Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

Transcriptie

1 8 Doorlopende leerlijnen Arjan Clijsen, Wout Schafrat en Suzanne Beek Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs Collectief leren in een professionele leergemeenschap

2 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs Collectief leren in een professionele leergemeenschap Arjan Clijsen Wout Schafrat Suzanne Beek s-hertogenbosch, KPC Groep, 2013

3 Colofon Deze publicatie is ontwikkeld door KPC Groep voor ondersteuning van het regulier en speciaal onderwijs in opdracht van het ministerie van OCW. KPC Groep vervult op het gebied van R&D een scharnierfunctie tussen wetenschap en onderwijsveld. Foto omslag: istockphoto / kokouu Bestelnummer: Het is toegestaan om in het kader van educatieve doelstellingen (delen van) teksten uit deze publicatie te gebruiken, te verveelvoudigen, op te slaan in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar te maken in enige vorm zodanig dat de intentie en de aard van het werk niet worden aangetast. Bronvermelding is in alle gevallen vereist en dient als volgt plaats te vinden: Clijsen, A, Schafrat, W. & Beek, S. (2013). Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs. Collectief leren in een professionele leergemeenschap. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. 2013, KPC Groep, s-hertogenbosch

4 Voorwoord In 2011 werd het SLOA-project Onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs afgerond. In dit project staat de uitvoering van de cyclus Handelingsgericht werken centraal. Bij het op maat ontwerpen en implementeren van de onderwijszorgroute in de pilotscholen bemerkten we dat handelingsgericht werken een groot beroep doet op de handelingsbekwaamheid van de leraren. Hoe ga je als leraar doelgericht en op een haalbare en effectieve wijze om met verschillen in onderwijsbehoeften tussen leerlingen? Naar aanleiding hiervan is KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW in 2011 het SLOA-project Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs gestart. Doel van dit project is dat leraren in het voortgezet onderwijs (vmbo en havo/vwo) beter in staat zijn hun onderwijs af te stemmen op de pedagogische en didactische onderwijsbehoeften van leerlingen en planmatig om kunnen gaan met verschillen hierin tussen leerlingen. Passend onderwijs gebeurt in de klas en het is de leraar die het moet doen. Omgaan met verschillen staat dan ook hoog op de agenda van veel scholen voor voortgezet onderwijs. De cyclus Handelingsgericht werken stelt leraren in staat hun onderwijs beter af te stemmen op de onderwijsbehoeften van leerlingen. De uitvoering van de stappen uit de cyclus Handelingsgericht werken doet een groot beroep op de competenties van leraren. Hoe ontwikkelen leraren deze competenties op een duurzame wijze? In dit project streven we na dat door het vormen van een professionele leergemeenschap in school leraren meer bekwaam worden in handelingsgericht werken. In een professionele leergemeenschap leren leraren collectief van en met elkaar en ontwikkelen samen praktijkkennis. Het vormen van een professionele leergemeenschap om meer bekwaam te worden in handelingsgericht werken hebben we uitgeprobeerd in drie scholen voor voortgezet onderwijs: de Christelijke Scholengemeenschap Veenendaal, het Stedelijke College in Eindhoven en het Elde College in Schijndel. Samen met en in de praktijk zijn drie producten samengesteld: Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs. Collectief leren in een professionele leergemeenschap (Clijsen, Schafrat & Beek, 2013) Deze handreiking bevat aanwijzingen en suggesties om in school de competenties van leraren in handelingsgericht werken te vergroten en te versterken middels het vormen van een professionele leergemeenschap. Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs (Clijsen, Schafrat & Beek, 2013) Met deze scan kunnen de competenties van leraren met betrekking tot handelingsgericht werken in kaart gebracht worden. Op basis van de uitkomsten op de scan vindt een dialoog in een team plaats over welke competenties verder ontwikkeld of versterkt moeten worden. Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs. Onderzoeksrapportage (Clijsen, Schafrat & Beek, 2013) In deze rapportage wordt beknopt verslag gedaan van het onderzoek dat op de drie pilotscholen verricht is naar de ervaringen en resultaten van het vormen van een professionele leergemeenschap om meer bekwaam te worden in handelingsgericht werken. Voorwoord

5 Het inrichten van handelingsgericht werken ziet er op elke school weer anders uit en is altijd maatwerk per school. Dat geldt ook voor het vormen van een professionele leergemeenschap. Deze handreiking is dan ook geen blauwdruk, maar schetst een aantal keuzes en draagt overwegingen en suggesties aan. Wij wensen u veel succes met handelingsgericht werken en danken de drie pilotscholen voor hun waardevolle bijdrage aan dit project. Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

6 Inhoud 1 Oriëntatie op handelingsgericht werken in een professionele leergemeenschap Externe en interne ontwikkelingen in het voortgezet onderwijs Visie van school op omgaan met verschillen Keuze voor handelingsgericht werken Visie op de professionalisering van leraren Keuze voor een professionele leergemeenschap Noodzakelijke condities in school en team Op teamniveau Op schoolniveau 11 2 Treffen van voorbereidingen Samenstellen stuurgroep Vaststellen huidige en gewenste situatie: de opdracht aan de PLG Analyse huidige situatie Analyse gewenste situatie Opdracht aan de professionele leergemeenschap Keuze voor team(s) die een PLG gaan vormen Keuze projectleider Tips voor het vormen van een professionele leergemeenschap 21 3 Start professionele leergemeenschap Handelingsgericht werken Afname van de competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs Leerlingen aan het woord Opstarten cyclus Collectief leren Bepalen collectieve ambities met betrekking tot handelingsgericht werken Werkvormen voor collectief leren 28 4 Handelingsgericht werken samen leren Cyclus Handelingsgericht werken en cyclus Collectief leren verbinden Handelingsgericht werken stap voor stap: een collectief proces Collectieve opbrengsten duurzaam borgen Teams leren van elkaar: de cyclus Handelingsgericht werken vindt zijn weg in school 39 Literatuur 41 Bijlagen 43 Bijlage 1 Achtergrondinformatie Handelingsgericht werken 44 Bijlage 2 Cyclus Handelingsgericht werken 48 Bijlage 3 Cyclus Collectief leren 51 Bijlage 4 Achtergrondinformatie Professionele leergemeenschap 52 Bijlage 5 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 54 Bijlage 6 PowerPointpresentatie Handelingsgericht werken 72 Inhoud 1

7 2 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

8 1 Oriëntatie op handelingsgericht werken in een professionele leergemeenschap 1.1 Externe en interne ontwikkelingen in het voortgezet onderwijs Er is in het voortgezet onderwijs veel onvrede over de huidige onderwijszorg aan leerlingen. Veel scholen oriënteren zich op hoe zij hun onderwijs beter kunnen afstemmen op de onderwijsbehoeften van leerlingen en hoe zij daarin effectiever kunnen omgaan met verschillen tussen leerlingen. Meestal is een combinatie van externe en interne ontwikkelingen aanleiding hiertoe. Externe ontwikkelingen Passend onderwijs Centraal in passend onderwijs staat een goede afstemming van het onderwijs op de onderwijsbehoeften van de leerlingen en het uitgaan van en het omgaan met verschillen daarin. Leraren spelen in passend onderwijs een cruciale rol. Passend onderwijs gebeurt in de klas en doet een groot beroep op de professionaliteit van leraren. Hoe stem ik mijn onderwijs doelgericht en planmatig af op de onderwijsbehoeften van leerlingen? Hoe kan ik op een effectieve en haalbare wijze omgaan met verschillen tussen leerlingen? Op welke wijze kan ik daarin samenwerken met collega s in mijn team? Opbrengstgericht werken Scholen en leraren dienen steeds meer verantwoording af te leggen van de behaalde leeropbrengsten en van de inzet van zorgmiddelen en de resultaten daarvan. Dit vraagt een opbrengstgerichte attitude van leraren om data over de opbrengsten van hun onderwijs te verzamelen, te analyseren en zo nodig (samen) stappen te ondernemen om de leeropbrengsten te vergroten. Doorgaande onderwijszorg Bij overgangen in de schoolloopbaan van leerlingen, zoals de overgang van primair onderwijs naar voortgezet onderwijs, de overgang van onderbouw naar bovenbouw en de overgang naar vervolgonderwijs, is belangrijk dat afgestemd op de onderwijsbehoeften van de leerlingen een doorgaande onderwijszorg geboden wordt. Hoe doe je dat en op welke wijze neem je daarin als leraar je verantwoordelijkheid? Talentontwikkeling Leerlingen dienen zich in het voortgezet onderwijs optimaal te kunnen ontwikkelen op basis van hun mogelijkheden en talenten. In een kennismaatschappij is talentontwikkeling essentieel, maar hoe geef je dat in de praktijk handen en voeten? Mogelijke interne ontwikkelingen Onvrede over het werken met individuele handelingsplannen Er wordt veel tijd en energie gestoken in het opstellen van handelingsplannen, terwijl het werken met een veelheid aan individuele handelingsplannen in de praktijk onuitvoerbaar is en zelfs tot een drastische daling van de instructietijd kan leiden. Handelingsplannen zijn op veel scholen een papieren tijger en géén werkdocument. Wat is een haalbaar alternatief? Toename en verdichting van de problematiek Op veel scholen stijgt het aantal zorgleerlingen. Het betreft in het bijzonder leerlingen met gedrags- en met sociaal-emotionele problemen. Hoe zorg je dat deze leerlingen tijdig gesignaleerd worden? Op welke wijze ga je met deze problematiek om in je onderwijs? Hoe kunnen leraren hun aanpak beter op elkaar afstemmen? 1 Oriëntatie op handelingsgericht werken in een professionele leergemeenschap 3

9 Schooluitval, afstroom en zittenblijven Op veel scholen zien we leerlingen voortijdig uitvallen, afstromen of zittenblijven. Welke maatregelen kunnen leraren (gezamenlijk) nemen om dit te verminderen? Stappen en taken in onderwijszorg zijn onduidelijk Vaak zijn de stappen in onderwijszorg in school en ieders taken en verantwoordelijkheden niet duidelijk. Dit leidt tot langs elkaar heen werken en miscommunicatie. Hoe bevorder je een goede communicatie en samenwerking tussen leraren? Wat is een goede overlegstructuur? Omgaan met verschillen tussen leerlingen Uit onderzoek dat School aan Zet onder leraren in het VO verricht heeft, komt naar voren dat leraren hoge prioriteit verlenen aan het beter en effectiever omgaan met verschillen tussen leerlingen, zowel in pedagogisch als in didactisch opzicht. Op veel scholen voelen leraren zich hierin handelingsverlegen. Vaak blijft het bij de worsteling van een individuele leraar en ontbreekt in school een gezamenlijke visie en denk- en werkkader voor het effectief uitgaan van en omgaan met verschillen. Het versterken van omgaan met verschillen is noodzakelijk voor het welslagen van passend onderwijs. Door beter om te gaan met verschillen zijn leraren meer in staat tegemoet te komen aan de onderwijsbehoefte van iedere leerling, kunnen zij betere schoolprestaties realiseren en kan voorkomen worden dat nog meer leerlingen naar het voortgezet speciaal onderwijs verwezen worden. Uit onderzoek door de Inspectie van het Onderwijs (2013) blijkt dat omgaan met verschillen het moeilijkste aspect van het vak van leraar is. Aanleiding voor ons om te participeren in dit project zijn de ontwikkelingen rondom passend onderwijs. Wij willen de scores en de kwaliteit van ons onderwijs verbeteren. Daarnaast ervaren de docenten de behoefte om effectiever te differentiëren om zo leerlingen meer op hun niveau te kunnen bedienen. (Teamleider) 1.2 Visie van school op omgaan met verschillen Voor het bieden van passend onderwijs is nodig dat de school een visie heeft op hoe men uitgaat van en omgaat met verschillen in onderwijsbehoeften tussen leerlingen. Eén van de pijlers van passend onderwijs is visieontwikkeling: het komen tot gezamenlijke waarden, normen, opvattingen, uitgangspunten en ambities. We maken daarbij onderscheid tussen uitgaan van en omgaan met verschillen. Uitgaan van verschillen richt zich op de bereidheid en attitude van leraren om oog te hebben voor verschillen tussen leerlingen, deze verschillen te respecteren en hierop in te spelen. Omgaan met verschillen betreft de vaardigheid van leraren om hun onderwijs qua instructie, begeleiding en klassenmanagement af te stemmen op de verschillende onderwijsbehoeften van leerlingen. Het is belangrijk dat er in alle geledingen van de school een gedeelde visie bepaald wordt op het uitgaan van en omgaan met verschillen in onderwijsbehoeften van leerlingen. Een dergelijke visie kan niet van bovenaf op papier geformuleerd worden, maar ontstaat in dialoog tussen alle medewerkers. Het is essentieel dat er onder leraren draagvlak is voor deze visie. Zij dienen immers het omgaan met verschillen in de klas uit te voeren. Het management stuurt op basis van externe en interne ontwikkelingen (zie paragraaf 1.1) deze dialoog aan en biedt ruimte om tot een gezamenlijke visie in school te komen. 4 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

