, met opmerkelijke resultaten. Zo verrassend dat het de geschiedenis in kan als het meest verkeerd geciteerde onderzoek ooit. Zelfs de eigen website van Mehrabian begint met een uitleg van hoe zijn werk moet worden geïntrepteerd. Mehrabian toonde aan dat een flink deel van onze communicatie op een andere manier wordt vormgegeven dan met de worden die we uitspreken. Onze lichamelijke, zeg maar non-verbale, communicatie en de manier waarop we onze stem buigen, sneller of langzamer spreken en spelen met het volume de intonatie dus bepaalt ook de boodschap. Meer nog dan de woorden, merkte Mehrabian. Maar liefst vijfenvijftig procent van hoe de boodschap overkomt, wordt bepaald door lichaamstaal. Achtendertig procent wordt ingegeven door intonatie. En voor slechts zeven procent zijn de woorden zelf belangrijk. Maar een belangrijk element uit zijn onderzoek wordt nogal een over het hoofd gezien. Mehrabian s onderzoek richte zich op alles behalve de inhoud van de boodschap. Bij een frietkraam waar ze dus vooral friet verkopen lukt het nog wel om non-verbaal een patatje-mét te kopen, maar probeer maar eens zonder verbale communicatie een publiek te vertellen hoe jij denkt dat het subsidiekader voor vrijwilligersinstellingen moet worden herzien. 28

30 Mehrabian s onderzoek toont aan dat we om emoties te communiceren meer moeten vertrouwen op onze lichaamstaal dan op ons vocabulaire. Ga maar na: om te zien dat iemand iets niet zint, kijk je ook naar gespannen schouders, gebalde vuisten en gefronste wenkbrauwen en zijn korte zinnen, monotoon stemgebruik en een diepere stem veelzeggender dan hetgeen wát hij zegt. Ook om je publiek te laten zien dat je serieus bent, gelooft in je verhaal of juist enige ontspanning aan te brengen, heb je meer aan je lijf dan aan een woordenboek. Het begint al met het publiek te laten zien dat je staat voor wat je zegt. Dat doe je met een overtuigende basishouding: rug recht, schouders naar achter, beide benen stevig op de grond en je hoofd lichtjes boven je romp laten zweven. Dat lijkt moeilijker dan het is. Probeer het maar eens! En hou het even vol, zelfs terwijl je dit leest. Strek je ruggengraat helemaal uit. Stel jezelf voor dat je de ruimte tussen je rugwervels zo groot mogelijk probeert te maken. Voel je voeten contact maken met de vloer. Ga staan, maar ook zittend is deze oefening goed uit te voeren. Buig je knieën zo, dat ze in een hoek van negentig graden staan en laat je rug los zijn van de stoelleuning. Let vervolgens op je borstbeen. Doe alsof het aan een touwtje zit en er iemand van bovenaf voorzichtig met kleine rukjes aan trekt. Laat zo de fictieve persoon een paar keer aan het touwtje trekken, net zo lang totdat je niet meer het gevoel hebt meteen inéén te zakken. Als laatste, let op je nek. Steek je kin in de lucht en schud met je hoofd; alsof je je haar los gooit. Voel hoe je die 6 kilo van je hoofd op precaire wijze door die paar nekspieren omhoog houdt en zoek de plek met de beste balans. Haal langzaam en diep adem. Blaas niet uit, maar laat de lucht als vanzelf uit je longen lopen. Hou dit maar vol wanneer je verder leest. Het hebben van een goede, als zelfverzekerd overkomende lichaamshouding is niet alleen belangrijk voor het publiek, maar ook voor de spreker zelf. Lichaamstaalexpert Frank van Marwijk observeert dat het woord houding zowel pose als attitude kan betekenen; een mentale én een fysieke houding. Die twee blijken meer met elkaar te maken hebben, dan we ons soms wel eens realiseren. Je houding of pose, is óók bepalend voor je gevoel. Ons gevoel en ons lijf zijn nauw met elkaar verbonden en blijkbaar werkt die connectie twee kanten op. Misschien ken je deze tip uit een telefoontraining: pak de telefoon altijd met een glimlach op. De persoon aan de andere kant hoort het verschil. Je klinkt anders wanneer je glimlacht. Een vrolijke blik verandert ook je intonatie en je stemgeluid. 29