10 Waarom een visie? Een visie is niet een vrijblijvend, abstract, papieren verhaal. Het dient doorleefd te zijn. Als je een schip wilt bouwen, ga dan niet meteen in de weer met bouwtekeningen en materialen, met het organiseren en structureren van mensen, maar leer je mensen door verhalen te verlangen naar de eindeloze zee. (Antoine Saint-Exupéry). Een visie drukt uit wie je bent, waar je voor staat en wat je nastreeft. Een goede visie: is een inspiratiebron voor alle medewerkers en zorgt voor binding; geeft concreet sturing aan het denken en handelen; biedt een kompas voor verdere ontwikkeling. Zonder passie, betrokkenheid en urgentie geen visie. Leraren hebben een gedeelde wens: het onderwijs afstemmen op de onderwijsbehoeften van leerlingen, zodat zij zich optimaal op basis van hun talenten en mogelijkheden kunnen ontwikkelen. Visie zichtbaar maken in concreet handelen Maak de visie op omgaan met verschillen concreet en specifiek. Bespreek met elkaar hoe je de visie terugziet in het concrete gedrag en handelen van de leraren op de werkvloer. Kijk ook hoe je leerlingen en de ouders kunt betrekken bij het bepalen van de visie van school op omgaan met verschillen. Hoe waarderen zij de huidige situatie? Wat vinden zij wenselijk? Een succesfactor van dit project voor ons is dat het de gezamenlijke visie van onze school versterkt. (Teamleider) 1.3 Keuze voor handelingsgericht werken Veel scholen voor voortgezet onderwijs oriënteren zich op hoe zij in hun school het passend omgaan met verschillen in onderwijsbehoeften tussen leerlingen kunnen verbeteren en versterken. Handelingsgericht werken (HGW) is een werkwijze waarin leraren doelgericht en planmatig hun onderwijs afstemmen op verschillen in onderwijsbehoeften tussen leerlingen en cyclisch de vorderingen van de leerlingen met elkaar bespreken en evalueren in groepsbesprekingen. Deze werkwijze wordt reeds op zeer veel basisscholen toegepast en krijgt ook in het voortgezet onderwijs steeds meer aandacht. 1 Oriëntatie op handelingsgericht werken in een professionele leergemeenschap 5

11 Cyclus Handelingsgericht werken In vier fasen worden zes stappen gezet: Fase 1 Waarnemen 1 Verzamelen en analyseren van de gegevens van alle leerlingen in een digitaal groepsoverzicht. 2 Signaleren van leerlingen die qua leerontwikkeling, gedrag, sociaal-emotionele ontwikkeling en/of werkhouding de komende periode extra aandacht nodig hebben. Fase 2 Begrijpen 3 Benoemen van de pedagogische en/of didactische onderwijsbehoeften van de leerlingen die gesignaleerd zijn. Fase 3 Plannen 4 Op een haalbare en effectieve manier clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften. 5 Doelgericht opstellen van een (groeps)plan op basis van de gekozen clustering. Fase 4 Realiseren 6 Uitvoeren van het (groeps)plan en na afloop evalueren of de doelen bereikt zijn en wat de resultaten zijn. Elke cyclus wordt afgerond met een groepsbespreking. Deze bespreking markeert tevens het begin van de nieuwe cyclus. Doorgaans wordt de cyclus HGW twee tot vier maal per schooljaar uitgevoerd. Meer informatie over handelingsgericht werken In bijlage 1 is informatie opgenomen over het doel, de uitgangspunten en de werkwijzen van HGW in het voortgezet onderwijs. Bijlage 2 bevat een schema van de cyclus HGW. Handelingsgericht werken zal er op elke school anders uitzien. Dit is namelijk afhankelijk van de visie van school op passend onderwijs, de organisatie van het onderwijs, de leerlingenzorg in school en een aantal keuzes die de school kan maken ten aanzien van de vormgeving en uitvoering van HGW. Handelingsgericht werken vraagt dan ook altijd maatwerk per school. Het op maat ontwerpen en implementeren van HGW in school staat uitgebreid beschreven in het Draaiboek invoering onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs (Clijsen, Beek, Van den Beek & Van Herp, 2011a). Daarnaast biedt de site de nodige handreikingen en veel handige materialen. Ook in de publicatie Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs (Pameijer, Van Beukering, Van der Wulp & Zandbergen, 2012) treft u informatie over HGW aan. Bijlage 6 bevat een PowerPointpresentatie over handelingsgericht werken die naar de eigen situatie bewerkt kan worden. Centrale vraag Op welke wijze kan de cyclus Handelingsgericht werken voor onze school een geschikte en haalbare werkwijze zijn om onze visie op omgaan met verschillen in onderwijsbehoeften tussen leerlingen te realiseren? Verken eerst in het managementteam en met de afdelingsleiders en de zorgcoördinator of HGW een geschikte werkwijze is voor school. Als dat het geval is, dan wordt HGW in het team geïntroduceerd en met het team besproken of HGW wenselijk en haalbaar is voor school. 6 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

12 Voor het beantwoorden van bovenstaande vraag worden de volgende stappen in het team gezet. 1 Namens het team verzamelen enkele medewerkers informatie over HGW in het voortgezet onderwijs. Denk ook aan het verzamelen van praktijkervaringen van scholen die al met HGW werken. 2 Het team ontvangt informatie over het doel, de uitgangspunten en de stappen uit de cyclus HGW. 3 Onderzoek met het team in hoeverre de cyclus HGW aansluit bij de huidige praktijk in school. 4 Bepaal met het team of de cyclus HGW geschikt en haalbaar is om de visie van school te realiseren. 5 Neem in het team een besluit om HGW al dan niet in school in te voeren of eerst op kleine schaal in school uit te proberen. 6 Formuleer met het team wat men concreet wil bereiken met de invoering van HGW in school. Het is in de discussie binnen school belangrijk dat de cyclus HGW niet als een blauwdruk van buitenaf gezien wordt. Elke school geeft haar eigen invulling aan de stappen uit de cyclus HGW en zet haar eigen accenten. Het is essentieel dat het team een weloverwogen besluit neemt om met de cyclus HGW te gaan werken en er draagvlak voor is bij de leraren. Het is één van de pijlers tot succes. Het management van school onderschrijft de keuze van het team. Door het werken met de methodiek Handelingsgericht werken wordt recht gedaan aan verschillen tussen leerlingen. (Teamleider) Koppelen aan opbrengstgericht werken Bij een keuze voor handelingsgericht werken verdient het aanbeveling te onderzoeken in hoeverre in school tegelijkertijd het opbrengstgericht werken opgepakt kan worden. Handelingsgericht werken en opbrengstgericht werken zijn nauw aan elkaar verwant en goed met elkaar te combineren. Binnen en vanuit het handelingsgericht werken zijn er volop aanknopingspunten om data te verzamelen over de opbrengsten van het onderwijs, deze opbrengsten op groeps- en schoolniveau te analyseren en te bespreken en vervolgens te bekijken wat gedaan kan worden om de leeropbrengsten te verhogen. Docenten zien het nut van HGW terug in de klas. De docent heeft meer zicht op de ontwikkeling en de onderwijsbehoeften van de leerlingen. Tijdig worden leerlingen gesignaleerd die extra aandacht nodig hebben. Docenten gaan hierover met elkaar in gesprek. (Zorgcoördinator) 1.4 Visie op de professionalisering van leraren De cyclus HGW is geen blauwdruk van buitenaf, maar wordt in de eigen praktijk vormgegeven, ontwikkeld, beproefd en bijgesteld. HGW doet een groot beroep op de professionaliteit en competenties van leraren. Een wisselwerking van attituden, mindset, vaardigheden, inzichten en kennis. Professionalisering is dan ook altijd een integraal onderdeel van de invoering van HGW. Leraren verwerven kennis, vaardigheden en waarden met betrekking tot HGW om hun onderwijs aan leerlingen te verbeteren. Het is een noodzakelijk en continu leerproces in steeds wisselende omstandigheden en met steeds wisselende leerlingen. 1 Oriëntatie op handelingsgericht werken in een professionele leergemeenschap 7

13 Centrale vraag Hoe ontwikkelen en verwerven leraren in onze school het beste de competenties die nodig zijn voor HGW? Hoe maak je de leraren met betrekking tot HGW eigenaar van hun professionele ontwikkeling? Hoe creëer je een gezamenlijke verantwoordelijkheid? Het management is verantwoordelijk voor het professionaliseringsbeleid van school en dient vanuit onder meer functioneringsgesprekken en klassenbezoeken zicht te hebben op de professionaliseringsvragen en behoeften van de leraren. Het management oriënteert zich met betrekking tot HGW op de professionalisering in school. Hoe vindt nu de professionalisering plaats? Wat zijn de duurzame resultaten en effecten daarvan? Voelen de leraren zich eigenaar van hun professionalisering? Is er sprake van samen (collectief) leren? Worden ieders talenten bij het delen van kennis optimaal benut en ingezet? Het management bespreekt met de leraren de professionalisering. Is voor hen duidelijk welke competenties met betrekking tot HGW van hen verwacht worden? Voelen zij zich eigenaar van hun professionele ontwikkeling? Sluit de professionalisering aan bij hun eigen praktijk? Is de professionalisering direct verbonden met activiteiten die in de klas plaatsvinden? Delen leraren hun praktijkkennis en -ervaringen goed met elkaar? Is er sprake van samen van en met elkaar leren? Het management en de leraren ontwikkelen samen een visie op hoe de professionalisering met betrekking tot HGW het beste zou kunnen plaatsvinden. Organiseer het leren dicht bij de docenten. Sluit aan bij hun vragen. Bied ruimte aan de diversiteit in het team. (Afdelingsleider) 1.5 Keuze voor een professionele leergemeenschap Op basis van haar visie op professionalisering maakt school een keuze voor hoe de professionalisering in HGW in school het beste kan plaatsvinden. Van training naar collectief leren Vaak wordt gekozen voor een training door externe deskundigen. Bezwaar tegen deze trainingen is dat ze onvoldoende de betrokkenheid van de leraren mobiliseren, te ver af staan van de eigen praktijk en te vaak op het individuele leerproces gericht zijn. Ze zijn vaak kort en van voorbijgaande aard en leiden daarom te weinig tot duurzame veranderingen in het gedrag en handelen van de leraren wanneer zij na de scholing terugkeren tot de orde van de dag. Het collectief leren in een professionele leergemeenschap sluit aan bij de eigen praktijk, bouwt voort op de praktijkkennis van de leraren en neemt de gezamenlijke ambities van de leraren als uitgangspunt. Er is sprake van een gezamenlijke verantwoordelijkheid in een continu, planmatig en cyclisch leerproces dat bijdraagt aan een duurzame schoolontwikkeling. Een lerende organisatie nu en morgen. Bij collectief leren worden individuele kennis en opvattingen expliciet gemaakt, waardoor deze uitgewisseld kunnen worden binnen de organisatie. Wanneer praktijkkennis door voldoende leden van de organisatie gedeeld en geaccepteerd wordt, wordt deze kennis geobjectiveerd tot organisatiekennis. En omgekeerd kunnen individuele leraren leren van de organisatie. 8 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