31 Je kunt dat systeem in je lijf in je voordeel gebruiken. Door er eens goed voor te gaan staan, laad je jezelf op om een overtuigend verhaal te geven. Je merkt dat effect goed wanneer sprekers gevraagd wordt juist te gaan staan om een verbale bijdrage te leveren, bijvoorbeeld omdat een gespreksleider bij een congres of een publieksdebat ze dat vraagt. Een mompelend geformuleerd en onsamenhangend verhaal kan dan als bij toverslag veranderen in een krachtige pitch. Zo merk ik ook het verschil tussen gemeenteraadsvergaderingen waar men vanaf een spreekgestoelte spreekt, of waar er vanuit de bankjes wordt gedebatteerd. De vergaderingen waar staand wordt gesproken zijn zonder uitzonderingen krachtiger, beter te volgen en dagen de bijdragen meer uit tot nadenken. Allemaal omdat staande sprekers zich overtuigender voelen en zich meer bewust zijn van hun rol als spreker. Inmiddels heb je enige ervaring met het vasthouden van een overtuigende houding. Tenminste, als je die nog hebt. Controleer het maar. Met alle waarschijnlijkheid is je rechte rug iets ingezakt en is je kin iets naar je borstbeen gedaald. Wellicht heb je in de tussentijd zelfs je voeten al verplaatst. Het vasthouden van die overtuigende houding is ons immers niet natuurlijk. Het is veel lekkerder om je schouders te laten hangen en je hoofd te laten bungelen. Bij elke keer dat je voor het publiek een stapje zet om bijvoorbeeld een glas water te pakken, herverdeel je je gewicht en kom je wellicht op één been terecht dan op de twee waar je de presentatie mee bent begonnen. Je overtuigende lichaamshouding is iets om steeds weer in de gaten te houden. Ook tíjdens je spreken in het openbaar. 30

32 Oog in oog Je kent t wel. Op een verder gezellige borrel sta je in gesprek met een kennis of collega. En terwijl jij vertelt over je kastelentocht in Frankrijk of je nieuwe onderzoeksproject merk je dat je gesprekspartner de hele tijd over je schouder staat te kijken. Zeker weten doe je het niet, maar het lijkt er op alsof hij of zij op de uittocht staat tot er er een meer interessant iemand binnenkomt. Oogcontact is een van de redenen waardoor we weten dat anderen contact met ons maken. Door oogcontact voelen we ons serieus genomen en gunnen we meer aandacht aan de spreker. Toch is het maken van oogcontact moeilijk. In de eerste plaats omdat je soms voor grotere groepen spreekt en het numeriek onmogelijk is om met iedereen in contact te zijn. Gelukkig dat niet ook niet nodig. Je aandacht verdelen over het grootste gedeelte van de groep, is vaak genoeg. Maar ook om andere redenen blijkt dat oogcontact lastig. We voelen ons vaak ongemakkelijk wanneer we oogcontact maken. Zelfs in één-op-één gesprekken kan oogcontact je een onrustig gevoel geven. In grotere groepen is het soms helemaal vreemd. Anders dan bij converseren, is je publiek bij je presentatie in stille afwachting van je volgende zin. Dat stille staren uit de zaal kan een heel ongeriefelijk gevoel geven. Het is niets om nerveus van te worden. Pas wanneer je publiek geen oogcontact met je maakt, en liever op haar telefoon kijkt of in aantekeningen bladert, moet je je pas zorgen maken. Maar oogcontact is meer dan een herinnering dat je met een publiek in gesprek bent. Het klinkt wat overdrachtelijk, maar door goed gebruik te maken van een contactmoment aan het eind van je zin, kun je je zinnen extra kracht bij zetten. Door bij het plaatsten van een punt juist daar van het moment gebruik te maken om het publiek aan te kijken, geef je de deelnemers het gevoel dat de zinnen voor hen zijn bestemd. Drie tellen per persoon zijn daarvoor genoeg. Langer kijken, en de aangekeken persoon denkt dat je hem aanstaart. Korter kijken, en mensen hebben niet eens het idee dát je ze hebt aangekeken. 31

33 Handgemeen Het eerste slachtoffer van mensen die zich bekeken voelen zijn de handen. Waar ze in een normale conversatie geen enkele sta-in-de-weg zijn, veranderen handen bij presentaties steeds weer in ongemakkelijk wapperende afleidingsmaneuvres voor het publiek. Bij spreken in het openbaar lijkt het wel alsof handen een eigen leven gaan leiden. De meeste beginnende sprekers lijken het maar lastige uitsteeksels te vinden. Ze halen er de raarste fratsen mee uit. Nonchalant in de zak steken is nog het minst erg. Knipperen met een balpoint, spelen met een bril, frunniken aan een haarlok, rommelen met kleingeld of sleutels... Allemaal handelingen die de het publiek afleiden van de doelstelling van jou betoog. Op het podium enorm voel je je al snel enorm bekeken. Logisch, want dat ís ook zo. Je wórdt bekeken. Op de een of andere manier betekent dat direct dat we niet goed raad weten met onze handen. We gaan enorm op ze letten. De beste remedie is ervoor te zorgen dat je niet meer op ze let. Leg je handen rustig op navelhoogte voor je en maak een kommetje zonder je vingers te vouwen. In de eerste instantie voelt het gek om zoiets voor een groep te doen, je bent die houding immers niet gewend. Voor het publiek is het echter minder vreemd. Zij zien vooral de spreker en hebben de handen eigenlijk niet in de gaten. En zelfs al zouden ze opmerken dat je je handen anders hebt dan ze misschien verwachtten, is het zo weinig opmerkzaam dat ze al snel weer hun aandacht verleggen tot wat je te zeggen hebt. Deze nieuwe, ontspannen houding van je handen maakt het na enige tijd makkelijk om je verhaal non-verbaal kracht bij te zetten. Het zit in de menselijke aard om ook met handgebaren wat we te zeggen hebben te versterken. Een grootste ruimte, een voorbij roetsjend dier of een grote ontploffing wordt al snel met heel veel manuele illustraties kracht bijgezet. Probeer maar eens het plot van een aflevering van the A-team of een andere komische actieserie te beschrijven zonder handgebaren. Maar naast het onbewust met je handen communiceren, kun je je handen ook functioneel inzetten. Je kunt je tekst organiseren door met je vingers je argumenten op te sommen: één, twee, drie... Je kunt belangrijke zinnen markeren door met een opgeheven hand of vinger er extra aandacht voor te vragen. 32

34 Je kunt met handgebaren en symbolen als oké, een duim omhoog of een stop-teken je tekst illustreren. Door deze signalen bewust aan je tekst toe te voegen, maak je je tekst begrijpelijker. Het is voor je publiek immers veel prettiger om niet alleen naar je verhaal te hoeven luisteren, maar er ook iets bij te zien. Stemgedrag Je stem doet meer voor je verhaal dan alleen het overbrengen van de woorden. Je draagt met je stem ook je gemoedstoestand over. Je kunt zelf goed aan iemands stem horen hoe hij of zij zich voelt; ook als je hem of haar niet ziet. In trainingen voor commercieel telefoonverkeer wordt niet voor niets de tip gegeven met een glimlach op het gezicht de telefoon op te nemen. Degene aan de andere kant van de lijn zal het niet zien, maar aan je stem is verrassend goed te horen of je de beller met plezier begroet of dat je dat doet met je hoofd nog verdiept in een ingewikkeld dossier. Net als bij lichaamstaal en mimiek heeft je publiek altijd in de gaten of er emotie in je stem zit. Ook al doe je nog zo hard je best om de emotie in je stem te verbergen, dan nog weet je publiek het te vinden! Een mooi voorbeeld hiervan is de film 2001: A Space Odyssey. Een van de karakters in de film is de intelligente supercomputer HAL. Stem-acteur Douglas Rain probeerde HAL zo emotieloos te spelen; zijn stem is monotoon en ingetogen. Toch klinkt HAL in de film beangstigend. Juist door het gedempte stemgebruik voel je dat er meer aan de hand is. Bewust gebruik van je stem zorgt ervoor dat je meer controle krijgt op het gevoel dat je met je stem wilt overbrengen. Tegelijkertijd zorg je er zo ook voor dat je het publiek niet onbewust verveelt met de manier waarop je iets zegt. Sommige sprekers zijn er enorm goed in om met een saaie en weinig afwisselende stem alleen al, hun toehoorders in slaap te sussen. Goed gebruik van je stem wil zeggen dat je stem afwisselend klinkt, met: de toonhoogte, ofwel de melodie; het volume door afwisselend harder en zachter te spreken; het tempo, door bijvoorbeeld een belangrijke passage langzamer uit te spreken. 33

35 Stiltes Bij het goed gebruik van je stem, hoort ook het goed gebruik van stiltes. Met stiltes kun je veel bereiken: Je kunt door een gepaste stilte je woorden meer impact geven. Het is na een stilte duidelijker dat je een nieuw onderdeel aansnijdt. Een stilte is altijd beter dan uuuhhhh. Het publiek vindt een korte stilte van ongeveer twee tellen doorgaans helemaal niet erg (en misschien zelfs wel plezierig). 34