14 Ze herzien hun originele opvattingen en ontwikkelen nieuwe ideeën onder invloed van collectief gedeelde opvattingen en kennis. Binnen collectief leren kunnen we onderscheid maken in het leren van: individuen in de context van de organisatie; groepen of teams binnen de organisatie (bijvoorbeeld een afdeling of een kernteam); de organisatie als geheel. Collectief leren vindt plaats in een professionele leergemeenschap (PLG). Een PLG is niet van vandaag op morgen gerealiseerd en past niet bij de cultuur van sommige scholen. Onderzoek of de professionele leergemeenschap voor school een geschikte vorm van professionaliseren is. Het managementteam en de betrokken afdelings- of teamleiders zetten daartoe de volgende stappen. 1 Verzamel informatie over het doel, de opzet en de werkwijze van een PLG. Bespreek in het team de cyclus Collectief leren (bijlage 3 en 4) die uitgangspunt is voor een PLG. Onderzoek ook de praktijkervaringen van scholen die al met een PLG werken. 2 Is de PLG een gewenste, een geschikte en een haalbare wijze van professionaliseren om in onze school leraren meer bekwaam te maken in HGW? 3 Zijn in dit stadium de condities in school aanwezig om al een PLG te vormen? Zie ook paragraaf Welk(e) team(s) binnen school is/zijn al zo ver om een PLG met betrekking tot HGW te vormen? Welk(e) team(s) wil(len) een PLG vormen? De leraren dienen vooraf goed geïnformeerd te zijn over doel, opzet en werkwijze van een PLG (zie ook stap 1). 5 Is er bij de leraren in het (de) betrokken team(s) draagvlak voor het vormen van een PLG met betrekking tot HGW? Het dient een collectief besluit te zijn. Als één of meerdere teams in school het besluit genomen hebben dat zij door het vormen van een PLG meer bekwaam willen worden in HGW, dan wordt een stuurgroep gevormd die het vormen van de PLG gaat voorbereiden. Invoering van HGW in school is een meerjarig traject. In een meerjarenplanning dient het vormen van een PLG daarop aan te sluiten. Belangrijk is dat de leraren zich in de PLG eigenaar voelen van de innovatie die in gang gezet wordt. Maar hoe ziet dat eigenaarschap er binnen een schoolorganisatie uit? Een PLG kent leraren die actief deelnemen in de besluitvorming, een cultuur van onderlinge samenwerking, leraren die samen het werk plannen en leraren die samen verantwoordelijkheid dragen voor de resultaten van het werk. Daarbij is er in de PLG sprake van een productieve coalitie tussen leraren en het management. Dit gedeelde eigenaarschap is een belangrijke voorwaarde voor duurzame schoolontwikkeling. Voor mij is het zo /- - --? 1 dat ik mij proactief inzet voor schoolontwikkeling 2 dat ik laat zien dat ik met de feedback van anderen iets doe 3 dat ik de samenwerking met anderen actief zoek Bij ons in het team is het zo /- - --? 4 dat we actief mensen van buiten ons team betrekken bij... 5 dat we over en weer bereid zijn onze standpunten aan te passen 6 dat we actief een bijdrage willen leveren aan de collectieve ambitie van school Bij ons op school is het zo /- - --? 7 dat de schoolleiding ons stimuleert zelf initiatieven te nemen 8 dat de schoolleiding open staat voor feedback 9 dat er sprake is van vertrouwen tussen schoolleiding en leraren Tabel 1 Matrix voor gedeeld eigenaarschap 1 Oriëntatie op handelingsgericht werken in een professionele leergemeenschap 9

15 Meer informatie over een professionele leergemeenschap In bijlage 4 is achtergrondinformatie opgenomen aan over doel, opzet en werkwijze van een PLG. Bijlage 3 bevat een schema van de stappen uit de cyclus Collectief leren die bij een PLG toegepast worden. In de publicatie Onderwijs is van ons (Castelijns, Koster & Kools, 2011) staat het samen leren in een PLG uitgebreid beschreven. Het vormen van een PLG is een krachtig middel om HGW duurzaam in school in te voeren. Naast het vormen van een PLG zijn er ook andere mogelijkheden om leraren meer bekwaam te maken in HGW. Verken welke vorm van professionaliseren het beste past bij school. Eén van de pilotscholen kiest voor het werken in zogenaamde leerhuizen. Dit zijn kleinschalige leeromgevingen met daarin de lokalen voor een bepaalde groep leerlingen met een vaste groep aan mentoren en docenten. Zo tracht men recht te doen aan de vijf leidende uitgangspunten van de school: transparantie, ontwikkelingsgerichtheid, veiligheid, intercultureel besef en respect. Door het gaan werken in een professionele leergemeenschap wordt meer recht gedaan aan deze kernkwaliteiten. (Projectleider) Organiseer de betrokkenheid van docenten. Het gaat om het teruggeven van eigenaarschap. Pak de docent haar vak niet af. (Zorgcoördinator) 1.6 Noodzakelijke condities in school en team Op teamniveau Collectief leren in een professionele leergemeenschap HGW kan alleen maar effectief zijn als een aantal condities in het betrokken team aanwezig is. Veilig en open klimaat Er moet in het collectief sprake zijn van wederzijdse waardering, vertrouwen, respect en eerlijkheid, zodat kennis, opvattingen en waarden open uitgewisseld kunnen worden. De variëteit in perspectieven van de leraren moet niet te klein zijn, anders komt er geen leerproces op gang. Anderzijds kan een te grote variëteit in perspectieven het komen tot gezamenlijke opvattingen hinderen. Gezamenlijke voorkennis, een gemeenschappelijk belang en een gedeelde visie Teams hebben vaak al een eigen leergeschiedenis. Het is dan ook erg belangrijk dat het team gezamenlijke voorkennis heeft over HGW en dat de visie, de doelen en de verwachte opbrengsten ten aanzien van HGW voor iedereen duidelijk zijn en met elkaar gedeeld en gedragen worden. De deelnemers aan de leergemeenschap dienen urgentie te voelen en zij moeten in hun eigen praktijk een gemeenschappelijk belang hebben bij het invoeren van HGW. Samenwerking en gezamenlijke invloed Er dient ruimte en tijd te zijn voor samenwerking en overleg. Naast overleg zijn het samen uitvoeren van activiteiten, het samen uitproberen van nieuwe werkwijzen en het bij elkaar in de klas kijken belangrijk. Daarnaast dient er sprake te zijn van gezamenlijke invloed. Hiermee wordt bedoeld dat de stem van de deelnemers aan de leergemeenschap niet alleen gehoord wordt, maar ook ergens toe leidt. De uitdaging van het organiseren van collectief leren is om te zorgen dat de stem van alle deelnemers doorklinkt, ongeacht verschillen in positie. 10 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

16 Eigen praktijk centraal Bij een gemeenschappelijk belang dient de eigen praktijk van de leraren in het team centraal te staan. HGW is geen uniform blauwdruk. De stappen uit de cyclus HGW worden in de eigen praktijk uitgeprobeerd en krijgen in de eigen praktijk hun eigen vorm. De betrokken leraren ontwikkelen zelf praktijkkennis over hoe zij gestalte geven aan de cyclus HGW en de stappen uitvoeren. Reflectie en feedback In een PLG dienen de deelnemers bereid en in staat te zijn over hun eigen professioneel handelen te reflecteren. In een reflectieve dialoog probeert met elkaars praktijken te verhelderen, opvattingen expliciet te maken en eventueel deze opvattingen te herzien. Ook het geven van feedback aan anderen en anderen uitnodigen tot feedback is een conditie voor collectief leren. Verantwoordelijkheid en betrokkenheid Collectief leren is niet iets vrijblijvends, maar vraagt van de deelnemers verantwoordelijkheid, betrokkenheid en passie voor het thema. Vaak worden leraren geregeerd door de waan van de dag. Alle deelnemers in een team dienen zich daarom gezamenlijk eigenaar te voelen van de leergemeenschap, de gemaakte afspraken na te komen en zich resultaatverantwoordelijk te voelen voor de opbrengsten. Dit kan alleen als ook het management en de schoolleiding zich verantwoordelijk voelen en tijd, ruimte en middelen beschikbaar stellen Op schoolniveau Naast bovenstaande condities zijn er ook situationele en organisatorische condities op het niveau van de school nodig om collectief leren tot een succes te maken. Visie op collectief leren In een professionele organisatie dient er ten aanzien van HRM en personeelsbeleid een gedeelde visie op professionalisering te zijn. De keuze voor collectief leren in een PLG wordt gedeeld door en heeft draagvlak bij het team en wordt door het management uitgedragen en consequent toegepast in school. Tijd, ruimte en middelen Voor collectief leren is tijd nodig, zodat de deelnemers frequent met elkaar kunnen overleggen, uitwisselen en samenwerken. Er dient ruimte en gelegenheid te zijn voor diverse leeractiviteiten. Niet enkel overleg met elkaar, maar ook bij elkaar kijken en met elkaar nieuwe ideeën ontwikkelen en uitproberen. Tevens dienen er mogelijkheden te zijn om extern kennis te halen. Leiderschap De schoolleiding dient het collectief leren actief te ondersteunen en bij te dragen aan het scheppen van condities die nodig zijn voor een collectief leerproces, zowel cultureel als structureel. De schoolleiding stimuleert het collectief leren en geeft daarin zelf het goede voorbeeld. De schoolleiding volgt de voortgang en uitkomsten van collectieve leerprocessen in school, biedt ruimte, activeert de betrokkenen en grijpt tijdig in als processen niet goed verlopen. Speelruimte - grenzen Een organisatie waarin men niet bewegen kan, waar alles strak is geregeld, is teamvijandig. Voor collectief leren in een team is speelruimte nodig. Die ontstaat niet door alles los te laten. Er moeten kaders zijn, want een speelveld zonder lijnen is als een ruimte zonder grenzen: leegte. Een van de belangrijkste grenzen is het hebben van een gezamenlijk beeld: waar gaan we naartoe? Een belangrijke randvoorwaarde voor collectief leren is het afgeleid van de visie van school formuleren van een duidelijke opdracht naar het team met focus, doelen en resultaten. Gelet op bovenstaande condities is, zoals ook op de pilotscholen bleek, het vormen van een PLG niet eenvoudig en een kwestie van lange adem. Het is een meerjarig traject. Uiteindelijk zal deze investering zich terugbetalen, omdat met het vormen van een PLG in school een cultuur en structuur aanwezig is om duurzaam van en met elkaar te leren. 1 Oriëntatie op handelingsgericht werken in een professionele leergemeenschap 11

17 Het vormen van een PLG is lastig en complex. In het team voelde men zich nog niet veilig genoeg om al zo diepgaand met elkaar in overleg te gaan. Veel docenten waren met HGW nog erg bezig met hoe doe ik dit nu in mijn eigen les? (Teamleider) Na één jaar van collectief leren is de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor alle leerlingen toegenomen. Vooral de mentoren zijn meer betrokken en nemen meer verantwoordelijkheid. (Team) 12 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

18 2 Treffen van voorbereidingen Management en team hebben na een uitgebreide oriëntatie vooraf besloten om handelingsgericht te gaan werken. Zij hebben ervoor gekozen om meer bekwaam te worden in handelingsgericht werken (HGW) door een professionele leergemeenschap (PLG) te vormen, waarin collectief leren centraal staat. In dit hoofdstuk staan de voorbereidingen beschreven om met betrekking tot HGW een PLG te gaan vormen. 2.1 Samenstellen stuurgroep Het invoeren van HGW in school en het vergroten van de bekwaamheid van de leraren in HGW is een intensief en meerjarig traject. Het is daarom goed een stuurgroep (of regiegroep) samen te stellen die dit proces aanstuurt en ondersteunt. Taken stuurgroep Bepalen van de huidige en gewenste situatie en het opstellen van een globaal plan van aanpak. Keuze van een afdeling, bouw of kernteam dat start met het vormen van een PLG. Verstrekken van een opdracht aan de PLG. Beschikbaar stellen van faciliteiten in tijd, ruimte en middelen aan het gekozen team. Adviseren van de projectleider van de PLG. Monitoren, bewaken en evalueren van de voortgang van HGW in de PLG. Interne communicatie naar de andere afdelingen, bouwen of teams die nog niet gestart zijn. Borgen van de tussentijdse opbrengsten uit de PLG. Rapporteren voortgang aan het managementteam. Samenstelling stuurgroep De stuurgroep (of regiegroep) is breed samengesteld om draagvlak te verkrijgen. In de stuurgroep zitten in ieder geval de projectleider die de PLG direct aanstuurt en begeleidt (zie paragraaf 2.4) en een vertegenwoordiger van het managementteam. Bij voorkeur maken ook de betrokken afdelingsleider, de teamleider, de zorgcoördinator en een leraar deel uit van de stuurgroep. De stuurgroep is groot genoeg opdat alle geledingen in school zich vertegenwoordigd voelen, maar ook klein genoeg om slagvaardig te kunnen werken. Externe adviseur Een externe adviseur kan de stuurgroep en de PLG ondersteunen, zowel op inhoud als op proces. Het is belangrijk dat deze adviseur veel expertise en praktijkervaring heeft op het gebied van HGW in het voortgezet onderwijs, evenals met betrekking tot collectief leren in een PLG. De externe begeleider heeft een adviserende rol en ondersteunt de PLG naar inhoud en proces. Een valkuil is dat de PLG afhankelijk wordt van de externe begeleider en de externe begeleider de rol van expert of trainer krijgt. Van een PLG en een collectief leerproces is dan geen sprake meer. 2 Treffen van voorbereidingen 13