36 Hoofdstuk 8 Wat wil je bereiken? Niets wordt zo overschat als de menselijke geest. We dichten onszelf vermogens toe, die we helemaal niet hebben. Zoals dingen goed onthouden, moeilijke kwesties in één keer goed uitleggen of denken dat wanneer jij iets belangrijk vindt, anderen dat ook wel zullen vinden. Deze overschattingen van de menselijke geest staan iedere spreker in het openbaar in de weg. Logos wil zeggen dat je leert je publiek mee te nemen in je verhaal. Net als met êthos, is dat voor veel mensen lastig. Het kan betekenen dat je je verhaal eenvoudiger en met meer herhalingen moet uitleggen dan jijzelf nodig vindt. Raar is dat niet: jij begrijpt je eigen verhaal natuurlijk beter dan wie dan ook! Onderzoek heeft uitgewezen dat mensen helemaal niet zo goed kunnen onthouden als we zelf denken. Van een willekeurig gesproken verhaal onthouden we gemiddeld zo n 11%. Als openbaar spreker zal je meer gestructureerd en meer expliciet je boodschap moeten brengen. Wellicht zelfs té expliciet naar jouw idee. Maar vergeet niet, jij kent het verhaal, het publiek hoort het voor het eerst! Kop en staart Geen verhaal begint zomaar. Hoe aantrekkelijk of pregnant je standpunt ook is, elk goed betoog verdient het te worden geïntroduceerd bij het publiek. Net zo goed geldt, dat het ook weer netjes door de presentator wordt uitgeleid. Als eerste. Voordat je aan je verhaal begint, maak je het publiek klaar voor je verhaal. Begin met een aandachttrekker. 35

37 Meestal denkt je publiek aan honderd-en-een andere dingen voordat je met je presentatie begint. Door met een goed citaat, een prikkelende vraag of een opvallend voorbeeld je publiek nieuwsgierig te maken, zal het meer aandacht hebben voor je verhaal. Als je de aandacht van je publiek eenmaal hebt, kun je met de werkelijke inhoud van je presentatie beginnen. Dat moet gestructureerd. Met een goede betoogstructuur maak je het voor je publiek makkelijker om je redenering te volgen. Dat betekent: eerst de inhoudsopgave, dan pas de inhoud zelf. Je tweede zin of alinea na je aandachttrekker is voor de doelstelling van je presentatie. Er zijn drie soorten doelstellingen. Informeren Je wilt informatie overbrengen aan het publiek. Agenderen Je wilt dat ze nadenken over een lastig onderwerp. Overtuigen Jij vindt iets, en zij moeten dat ook vinden. Nadat je de doelstelling van je presentatie of betoog hebt genoemd, formuleer je hoe je presentatie is opgebouwd. Bijvoorbeeld door je argumenten op te sommen. Let wel, je hoeft nog niets uit te leggen. Alleen het noemen van de inhoudsopgave is genoeg. Doe dat in zo kort mogelijke bewoordingen. Dus niet: maar: de privacywetgeving is onvoldoende aangepast voor het inzetten van drones en daarom Als eerste: privacy. Nadat je je argumenten hebt uitgewerkt, neem je aan het eind van je presentatie tijd voor een samenvatting. Daarmee bied je het publiek nog een laatste mogelijkheid om te zien waar jouw verhaal over ging. 36

38 Dat is belangrijk. De kans is aanwezig dat je luisteraars met één belangrijk punt in het hoofd zitten en dat ze het complete overzicht van je hele verhaal zijn kwijt geraakt. Een goede samenvatting bestaat uit drie delen: een herhaling van de opsomming van je argumenten; de kernboodschap ofwel de doelstelling van je presentatie; en een laatste opmerking: de uitsmijter. De uitsmijter heeft dezelfde functie als de aandachttrekker aan het begin. Je laat daarmee op energieke en doordachte wijze zien dat je verhaal is afgelopen. 37