19 Schoolleiding Het beleggen van de regie bij een stuurgroep betekent niet dat de schoolleiding niet meer betrokken is. Voor het welslagen van collectief leren is het belangrijk dat de schoolleiding leiderschap toont in visieontwikkeling, cultuurverandering en het uitdagen van leraren tot veranderen en het nemen van eigen verantwoordelijkheid. De schoolleider levert ook een belangrijke bijdrage aan het scheppen van de condities (zie paragraaf 1.5) die nodig zijn om een PLG te kunnen vormen. De schoolleider stelt heldere kaders en stuurt op de gewenste resultaten. Bij aanvang van het project is een stuurgroep ingericht. Deze bestond uit een vertegenwoordiging vanuit de school: afdelingsleider, zorgcoördinator, orthopedagoog, één mentor en één docent. Er is gekozen om het project te starten in één team. De projectleiding is belegd bij de betreffende teamleider met één docent namens de lesgevenden. (Afdelingsleider) De stuurgroep bestond uit de teamleider en de zorgcoördinator. Een bredere stuurgroep was gezien de interne werkdruk en de draagkracht vanuit de medewerkers een slag te ver. (Projectleider) Vreemde ogen dwingen. Iemand van buiten die kennis, papier en ervaring inbrengt, met andere ogen kijkt en de zaken in de gaten houdt. Dat helpt. (Zorgcoördinator) 2.2 Vaststellen huidige en gewenste situatie: de opdracht aan de PLG In de voorbereidingsfase brengt de stuurgroep met betrekking tot de stappen uit de cyclus HGW kort en bondig de huidige en de gewenste situatie in kaart. De analyse van de huidige en de gewenste situatie geeft globaal aan waar de school nu staat met betrekking tot HGW en waar de school met HGW naartoe wil. Op basis van deze analyse ontvangt de PLG een opdracht van de stuurgroep en gaat de PLG aan de slag. Binnen de opdracht van de stuurgroep heeft de PLG vervolgens alle ruimte om zelf haar ambities, aanpak en activiteiten te bepalen Analyse huidige situatie Ten aanzien van de stappen uit de cyclus HGW (zie bijlage 2) en het collectief leren in een PLG onderzoekt de stuurgroep eerst wat de huidige praktijk in school is. 14 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

20 Analyse huidige situatie met betrekking tot handelingsgericht werken Stap 1 Verzamelen van gegevens over leerlingen Welke gegevens over de leerlingen in een groep worden momenteel verzameld? Het betreft zowel gegevens over de leervorderingen van de leerlingen als gegevens over de sociaal-emotionele ontwikkeling en werkhouding van de leerlingen. Hoe verzamelen, analyseren en registreren de leraren deze gegevens? Wat doen zij in hun eigen praktijk met deze gegevens? Vindt een analyse van de leeropbrengsten plaats? Stap 2 Signaleren van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften Hoe en door wie worden leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften gesignaleerd? Wat zijn de kenmerken van de leerlingen die gesignaleerd worden? Zijn er ijkpunten (mijlpalen of criteria) voor het signaleren van leerlingen? Worden ook excellente leerlingen gesignaleerd? Stap 3 Benoemen van onderwijsbehoeften van leerlingen die gesignaleerd zijn Worden de onderwijsbehoeften benoemd van de leerlingen die gesignaleerd zijn? Zowel in pedagogisch als in didactisch opzicht? Door wie en op welke wijze? Hebben de leraren zicht op de onderwijsbehoeften van de leerlingen? Stap 4 Clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften Hoe komen de leraren in de groep tegemoet aan verschillen in onderwijsbehoeften tussen leerlingen? Hoe gaan zij in de les om met verschillen tussen leerlingen? Zijn er (sub)groepjes leerlingen die extra instructie en verwerking ontvangen óf meer uitdaging of verdieping? Stap 5 Opstellen (groeps-)plan Op welke wijze komen de leraren planmatig tegemoet aan de onderwijsbehoeften van de leerlingen in een groep? Handelingsplannen, groepsplannen, anders? Zijn de doelen duidelijk die de komende periode nagestreefd worden? Hoe zien de opgestelde plan(nen) eruit? Hoe vaak worden ze per schooljaar opgesteld? Stap 6 Uitvoeren en evalueren (groeps-)plan Worden de opgestelde plan(en) daadwerkelijk uitgevoerd? Op welke wijze? Hoe verlopen de instructie, de organisatie en het klassenmanagement in de groep? Slagen de leraren erin om hun onderwijs af te stemmen op de verschillen in onderwijsbehoeften? Op welke wijze wordt geëvalueerd of de gestelde doelen bereikt zijn? Groepsbesprekingen Hoe vindt in school overleg tussen leraren plaats over de leerlingen in een groep? Wie zijn aanwezig bij dit overleg? Wie heeft de regie? Wat staat op de agenda van deze besprekingen? Op welke wijze werken de leraren, zowel in pedagogisch als didactisch opzicht, met elkaar samen? Voeren de leraren gesprekken met leerlingen? Met welk doel en op welke wijze? Zie voor meer informatie: Met de competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs (Clijsen, Schafrat & Beek, 2013) kunnen de huidige competenties van leraren in een team met betrekking tot de stappen uit de cyclus HGW in kaart gebracht worden (zie paragraaf 3.1). De scan helpt om een helder beeld te krijgen van hoe ver het team is, welke interventies vereist zijn en waarop de 2 Treffen van voorbereidingen 15

21 professionalisering gericht moet worden. Daarnaast kan met dit instrument in beeld gebracht worden hoe individuele leraren en het team zich ontwikkelen met betrekking tot HGW. Analyseer ook kort de huidige situatie in school ten aanzien van de professionalisering van de medewerkers, in het bijzonder ten aanzien van collectief leren in een PLG. Waar staat de school nu ten aanzien van collectief leren? Analyse huidige situatie met betrekking tot collectief leren Hoe krijgt nu de professionalisering van de leraren vorm in school? Wordt er individueel geleerd, collectief of beide? Zijn de doelen van de professionalisering voor iedereen duidelijk? Individueel en collectief? Wie bepaalt de inhoud en vorm van de professionalisering? Zijn de leraren eigenaar van hun eigen professionele ontwikkeling? Op welke wijze? Zijn er ervaringen in school met collectief leren in teams? Hoe krijgt collectief leren gestalte? In hoeverre zijn deze teams samenwerkend, zelfverantwoordelijk binnen kaders of zelfsturend? Is er de bereidheid, motivatie, energie en bezieling om in teams met en van elkaar te leren? Is er in school tijd en ruimte gemaakt voor collectief leren? Welke faciliteiten zijn er? Zijn de leraren actief betrokken en verantwoordelijk voor innovaties in school? Op welke wijze? Analyse gewenste situatie Op basis van de visie van school (zie hoofdstuk 1) en de analyse van de huidige situatie maakt de stuurgroep een analyse van wat zij wil bereiken met HGW. Waar staan we nu en wat willen we wanneer bereiken? Geef zo concreet mogelijk aan wat je wilt bereiken, bijvoorbeeld in termen van gewenst leraargedrag. De cyclus HGW (zie bijlagen 1 en 2) is complex en veel omvattend. Het is daarom van belang focus aan te brengen in de doelen en de resultaten die je wilt bereiken in een vastgestelde periode. Wellicht kan het onderscheiden van langetermijn- en kortetermijndoelen daaraan een bijdrage leveren. De kortetermijndoelen richten zich op de zone van de naaste ontwikkeling. Doel en middel Het doel is dat de leraren meer bekwaam worden in handelingsgericht werken en de stappen uit de cyclus HGW in hun eigen praktijk willen, weten en kunnen uitvoeren. Het collectief leren in een professionele leergemeenschap kan het middel zijn om dat doel te bereiken. De stuurgroep legt de analyse van de huidige en de gewenste situatie voor aan het managementteam en aan het team. Kunnen zij zich vinden in de analyse en in wat men wil bereiken? Ga na of er draagvlak en motivatie is om de gewenste situatie te gaan realiseren. Bespreek de haalbaarheid Opdracht aan de professionele leergemeenschap De stuurgroep geeft na analyse van de huidige en de gewenste situatie met betrekking tot HGW een opdracht aan de PLG, in nauw overleg met het managementteam. In de opdracht schrijft de stuurgroep niet voor wat de PLG gaat doen. 16 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

22 Immers, het team dat de PLG gaat vormen, bepaalt zelf binnen de context van de opdracht wat haar ambities zijn en hoe zij deze ambities wil gaan realiseren. Er is sprake van een productieve coalitie tussen stuurgroep/management en het team. Het is essentieel dat de opdracht voor het betrokken team duidelijk is: focus ten aanzien van de doelen en resultaten die je wilt bereiken (zie paragraaf 1.5). Er worden hoge eisen aan een opdracht voor de PLG gesteld. Een goede opdracht: past binnen de visie en het beleid van school en inspireert en motiveert de deelnemers van de PLG; sluit aan bij een probleem of vraagstuk dat leraren in hun praktijk ervaren (urgentie); bakent het onderwerp af waarop de PLG zich binnen HGW richt; biedt de PLG voldoende ruimte om haar eigen ambities te bepalen; geeft aan wat de wenselijke situatie is en beschrijft op hoofdlijnen de doelen die nagestreefd worden; geeft het tijdpad aan waarin de gestelde doelen gerealiseerd dienen te worden en wanneer de evaluatie plaatsvindt; beschrijft de resultaten c.q. de opbrengsten die de PLG oplevert, bijvoorbeeld een voortgangsrapportage of een eigen uitwerking door de PLG van een stap uit de cyclus HGW; biedt ruimte voor collectief leren, waarin aangesloten wordt bij de praktijkkennis van de deelnemers; geeft de middelen (bijvoorbeeld personele inzet, interne ondersteuning of financiën) aan waarop de PLG een beroep kan doen. Binnen de gestelde doelen is er voor de PLG alle ruimte om haar eigen ambities te bepalen en uit te werken. Houd het tijdpad overzichtelijk en maak een opdracht niet te lang. Denk bijvoorbeeld aan een fasering in deelopdrachten. Controleer of de doelen wel realiseerbaar zijn binnen het tijdpad. Vier de bereikte resultaten. Waar beginnen we? In de opdracht bakent de stuurgroep aandachtspunten met betrekking tot HGW af die de deelnemers aan de PLG in hun eigen praktijk gaan onderzoeken en vervolgens op hun eigen wijze vormgeven. Het zal duidelijk zijn dat een PLG niet alle aspecten of stappen uit de cyclus HGW tegelijkertijd kan oppakken, maar dat men ervoor kiest om stapsgewijs met bepaalde aspecten uit de cyclus aan de slag te gaan. De cyclus HGW is te omvattend en te complex voor een PLG om deze in één keer in zijn geheel aan te pakken (zie ook paragraaf 4.1). Bekijk op basis van de analyse van de huidige en de gewenste situatie welke aspecten of stappen uit de cyclus HGW prioriteit hebben. Deze stapsgewijze aanpak dient altijd te gebeuren vanuit de integraliteit van de cyclus HGW. Immers, de zes stappen uit de cyclus HGW zijn nauw met elkaar verweven en staan niet los van elkaar. Om succes te waarborgen hebben we stap voor stap gewerkt aan de doelen. Daarin hebben we onze eigen lijn gevolgd. En we hebben de invulling van de stappen van de cyclus HGW klein gehouden. Zo werd het hanteerbaar en was het overzichtelijk. (Teamleider) 2 Treffen van voorbereidingen 17

23 2.3 Keuze voor team(s) die een PLG gaan vormen Traditioneel hebben leraren in het voortgezet onderwijs een grote mate van zelfstandigheid en autonomie. Hoe komen we tot collectief leren op basis van collectieve ambities? In het voortgezet onderwijs is het lastig om met de gehele school collectief te leren in een PLG, denk bijvoorbeeld aan de interne organisatie, de afdelingen, de menselijke maat, de herkenbaarheid (thuisgevoel) en de communicatielijnen. Meestal vormen teams binnen school een PLG. Het voordeel van teams is dat zij kleinschalig zijn en er meer onderlinge betrokkenheid is. Teams bieden meer mogelijkheden tot samenwerken en gezamenlijk leren en meestal is ook de innovatiekracht groter. Een team heeft een gezamenlijke doelgroep waar het onderwijs aan geeft. Door het combineren van aanwezige kennis en kunde en door gezamenlijk leren worden gezamenlijke mentale modellen ontwikkeld en ontstaan nieuwe denk- en werkmethoden, strategieën en processen. Er wordt (praktijk)kennis gegenereerd en de effectiviteit van het team wordt groter. Natuurlijk is van groot belang dat de teams hun kennis met elkaar delen met anderen binnen school (zie ook paragraaf 4.4). De stuurgroep geeft aan op welke wijze en in welke vorm de team(s) die een PLG gaan vormen de kennis en de denk- en werkmethoden die zij ontwikkeld hebben, delen met de overige medewerkers in school. De stuurgroep maakt in nauw overleg met het managementteam een keuze voor het team of de teams die binnen school een PLG gaan vormen om meer bekwaam te worden in HGW. Denk bijvoorbeeld aan een bepaald kernteam. Een groep medewerkers is nog geen team Het woord team wordt vaak gebruikt voor groepen mensen die nog niet als team samenwerken. Het is een organisatorisch label, zonder de benodigde bezieling van de teamleden. Effectief samenwerken volgt niet automatisch uit het bijeenbrengen van een groepje dat je verantwoordelijk maakt voor een resultaat. Effectief samenwerken en van en met elkaar leren is iets wat ontwikkeld moet worden. Amelsvoort en Jaarsveld (2000) onderscheiden vier stadia van teamontwikkeling: Beginnend team (bundeling van individuen) In een beginnend team is er eigenlijk nog geen sprake van een team. Het team is nieuw en de teamleden zijn nog gericht op de eigen taak en het eigen belang. Ontwikkelend team Men is zich bewust van het gezamenlijk doel en dat men afhankelijk van elkaar is om dat te bereiken. Het is nog een zoeken naar rollen en werkwijzen die het doel dichterbij brengen. Samenwerkend team De teamleden werken samen gericht op een goed resultaat. De teamleden voelen het realiseren van het doel als hun gezamenlijke verantwoordelijkheid. Zelfsturend team Het team legt de lat hoger en gaat zelf op zoek naar verbetermogelijkheden en stelt zichzelf een nieuw en uitdagend doel in dienst van de missie, het beleid en de opdracht van school. In het Ontwikkelmodel lerende organisatie (School aan Zet, 2013) dat voor het voortgezet onderwijs gemaakt is, staan de stadia aangegeven voor een lerende organisatie. Op kunt u dit model downloaden. Fry, Ruben en Plovnick (1981) geven vier randvoorwaarden aan voor een effectief functionerend team. Er is een gezamenlijk doel en gezamenlijk belang. Er is een duidelijke rol- en taakverdeling. Er zijn afspraken over werkwijzen en procedures (spelregels). Er zijn goede onderlinge relaties. Verschillen tussen de teamleden worden erkend en benut. 18 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

24 Om effectief te kunnen werken als PLG zijn vier basisprincipes van belang (Van den Eijnden, 2009). Eigenaarschap De teamleden moeten zich eigenaar voelen van de opdracht en zich gemotiveerd voelen om hiermee aan de slag te gaan. Wederzijdse aantrekkelijkheid De teamleden moeten aan hun eigen aantrekkelijkheid werken om samenwerking en kennisuitwisseling tot stand te brengen. Zelfsturing De teamleden voelen een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de voortgang. Ontwikkelingsgericht De teamleden zijn bereid om hun eigen praktijk te onderzoeken en innovatieve werkwijzen te ontwikkelen en uit te proberen. Kijk ook naar de stabiliteit van een team. Het vormen van een PLG wordt belemmerd als er voortdurend wisselingen in de samenstelling van het team zijn. Innoveren is een proces van lange adem en effecten worden vaak pas na jaren zichtbaar. Continuïteit is nodig om veranderingen door te zetten en vast te houden. Aandachtspunten bij de keuze van een team als PLG In welk stadium van ontwikkeling is het team? Is het team stabiel of worden er veel wisselingen in samenstelling verwacht? Is er in het team draagvlak en motivatie voor het doel, de uitgangspunten en de werkwijzen van HGW? Ervaart men urgentie en een gezamenlijk belang met betrekking tot HGW? Worden bepaalde aspecten of stappen uit HGW al binnen het team uitgevoerd? Is er in het team draagvlak en motivatie voor het samen vormen van een PLG? Is er in het team al ervaring met collectief leren? Is er in het team ruimte voor meerdere perspectieven en ook voldoende variatie aan perspectieven? Is er een veilig en open klimaat in het team? Is men bereid te reflecteren op het eigen en op andermans handelen? Is het vormen van een PLG haalbaar in dit team? Of dient een andere wijze van leren georganiseerd en ingericht te worden? Is er in het team tijd en ruimte voor gezamenlijk overleg, dialoog en het delen van kennis? Is het team resultaatgericht? Alle pilotscholen zijn met één enkel team gestart met de invoering van de cyclus HGW en niet meteen schoolbreed. Het betrof teams van docenten die verantwoordelijk waren voor één leerjaar of één afdeling of bouw voor een doelgroep leerlingen in de school. De gekozen vorm sloot aan bij de organisatiestructuur van elke school. Zo werd het project direct iets van de dagelijkse (les)praktijk en vond het overleg over de pilot meteen plaats binnen het reguliere teamoverleg. (Externe adviseur) 2.4 Keuze projectleider Uit de deelnemers die de PLG vormen, wordt een geschikte projectleider gekozen. De stuurgroep (zie paragraaf 2.1) kiest de projectleider in nauw overleg met het team. De projectleider moet het vertrouwen van het team en de stuurgroep genieten, over goede communicatieve eigenschappen beschikken, de deelnemers in het team ruimte bieden en in staat zijn de deelnemers te prikkelen en uit te dagen. 2 Treffen van voorbereidingen 19

25 De projectleider is één van de deelnemers binnen de PLG. De projectleider stuurt de PLG aan, organiseert de bijeenkomsten en bewaakt op hoofdlijnen de voortgang. Het is belangrijk dat de projectleider met betrekking tot HGW projectmatig en resultaatgericht kan werken met inachtneming van de gelijkwaardige positie van alle deelnemers van de PLG (zie ook paragraaf 2.3). Immers, iedere deelnemer heeft een stem en invloed. Er dient vermeden te worden dat een hiërarchische structuur in de PLG ontstaat. De deelnemers dragen een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de voortgang en het resultaat. De projectleider dient over kennis te beschikken van een PLG dan wel dient door een externe deskundige ondersteund te worden om een PLG vorm te geven. De projectleider koppelt de voortgang en de opbrengsten van de PLG terug in de stuurgroep, waar ook bekeken wordt waar de verbinding ligt met de ambities op schoolniveau. Bijdrage projectleider aan de PLG De projectleider kan met betrekking tot het collectief leren in de PLG een bijdrage leveren aan de volgende zaken: De inhoud van het leren Vanuit een gezamenlijke ambitie pakt het team in de PLG vraagstukken op. Het is belangrijk dat de teamleden het doel en de vraagstukken uitdagend, interessant en de moeite waard vinden. Een aanstekelijk doel geeft de teamleden energie en maakt hen enthousiast. De projectleider zet de teamleden tot persoonlijk onderzoek aan: Wat vind ik belangrijk? Hoe staat het doel in verbinding met mijn ambitie? Wat is mijn commitment ten aanzien van het doel? Welke bijdrage kan ik leveren? Het leergedrag in het team De projectleider kan collectieve leerprocessen stimuleren door: - impliciete kennis toegankelijk te maken. Iedere deelnemer heeft een rijkdom aan kennis en ervaring. De projectleider probeert die impliciete kennis op te halen; - verschillende kwaliteiten te benutten. De projectleider helpt het team inzichtelijk te maken welke kwaliteiten in het team beschikbaar zijn, zowel naar inhoud als proces. Organiseer het werk in de PLG zo dat er onderlinge afhankelijkheden ontstaan. Zo worden leraren geprikkeld om samen te leren. Laat teamleden met verschillende denkwijzen met elkaar samenwerken. Immers, gelijkgestemden leren minder van elkaar; - aandacht te besteden aan reflectie. De projectleider maakt in de waan van de dag ruimte voor reflectie en organiseert reflectiemomenten ; - ruimte te maken voor experimenteren. De projectleider moedigt nieuw gedrag aan en bevordert dat leraren dit in hun eigen praktijk uitproberen en met elkaar uitwisselen. Het leerklimaat in het team Veiligheid is een factor die veel invloed heeft op collectief leren. Hierbij gaat het om de mate waarin teamleden zich kwetsbaar durven opstellen, bijvoorbeeld door het stellen van vragen, het geven van feedback, het vragen om hulp of het bespreken van fouten en ervaringen. De projectleider besteedt aandacht aan de manier waarop de teamleden met elkaar communiceren en nodigt de teamleden uit om een gemeenschappelijk beeld te ontwikkelen van de manier waarop men met elkaar communiceert. Het leggen van een verbinding tussen team en school Het collectief leren in een team vindt plaats binnen de context van de visie en de doelen van de school als geheel. De projectleider heeft zicht op de bredere ontwikkelingen in school en legt een verbinding tussen wat in de PLG gebeurt en wat in school, bijvoorbeeld door regelmatig de stuurgroep en het management om feedback te vragen of door terug te koppelen wat de ambities, ervaringen en opbrengsten van de PLG zijn. Tevens draagt de projecteider bij aan het delen van nieuwe inzichten en ervaringen met andere teams in school. 20 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

26 Op één van de pilotscholen is in het eerste projectjaar een start gemaakt met de invoering van HGW in één team. Lopende het projectjaar sloten enkele docenten vanuit een ander team in school zich aan in de leer-/werkbijeenkomsten van het eerste team. In het volgende projectjaar is het tweede team gestart met de invoering van HGW onder leiding van dezelfde projectleider. Op deze wijze trachtte de school de leerervaringen en leeropbrengsten van het eerste invoeringsjaar te gebruiken in het leerproces van het tweede team. (Projectleider) 2.5 Tips voor het vormen van een professionele leergemeenschap Hieronder volgen tips voor het vormen van een PLG. 1 Aandacht voor de leeromgeving Creëer een leeromgeving waarin: er passie voor het thema is; een gezamenlijke verantwoordelijkheid gevoeld wordt; wederzijds vertrouwen en steun centraal staan; vanuit een intrigerende vraag nieuwsgierigheid gewekt wordt; er ruimte voor experimenteren is; ieders talenten en drijfveren optimaal benut worden; intern en extern bronnen en praktijkdeskundigen geraadpleegd worden; men een verschillend perspectief kan hebben; niet de waan van de dag leidend is, maar gezamenlijke en authentieke leerdoelen richting geven; regelmatig de balans opgemaakt wordt, zowel naar inhoud als proces; de (kennis)opbrengsten goed geborgd worden. 2 Participatie van de deelnemers binnen de PLG Alle deelnemers binnen de PLG zijn volwaardige partners, dus: zorg dat iedereen zijn stem en mening laat horen; zorg dat iedereen invloed heeft (of kan hebben); stimuleer betrokkenheid van iedereen; check in elke fase of er een gezamenlijk belang is. Kijk hoe je bij het vormen van een PLG de volgende zaken definieert: Definitie stem/mening laten horen Iedere deelnemer heeft een stem en mening. Wiens stem klinkt in deze fase? Wiens stem wordt gehoord? Wat is de impact van de stem op het totaal? Let op: een stem hebben, betekent niet automatisch dat je ook invloed hebt. Definitie invloed Wie bepaalt uiteindelijk wat er in deze fase gebeurt? De stem van deelnemers aan de leergemeenschap wordt niet alleen gehoord, maar leidt ook ergens toe. De uitdaging bij het organiseren van collectief leren is om te zorgen dat de stem van alle deelnemers gehoord wordt en doorklinkt in de dialoog en in de besluitvorming, ongeacht verschillen in positie. Definitie betrokken Er is sprake van energie, enthousiasme en betrokkenheid en niet van verveling, afwijzing of demotivatie. Bij een collectief leerproces dienen de deelnemers betrokken te worden bij alle stappen: bij het bepalen van de ambitie, het verzamelen van informatie, de interpretatie van de verzamelde informatie, het bepalen van consequenties, de uitvoering van acties en de evaluatie ervan. 2 Treffen van voorbereidingen 21