39 Hoofdstuk 9 Alles van waarde is weerloos Mensen zijn geen machines. Elke afweging die we maken, maken we niet alleen met ons verstand, maar ook met ons gevoel. Als spreker of presentator dien je daar rekening mee te houden. Doe je dat niet, dan zouden mensen wel eens een onvolledige of zelfs onjuiste invulling kunnen geven aan jouw boodschap. Een verkeerd woord of verkeerd plaatje kan dan funest zijn voor je verhaal. Naast de uitstraling van de presentator en de begrijpelijkheid van het verhaal, speelt ook het voorstellingsvermogen bij het publiek een grote rol. Wat mensen vinden, wordt voor een groot deel bepaald door het plaatje dat ze in hun hoofd kunnen maken. Het prikkelt hun gevoel. Aristoteles noemde dit pathos: aansluiten bij het gevoelsleven van de toehoorders. Op twee manieren kun je er voor zorgen dat je ook op deze manier rekening houdt met de behoefte van het publiek: Door te spreken met beelden. Door te spreken met gevoel. Spreken met beelden Spreken met beelden zorgt er direct voor dat mensen zich iets kunnen voorstellen bij je verhaal. Het zijn dezelfde technieken die je in goede verhalen tegenkomt en waarmee we volksverhalen en sprookjes al eeuwen aan elkaar doorvertellen. De trucs van goed beeldend taalgebruik zij deze: gebruik eenvoudige woorden, geen jargon; geef tastbare omschrijvingen, doe alsof je erbij bent ( stel je eens voor.. ); 38

40 geef details ( een stapel papier die boven je computerscherm uittorent! ). Natuurlijk kun je in je presentatie met PowerPoint of Keynote ook échte plaatjes opnemen. Spreken met gevoel Ook het bewust overbrengen van emotie is belangrijk. Houd er rekening mee dat je altijd emoties communiceert; of het je nu wilt of niet. Daarbij, je publiek heeft emoties nodig. Het gevoel dat je toehoorders emoties hebben bij jouw punt, geeft gewicht aan je argumenten; het helpt je publiek bij het maken van hun afweging. Al eerder heb je gelezen, dat je niet alleen in woorden emoties communiceert. Emoties communiceer je vooral met bijvoorbeeld: het beklemtonen van bepaalde woorden; de mimiek; met handgebaren. 39

41 Hoofdstuk 10 Spreken met structuur In deze betoog structuur vind je alle opgaven om met een heldere opbouw, tothe-point en met illustraties onderbouwd betoog op te bouwen. Gebruik de structuur bij wijze van spreken als invulformulier om je betoog te ontwerpen. Je kunt het formulier hier downloaden uit de bibliotheek van het Periklesinstituut. Eventueel kan het formulier zelfs als aantekening dienen, al maakt het A4- formaat van het formulier het daarvoor minder geschikt. 40

42 Betoogstructuur Aandachttrekker Maak je publiek nieuwsgierig Kernboodschap Argument 1 Argument 2 Argument 3 Argument 1 Argument 2 Argument 3 Uitwerking Uitwerking Uitwerking Maak je argumenten SEXI Voorbeeld of Illustratie Voorbeeld of Illustratie Voorbeeld of Illustratie Argument 1 Argument 2 Argument 3 Kernboodschap Kortom,... 41

43 Wie was Perikles? Perikles was van vc de onbetwiste leider van Athene. Onder zijn bewind groeide de cultuur, kunst, onderwijs, filosofie en uiteraard de democratie in de stadstaat uit tot waar wij haar nu nog om roemen. Door Perikles charismatisch optreden en verbale daadkracht wordt de bloeitijd van Athene ook wel de Gouden Eeuw van Perikles genoemd. Het Periklesinstituut begeleidt gemeenteraden en Provinciale Staten in het effectiever maken van het debat en het politieke proces, traint fracties en individuele politici en coacht wethouders, gedeputeerden en overige politiek bestuurders. Onze trainers delen jarenlange ervaring in het trainen en coachen met een ruime ervaring in de politiek. Ze waren raadslid, wethouder, griffier enzovoorts. De programma's van het Periklesinstituut verbeteren samen met de leden van de volksvertegenwoordiging de meningsvorming, scherpte van de afweging en de overzichtelijkheid van de vergaderingen. Met inwerk- programma s voor de nieuwe raad, raadsbijeenkomsten, trainingen en workshops helpen ze de raad effectiever te vergaderen en tot betere besluitvorming te komen. Onze trainingen helpen volksvertegenwoordigers en fracties met hun debat- en presentatievaardigheden en wij coachen politiek bestuurders op het debatteren in de raad of Staten en het spreken in het openbaar. We verzorgen programma s over het gaan met agressie in het politieke ambt en helpen volksvertegenwoordigers en politiek bestuurders waakzaam te zijn voor integriteitsdilemma s in het politieke ambt. De medewerkers van het instituut publiceren geregeld over de kwaliteit van het politieke debat en het versterken van de democratie. Kijk in onze bibliotheek naar onze boeken, essays, opinieartikelen, lezingen, lesbundels, het populaire raadstaalbingo en de column De Mystery Burger van Binnenlands Bestuur over de kwaliteit van het debat in de gemeenteraad en S taten. Kijk voor meer informatie op Pagina 12 van 12