27 Definitie belang Wat is het gezamenlijk belang? Wie worden erdoor geraakt? Wie zal de positieve of negatieve gevolgen ondergaan? In wiens belang zijn de activiteiten en besluiten in deze fase? In collectief leren is het noodzakelijk dat alle deelnemers een gezamenlijk belang hebben bij de uitkomsten/opbrengsten. De opbrengsten dienen relevant en uitvoerbaar te zijn voor en in de eigen praktijk van de leraren. 3 Bepaal samen de spelregels van een PLG Bespreek met elkaar wat een PLG in de praktijk betekent. Wat wordt er van de deelnemers verwacht? Wat zijn de werkwijzen en procedures, bijvoorbeeld ten aanzien van agendavoering en het delen van kennis met elkaar? Hoe spreek je elkaar aan op de gezamenlijke verantwoordelijkheid? Waar kun je steun vragen? In een PLG, die leraren meer bekwaam maakt in HGW, gaan organisatie- en cultuurverandering samen op. Je werkt in school aan een professionele organisatie van de onderwijszorg aan leerlingen, maar deze organisatie gedijt alleen als de cultuur in school zich mee ontwikkelt. Een van de kritische succesfactoren voor het slagen van innovatie is de cultuur van de school. Een belangrijke succesfactor bij één van de pilotscholen was het werken met maatjes. Lopende de pilot werden er koppels gemaakt van docenten. Dit waren mentoren die hetzelfde vak gaven. Deze koppels werden regelmatig aangevuld met vakdocenten die in de buitenkring zaten van het project. De koppels hadden de opdracht om te leren van en met elkaar door samen groepsplannen op te stellen, elkaar van feedback te voorzien en bij elkaar in de klas te kijken. Op deze wijze werd buiten de formele teambijeenkomsten het leren van en met elkaar gestimuleerd. De opgedane ervaringen werden vervolgens in het teamoverleg besproken. (Projectleider) Neem er de tijd voor. Sluit aan bij de vragen van de docenten. Werk planmatig en oplossingsgericht: Waar lopen we tegen aan? En: Hoe lossen we dit met elkaar op? Je moet het steeds met elkaar hebben over: Waarom doe je het zo? Wat lukt wel? Wat kun je anders doen? (Uitspraken uit de praktijk) 22 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

28 3 Start professionele leergemeenschap Handelingsgericht werken 3.1 Afname van de competentiescan Handelingsgericht werken in het voort gezet onderwijs Bij de start van de PLG is het goed zicht te hebben op de huidige competenties met betrekking tot HGW van de leraren die samen de PLG vormen. Hiertoe wordt de competentiescan HGW afgenomen (zie bijlage 5). Alle deelnemers aan de PLG vullen de scan in. Met de scan worden de competenties van de betrokken leraren in kaart gebracht ten aanzien van de zes stappen uit de cyclus HGW (deel 1 t/m 6) en ten aanzien van het samenwerken met collega s in het afstemmen van het onderwijs op de onderwijsbehoeften van de leerlingen (deel 7). Opbouw competentiescan HGW Deel 1 Deel 2 Deel 3 Deel 4 Deel 5 Deel 6 Deel 7 Verzamelen en analyseren van gegevens in digitaal groepsoverzicht (systematisch volgen en analyseren van de (leer)ontwikkeling van de leerlingen: toetsen, observaties en gesprekken met leerlingen) Signaleren van leerlingen die extra aandacht nodig hebben (leerachterstand, leervoorsprong, werkhouding, gedrag en sociaal-emotionele problematiek) Benoemen van de onderwijsbehoeften van de gesignaleerde leerlingen (pedagogisch en/of didactisch) Clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften (subgroepjes) Opstellen van het groepsplan (doelgericht plannen van een aanbod in groepsplan op basis van de onderwijsbehoeften van de leerlingen en de gekozen clustering) Uitvoeren en evalueren van het groepsplan (uitvoeren van het groepsplan en evalueren of de gestelde doelen bereikt zijn) Samenwerken (met collega s, met de mentor, in groeps- en/of leerlingenbesprekingen, met de ouders) Met de scan kan per deelnemer een profiel gemaakt worden van zijn/haar competenties ten aanzien van bovengenoemde zeven delen. Ook kan op het niveau van het team dat de PLG vormt een profiel gemaakt worden van de aanwezige competenties (zie voorbeeld competentiescan op pagina 24). De uitkomsten van de scan zijn vooral bedoeld om binnen de PLG met elkaar in dialoog te gaan over waar we nu als PLG staan met betrekking tot HGW en wat we (in de zone van de naaste ontwikkeling) willen bereiken en leren ten aanzien van de vereiste competenties. Gebruik de scan om te bepalen: op welke onderdelen en aspecten uit HGW de deelnemers aan de PLG al over veel kennis en expertise beschikken; op welke onderdelen en aspecten uit HGW nog kennis en expertise in de PLG ontbreekt of onvoldoende aanwezig is; wat de collectieve ambities van de PLG zijn, afgezet tegen de actuele werkelijkheid; wat ieders kwaliteiten zijn binnen de PLG en hoe je die kunt benutten; welke interventies nodig zijn om meer bekwaam te worden in HGW. 3 Start professionele leergemeenschap Handelingsgericht werken 23

29 Voorbeeld competentiescan pilotschool De competentiescan Handelingsgericht werken is bij de start van het project als digitale vragenlijst ingevuld door 15 respondenten in een team. De scan geeft een waardering van de leraren in hoeverre zij in staat zijn om de zes stappen van de cyclus Handelingsgericht werken uit te voeren en om met elkaar samen te werken in de onderwijszorg aan leerlingen. Hieronder zijn de resultaten van de pilotschool grafisch in een spin weergegeven. Figuur 1 Ingevulde competentiescan bij de start van het project Per item kan maximaal de waarde 4 gescoord worden voor alle onderliggende vragen. De cumulatieve scores van de 15 respondenten op alle vragen vormen de gemiddelde score van de groep per stap uit de cyclus HGW. Door de lijnen met elkaar te verbinden is direct zichtbaar waar de hogere en lagere scores voor deze groep respondenten zich bevinden. Lees hier vooral waar de uitdagingen liggen voor een team bij de invoering van de cyclus HGW of waar de kwaliteit van het werken middels HGW versterkt kan worden. Aan de hand van de fase van invoering van HGW van het team is zichtbaar waar de groep zich bevindt en waar de aandachtsgebieden liggen. Deze informatie helpt het team om in dialoog met elkaar doelen voor de volgende periode te stellen. Ook per respondent kan een profiel gemaakt worden. Uit de hierboven weergegeven figuur blijkt dat vooral het systematisch volgen en signaleren van de leerlingen én het samenwerken relatief hoog scoren (respectievelijk 2,8, 2,9 en 2,9 op een schaal van 0 tot 4). Ook het benoemen van de onderwijsbehoeften (2,6) en het clusteren van leerlingen (2,4) zijn redelijk ontwikkeld. Wanneer het gaat om het doelgericht plannen en het realiseren en evalueren, zijn de scores echter laag te noemen (respectievelijk 1,9 en 2,2). Analyseer per item wat aandacht nodig heeft. Het gepresenteerde beeld sluit aan op het proces dat het team eerder doorlopen heeft. De pilotschool had eerder al ingezet op het systematisch verzamelen van leerlingengegevens en het vroegtijdig signaleren van leerlingen. Op basis van de uitkomsten van de scan besloot het team om in de PLG aandacht te besteden aan het effectief clusteren van leerlingen en het opstellen van een vakspecifiek groesplan. De scan kan ook goed gebruikt worden bij het monitoren en evalueren van de invoering van HGW in het team. Door meerdere metingen te verrichten krijgt men een beeld van hoe de implementatie van HGW verloopt en de competenties van de leraren zich ontwikkelen. Gebruik de scan vooral om met elkaar in gesprek te gaan over waar je als team staat en wat je de komende periode wil bereiken. 24 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

30 Daarnaast kan een dialoog in de PLG over de uitkomsten van de scan een beeld geven van de variëteit aan perspectieven in de PLG. Bij het bespreken van de scan is er volop gelegenheid om je eigen perspectief op HGW in te brengen en kennis te nemen van het perspectief van anderen. Voor collectief leren is variëteit in perspectieven cruciaal om te komen tot een nieuw, gezamenlijk gedeeld perspectief. 3.2 Leerlingen aan het woord Geef in de opstartfase ook de leerlingen een stem. Er wordt veel gepraat en geschreven over het onderwijs, velen hebben een mening over hoe onderwijs beter zou kunnen, maar de opvallende afwezige in dit discours is de leerling. Wat is het perspectief van de leerlingen ten aanzien van handelingsgericht werken zoals het nu is en zoals zij het zouden wensen? Welke opvattingen hebben zij ten aanzien van bepaalde aspecten van HGW? Wat zouden zij anders willen? Laat hen meepraten en meedenken over hoe je op onderdelen HGW gaat vormgeven in school. Je kunt leerlingen op onderdelen en aspecten van HGW om hun mening vragen in interviews, via vragenlijsten of door groepsgesprekken. Bespreek daarna samen met hen de uitkomsten en bekijk samen welke consequenties deze hebben. Op de kennisbank van het lectoraat Kantelende kennis zijn handreikingen te vinden over het geven van een stem aan leerlingen: Het perspectief van de leerlingen kan een bijdrage leveren aan het bepalen van de collectieve ambities van de PLG. Wellicht is het goed om ook het perspectief van de ouders ten aanzien van de onderwijszorg aan leerlingen in school in kaart te brengen en mee te nemen bij het formuleren van de ambities. Het geven van een stem aan leerlingen en ouders sluit goed aan bij de uitgangspunten van HGW. In HGW wordt groot belang gehecht aan een actieve participatie van de leerlingen en van de ouders. Eén van de pilotscholen heeft het in gesprek zijn met leerlingen doelbewust een plaats gegeven in de pilot. De docenten bepalen in gesprek met de leerling wat zijn/haar onderwijsbehoeften zijn. Leerlingen kunnen zelf goed aangeven wat goed gaat, wat zij moeilijk vinden en welke hulp of ondersteuning zij nodig hebben. Docenten konden deze informatie bewust inzetten in de directe begeleiding van de leerling tijdens de lessen. Dit heeft ertoe geleid dat in het team er minder OVER, maar juist meer MET de leerling gesproken wordt. (Projectleider) 3.3 Opstarten cyclus Collectief leren Een PLG, zowel naar organisatie als cultuur, vorm je niet vandaag op morgen, maar is een groeiproces dat veel tijd in beslag neemt. Verricht eerst het nodige voorwerk voordat je met het bepalen van de collectieve ambities begint (zie paragraaf 3.4). In deze paragraaf bespreken we hoe je met betrekking tot HGW een PLG start en een goede aftrap maakt. Waarom handelingsgericht werken? In school is het besluit genomen om handelingsgericht werken in te voeren (zie paragraaf 1.3). Het is goed om in het team dat de PLG vormt nog een keer goed het waarom van handelingsgericht werken met elkaar te verkennen (in aansluiting op de dialoog over de uitkomsten van de competentiescan). Waarom willen we als team handelingsgericht werken? Wat is het wenkend perspectief van HGW? Welke belang hebben we erbij? Aan welke knelpunten en vragen komt HGW tegemoet? Wat schieten de leerlingen ermee op? 3 Start professionele leergemeenschap Handelingsgericht werken 25

31 Vaak besteden we te weinig aandacht aan het waarom en zetten we bij de invoering meteen in op het wat en het hoe van HGW. Een goed teamverhaal begint echter met het waarom. Laat bijvoorbeeld de medewerkers van het team samen een mindmap maken van de voordelen van HGW voor de leerlingen, voor hun eigen praktijk en voor het team. Wellicht is het goed om voorafgaand aan de waaromvraag nog een keer de cyclus HGW op te halen (zie paragraaf 1.3 en bijlagen 1, 2 en 6) en de beelden die HGW oproept met elkaar te verkennen en uit te wisselen. Waarom een professionele leergemeenschap? Het team vormt samen een PLG om aan handelingsgericht werken gestalte te geven. Verken met elkaar het waarom van een professionele leergemeenschap. Wat levert het vormen van een PLG mij en het team op? Wat zijn de voordelen van een PLG? Wellicht is het goed om voorafgaand aan de waaromvraag nog een keer de cyclus Collectief leren op te halen (zie paragraaf 1.5 en bijlagen 3 en 4) en de beelden die een PLG oproept met elkaar te verkennen en uit te wisselen. Wat wordt van eenieder in een professionele leergemeenschap verwacht? Een team wordt niet vanzelf een PLG. Een PLG is voor veel leraren een abstract en afstandelijk begrip. Bespreek met elkaar waaraan je een PLG concreet herkent. Wat zie je in een PLG? Laat bijvoorbeeld de medewerkers die samen een PLG gaan vormen op een mindmap aangeven welk concreet (leer)gedrag je in een PLG ziet. Formuleer samen welk gedrag je van elkaar verwacht in een PLG. Wellicht resulteert dit in gezamenlijke werkafspraken en spelregels voor collectief leren in een PLG. Verken ook de taken en rollen die je in een PLG kunt onderscheiden. Onderzoek daarbij waar ieders affiniteit en talenten liggen. Maak in de PLG optimaal gebruik van ieders denkvoorkeuren. Blauw Analyseren, aandacht voor feiten, statistiek en andere bronnen, complexiteit opsplitsen in hanteerbare zaken, structuur aanbrengen Groen Praktisch, procedureel, organiseren, efficiënt, orde, systematisch, veel aandacht voor logistiek, details plannen Denkvoorkeuren Rood Open voor beleving en behoeften van anderen, aandacht voor stemmingen, houdingen en sfeer, relationeel, verpersoonlijken Geel Abstract, holistische benadering, fantasierijk, innovatief, origineel, experimenteren, katalysator creatieve proces, out of the box Betrokkenheid creëren In de opstartfase van de PLG is essentieel dat betrokkenheid gecreëerd wordt: gedragsmatige betrokkenheid: de deelnemers willen daadwerkelijk meedoen en effectief en doelgericht samenwerken (coöperatie); emotionele betrokkenheid: de deelnemers willen erbij horen, verbondenheid voelen en saamhorigheid ervaren (cohesie); cognitieve betrokkenheid: de deelnemers willen meedenken, opvattingen uitwisselen, verbindingen zoeken tussen verschillende perspectieven en nieuwe ideeën inbrengen (coherentie). 26 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

32 Eén van de projectleiders gaf aan dat er in de stuurgroep regelmatig gesproken werd over een PLG. In de bijeenkomsten met het leerteam werd de term echter al snel niet meer gebruikt. Het begrip PLG riep bij veel collega s afstand en verwarring waardoor het een negatieve klank kreeg. Men sprak verder van teamleren. Daarnaast veranderde het team van samenstelling. De praktijkdocenten maakten er na enige tijd geen onderdeel meer van uit. Zij ervoeren in hun praktijk minder urgentie en belang bij HGW. Het effect was dat de bijeenkomsten met het leerteam ineens veel slagvaardiger werden. (Projectleider) 3.4 Bepalen collectieve ambities met betrekking tot handelingsgericht werken De eerste stap uit de cyclus Collectief leren (zie bijlagen 3 en 4) is het samen bepalen van de collectieve ambitie van de PLG. Hierbij is belangrijk dat de ambitie van de PLG verbonden is met de schoolambitie. De stuurgroep heeft daarom op hoofdlijnen een opdracht voor de PLG gemaakt. Bespreken van de opdracht van de stuurgroep In de PLG wordt de opdracht van de stuurgroep ten aanzien van HGW besproken. Het team dat de PLG gaat vormen, bepaalt zelf binnen de context van deze opdracht wat haar ambities zijn en hoe zij deze ambities wil gaan realiseren. Complexiteit van handelingsgericht werken De cyclus HGW is complex en veelomvattend. Je kunt niet tegelijkertijd alle stappen en aspecten uit HGW in de PLG gaan oppakken. Baken daarom goed af op welke stap of op welk aspect de PLG zich eerst richt. Samen met de stuurgroep wordt een traject voor de PLG uitgezet dat er uiteindelijk toe leidt dat de cyclus HGW integraal uitgevoerd wordt. De uitgangspunten van HGW (zie bijlage 1) bieden een gezamenlijk kader voor het uitzetten van zo n traject. Het traject om meer bekwaam te worden in HGW bestaat uit een aantal kleine en overzichtelijke onderdelen die door de PLG achtereenvolgens opgepakt worden. Door het opsplitsen van het traject in onderdelen voorkom je dat het proces te lang gaat duren en de deelnemers door de bomen het bos niet meer zien. Onderzoek samen welke stappen en onderdelen uit de cyclus HGW al goed uitgevoerd worden en welke je binnen de PLG wilt gaan oppakken. Kies vervolgens samen een stap of onderdeel uit waarmee je begint. Geef de plaats van deze stap of dit onderdeel aan in de gehele cyclus HGW. Collectieve ambitie formuleren Per onderdeel bepalen de deelnemers aan de PLG samen wat hun ambitie is. Ze geven zelf aan wat ze gezamenlijk willen bereiken, bij voorkeur in termen van leraargedrag en/of opbrengsten voor leerlingen. Formuleer de ambitie zo specifiek en concreet mogelijk, zodat iedereen weet wat bedoeld wordt en geëvalueerd kan worden of de ambitie bereikt is. Spreek met elkaar af wanneer de ambitie gerealiseerd dient te zijn. Onderzoek of dit haalbaar is. Smeer de cyclus Collectief leren niet over te lange tijd uit. Bij het bepalen van de ambitie is de huidige situatie van het team een belangrijk ijkpunt. Per stap, onderdeel of aspect van de cyclus HGW zijn de volgende vragen richtinggevend: Dit doen we al en willen we blijven doen? Dit doen we al en willen we verder versterken? Dit doen we nog niet en willen we gaan doen? Het bepalen van de ambitie is een collectief proces waarin iedere deelnemer zijn stem en invloed heeft. De deelnemers aan de PLG dienen een gezamenlijk belang te ervaren bij het realiseren van de ambitie. De deelnemers herkennen zich in de ambitie en willen hun bijdrage leveren aan het bereiken ervan (eigenaarschap). 3 Start professionele leergemeenschap Handelingsgericht werken 27

33 De ambitie van school en de stuurgroep op lange termijn is om HGW schoolbreed in te voeren. De cyclus HGW wordt twee maal per schooljaar uitgevoerd. Als neveneffect hoopt school ook het teamleren te versterken. Vanuit deze langetermijnambitie geeft de stuurgroep op de korte termijn als opdracht aan het team dat de PLG vormt om stap 1 uit de cyclus HGW te versterken: het systematisch verzamelen van gegevens over leerlingen in een digitaal groepsoverzicht. Het team dat de PLG vormt heeft op basis van deze opdracht zelf haar ambitie bepaald. Het bestaande groepsoverzicht wordt verbeterd met zo weinig mogelijk dubbele administratie. Tevens wil men meer gesprekken met leerlingen gaan voeren teneinde beter zicht te krijgen op de onderwijsbehoeften van de leerlingen en leerlingen actief te betrekken bij het leerproces. De docenten gaan dat in hun eigen praktijk vormgeven en uitproberen. (Projectleider) 3.5 Werkvormen voor collectief leren Er is een groot aantal werkvormen om het teamleerproces te ondersteunen. Bij de keuze van een werkvorm gaat het er vooral om dat een interactief proces op gang komt, waarin kennis, opvattingen en perspectieven met elkaar gedeeld en uitgewisseld worden. De werkvorm mag geen doel op zich worden, maar dient ertoe bij te dragen dat het beoogde doel bereikt wordt. Kies dus afhankelijk van het doel dat je wilt bereiken een passende werkvorm. Denken delen uitwisselen Met deze werkvorm kunnen ideeën, opvattingen en perspectieven van alle deelnemers aan de PLG verzameld worden. Je formuleert samen een vraag waarop je antwoord wilt. Op basis van deze vraag denkt ieder kort na. Laat de ideeën en antwoorden op post-its schrijven. De deelnemers zoeken een collega op om de antwoorden met elkaar te bespreken. Ze kunnen samen nieuwe ideeën op post-its schrijven. Bespreek de opbrengst plenair. Vergelijk de ideeën (verzamel de ideeën op flap) en trek samen conclusies. Mindmapping Mindmapping is een bekende techniek die je helpt gedachten, concepten en denkpatronen in beeld te brengen. Het helpt je nieuwe verbanden te zien en op andere ideeën te komen. Vaak start je vanuit een bepaald onderwerp. Door vanuit een onderwerp te associëren en deze associaties daadwerkelijk op te schrijven, ontstaat een mindmap. Het geeft inzicht in de mentale modellen en perspectieven van mensen. Door als team aan een mindmap te werken, ontstaat een proces van kennis delen en kennis creëren. Het dwingt tot het combineren van afzonderlijke ideeën, wat weer kan leiden tot nieuwe ideeën en concepten voor vraagstukken. Er zijn meerdere programma s voor het digitaal maken van mindmaps: Freemind, Smartdraw en Cayra. 2 x 2 vragen De 2 x 2 vragen zijn vier vragen om in korte tijd focus aan te brengen. De eerste twee vragen richten zich op wat je wilt en hoe je het wilt. De andere twee vragen op wat je nodig hebt om daarin te slagen. De methode helpt om (leer)doelen specifiek te formuleren, het gewenste eindresultaat te benoemen en de weg daar naartoe te bepalen. De vragen die centraal staan: 1 Focus. Wat vind je echt belangrijk? Wat maakt wat je wilt belangrijk? 2 Resultaat. Wat wil je bereiken? Wat is de opbrengst die je straks in handen wilt hebben? 3 Condities en competenties. Wie en wat is ervoor nodig om dat te realiseren? 4 Actie. Wat ga je nu als eerste doen? Wat spreek je af? Interviewen Impliciete ervaringskennis is van grote waarde in een PLG. Omdat deze kennis zo persoonlijk en contextgebonden is, kan deze vaak moeilijk gevangen worden. Een van de technieken om ervaringskennis te expliciteren, is elkaar te interviewen. Door elkaar prikkelende en open vragen te stellen, krijg je zicht op het denken en de opvattingen van collega s. Verzamel de opbrengsten uit de interviews en bespreek die in het team. 28 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

34 Meervoudig kijken naar een vraag Je maakt altijd gebruik van bepaalde opvattingen, concepten bij het formuleren van een vraag. Wat zijn de opvattingen achter een vraag? Een teamlid brengt een vraag in met daarbij een schets van de achtergrond en al ondernomen acties. De andere teamleden geven aan welke opvattingen zij horen in de vraag. De vraaginbrenger luistert. Vervolgens brengen zij alternatieve opvattingen en ideeën in kaart. Nu is het aan de inbrenger om opvattingen en ideeën te kiezen die hem aanspreken. Eet en weet Deze werkvorm wordt ook wel broodje kennis genoemd. Op vaste momenten wordt de lunch gebruikt om kennis met elkaar te delen. Een van de teamleden heeft bijvoorbeeld informatie verzameld over een vraagstuk en doet daarvan verslag. Ook kan bij het uitproberen van een werkwijze in de eigen praktijk door een leraar een casus ingebracht en besproken worden. Een eet en weet krijgt waarde wanneer je verbinding kunt maken tussen theorie en praktijk. Speed sparren (speed daten) Speed sparren is een werkvorm die energie creëert in het team: iedereen is tegelijk in actie. Teamleden formuleren een vraagstuk of een aanpak waarover ze willen sparren, liefst rond een bepaald thema. Zet stoelen paarsgewijs in een ruimte, zodat teamleden elkaar aankijken. Er ontstaan tweegesprekken. Deel het team in tweeën: vragers en sparringpartners. De vragers leggen hun vraag of dilemma voor aan het teamlid en in duo s wordt er tien minuten gespard. De vragers schuiven een stoel op en leggen hun vraag aan de nieuwe sparringpartner voor, inclusief de inzichten uit het eerste gesprek. Doe vervolgens nog een derde ronde. Daarna ordenen de vragers hun input en schrijven belangrijke inzichten op. Vervolgens worden de sparringpartners de vragers en stellen in drie ronden hun vraag. Stellingenspel Met een stellingenspel kun je een gezamenlijke visie ontwikkelen of aanscherpen. Maak prikkelende stellingen en teken bij de stelling een denkbeeldige lijn van ja naar nee. Laat de teamleden een positie op de denkbeeldige lijn innemen. In hoeverre ben je het eens/oneens met de stelling? Vraag aan teamleden wat hun argumenten zijn om die positie te kiezen. Anderen mogen reageren. Als er een helder beeld is van de argumenten in het team, probeer dan samen de positie van het team te bepalen met betrekking tot de stelling. Wat betekent dat voor ons team en wat zijn eventuele vervolgacties? Kracht van verhalen Deze werkvorm is geschikt om krachtige ervaringen uit de praktijk te verzamelen. Deze krachtige ervaringen kunnen een symbolische betekenis krijgen voor het thema waaraan het team werkt. Ieder teamlid denkt bijvoorbeeld na over een krachtig voorbeeld van het voeren van een gesprek met een leerling. In groepjes vertellen de leraren hun krachtig verhaal aan elkaar. Wie had het meest krachtige verhaal? Wat maakt dit verhaal zo krachtig? Wat zijn waardevolle ingrediënten? After action review De werkwijze draagt bij aan een beter begrip van wat wel en wat niet werkt. Vier vragen staan centraal: Wat was je doel? Wat deed je en wat gebeurde er? Hoe komt dat? Wat zou je een volgende keer anders doen? Talking stick Om tot dialoog te komen, is het allereerst nodig dat teamleden vrijuit praten, dat ze elkaar uit laten spreken en dat er geluisterd wordt. Zonder te onderbreken luistert men en laat men het eigen oordeel even achterwege. Wanneer je een dialoog wil waarbij iedereen op een gelijke manier aan bod komt, kun je gebruikmaken van een spreekstok (talking stick zeggen de Indianen). Degene met de talking stick heeft het recht van spreken. Als hij klaar is, kan hij de stok in het midden leggen of aan iemand geven die hij graag wil horen. Je kunt daarbij onderscheid maken in het karakter van de spreekrondes. De eerste ronde vraag je de teamleden naar een positief inzicht, de tweede ronde naar een kanttekening en de derde ronde naar hun toekomstbeeld. 3 Start professionele leergemeenschap Handelingsgericht werken 29

35 Observator Als je specifiek aandacht wilt besteden aan een bepaald element in het teamproces, kun je een van de teamleden vragen de rol van observator op zich te nemen. Het team bespreekt eerst om welk gedrag het gaat en hoe dit te zien is. De observator koppelt zijn observaties terug aan het team. Lopende de pilot hebben we regelmatig goede voorbeelden aan elkaar getoond en deze vervolgens met elkaar besproken. Het laten zien van de (vakspecifieke) groepsplannen aan elkaar maakte inzichtelijk waar het nu eigenlijk over gaat. Dan is het minder moeilijk dan het lijkt. En heb je de kans om het eenvoudig te houden. Praktisch en werkbaar. (Zorgcoördinator) Docenten kijken op een andere manier naar leerlingen. Er wordt gesproken over onderwijs en hoe je de leerling bedient. Er wordt meer planmatig en cyclisch gewerkt in het team. Er is meer aandacht voor differentiëren in de les. Docenten zien verschillen tussen leerlingen en willen daaraan tegemoetkomen. We hebben een leerklimaat georganiseerd. De leerling wordt beter gekend. Docenten kijken kritischer naar zichzelf en reflecteren op hun handelen. Er is meer samenwerking en afstemming met collega s. (Uitspraken pilotscholen ten aanzien van HGW) 30 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

36 4 Handelingsgericht werken samen leren 4.1 Cyclus Handelingsgericht werken en cyclus Collectief leren verbinden Handelingsgericht werken en collectief leren hebben beide een cyclisch karakter. Beide cycli hebben alleen een duurzaam effect als de stappen integraal doorlopen worden. HGW is complex en veelomvattend. Het invoeren van en meer bekwaam worden in HGW is een meerjarig traject. Je kunt niet tegelijkertijd alle stappen, onderdelen en aspecten van HGW in de PLG oppakken (zie ook paragraaf 3.4). In bijlage 1 staan competenties van leraren vermeld waarop handelingsgericht werken een groot beroep doet. Binnen de opdracht van de stuurgroep Onderzoek samen welke stappen of onderdelen al goed uitgevoerd worden (zie ook de competentiescan Handelingsgericht werken ). Bepaal met elkaar welke stappen, onderdelen of aspecten uit HGW je in de PLG wilt gaan aanpakken. Kies samen een stap of onderdeel uit waarmee je in de PLG begint. Wat heeft urgentie? Voer met betrekking tot het gekozen onderdeel de zes stappen uit de cyclus Collectief leren uit. Pak een nieuw onderdeel uit de cyclus HGW aan als je samen vindt dat de collectieve ambitie gerealiseerd is en je tevreden bent over de opbrengst. Vergeet niet de behaalde opbrengsten eerst goed te borgen in het team (zie ook paragraaf 4.3). 4 Handelingsgericht werken samen leren 31

37 In onderstaand schema staan de zes stappen uit de cyclus Collectief leren kort toegelicht (zie ook bijlagen 3 en 4). Zes stappen uit de cyclus Collectief leren Kernachtige omschrijving stap 1 Ambitie formuleren Wat willen we samen realiseren/bereiken? 2 Informatie verzamelen Welke feitelijke gegevens hebben we nodig? Wie gaat (intern en/of extern) welke informatie verzamelen? 3 Informatie interpreteren Wat vinden we opvallend? Wat heeft aandacht nodig? 4 Consequenties verbinden Wat zouden we kunnen gaan doen/ondernemen? Welke acties? Wie? 5 Acties uitvoeren Uitproberen acties in de eigen praktijk. Doen we wat we hebben afgesproken? 6 Evalueren proces en product Is de ambitie gerealiseerd? Zijn we tevreden over hoe we dat hebben gedaan? Om meer bekwaam te worden in HGW verbinden we de cyclus Handelingsgericht werken en de cyclus Collectief leren met elkaar. Voorbeeld Het team dat samen de PLG vormt, constateert in het kader van HGW dat nog erg klassikaal instructie gegeven wordt. Samen wil men binnen de opdracht van de stuurgroep het onderwijs beter gaan afstemmen op de verschillen in instructiebehoeften tussen leerlingen. In de les wil men gaan werken met drie groepjes: een groep die de basisinstructie ontvangt, een subgroep die naast de basisinstructie een verlengde instructie krijgt en een subgroep voor wie een verkorte instructie voldoende is en die meer uitdaging behoeft. 32 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

38 Cyclus Collectief leren Stap 1 Wat willen we met elkaar bereiken? Formuleer een gezamenlijk(e) doel/ ambitie. Doe dit SMART. Stap 2 Welke informatie hebben we nodig? Wat zijn onze vragen? Wat willen we weten? Waar halen we intern en/of extern die informatie vandaan? Wie gaat welke informatie verzamelen? Stap 3 De verzamelde informatie/kennis wordt gedeeld. Wat valt ons op? Wat heeft aandacht nodig? Koppelen van theorie aan praktijk: welke informatie is bruikbaar voor onze praktijk? Stap 4 Op basis van de bevindingen uit stap 3 wordt afgesproken wat we de komende periode gaan doen/uitproberen. Stap 5 De afgesproken acties worden in de eigen praktijk uitgevoerd en uitgeprobeerd. Spreek af hoe je de ervaringen in beeld brengt voor je collega s. Stap 6 Is de gezamenlijke ambitie gerealiseerd? Welke opbrengsten zijn behaald? Zijn we tevreden over het proces van collectief leren? Heeft iedereen meegedaan? Had iedereen een stem en invloed? Start de cyclus weer opnieuw! Voorbeeld context HGW Stap 1 Alle leraren in de PLG willen hun onderwijs op verschillen in onderwijsbehoeften afstemmen door op drie instructieniveaus les te geven. Stap 2 Drie leraren onderzoeken op welke instructieniveaus nu binnen het team gewerkt wordt en hoe dat gaat. Zij bevragen ook leerlingen op de kwaliteit van de instructie. Drie leraren verzamelen informatie/literatuur over het directe instructiemodel en differentiatiemodellen. Twee leraren bezoeken een school waar in de les op drie instructieniveaus gewerkt wordt. Tevens wordt een conferentie bezocht over omgaan met verschillen. Stap 3 De betrokken leraren brengen de verzamelde informatie in. Wat valt ons op aan de instructie in ons team? Wat heeft aandacht nodig? Wat betekent het directie instructiemodel voor ons handelen in de praktijk? Is het bruikbaar en toepasbaar in de les? Hoe doen andere scholen dat? Stap 4 Samen wordt afgesproken wat we de komende periode in de les gaan doen/uitproberen om op drie instructieniveaus les te geven. In de lesopbouw wordt ruimte gemaakt om extra instructie te bieden en meer uitdaging en verdieping voor de betere leerlingen. Stap 5 De leraren geven in één of meerdere groepen les op drie instructieniveaus. Zij maken een verslag van hun ervaringen. Iedere leraar bezoekt een les van een collega en kijkt met behulp van een kijkwijzer naar de instructie. Stap 6 Het differentiëren naar instructieniveau wordt als waardevol ervaren. Ook de leerlingen zijn positief. Een aandachtspunt is zelfstandig werken, zodat de leraar een groepje leerlingen kan begeleiden. Ook is er geen aanbod voor de betere leerlingen dat hen werkelijk meer uitdaging biedt. In de volgende cyclus Collectief leren worden beide punten opgepakt. De leraren creatieve vakken voelden zich minder betrokken bij dit onderwerp. In de volgende cyclus wordt meegenomen hoe zij omgaan met verschillen. 4 Handelingsgericht werken samen leren 33

39 In paragraaf 3.5 staan diverse werkvormen voor collectief leren beschreven die bij het uitvoeren van bovenstaande stappen toegepast kunnen worden. De betrokken mentoren/vakdocenten zijn aan het werk gegaan met het opstellen en uitvoeren van hun didactisch groepsplan. Op de volgende leer-/werkbijeenkomst komt de eerste tussenevaluatie ter sprake. Wat gaat goed, wat zijn succeservaringen, waar liggen mogelijke belemmeringen, waar loop je tegenaan? Wat blijkt? Er worden onbewust twee vormen van groepsplannen uitgewerkt. Een groep docenten maakt vakdidactische groepsplannen volgens het zogenaamde convergente differentiatiemodel. De lesdoelen voor alle leerlingen in de groep zijn gelijk, er wordt vervolgens gedifferentieerd naar een verdiept of intensief arrangement middels extra opdrachten, extra instructies, werkvormen, meer uitdaging, verdieping, etc. Duidelijk zal zijn dat deze differentiatievorm een effectieve instructie in een 45-minutenrooster makkelijker maakt. En er is een groep docenten die in de groepsplannen op divergente wijze differentieert. De lesdoelen zijn niet gelijk voor de gehele groep leerlingen. Het basis- en intensieve programma is de zogenaamde BBL-stof, het verdiepte arrangement is op KBL-niveau. Dat vraagt om een dubbele instructie in een 45 minutenrooster, niet eenvoudig. Of je maakt de keuze de twee instructiemomenten over twee lesuren te verdelen, wat een grote mate aan zelfstandigheid vraagt van de groep die tijdens de les geen instructie krijgt en zelfstandig aan het werk is. En ook dat is geen sinecure bij leerlingen op BBL-niveau. En om het nog complexer te maken: er zijn vakken waarbij de BBL- en KBL-stof naar lesdoelen parallel lopen, zodat er toch een effectieve instructie mogelijk is aan de gehele groep. Alle drie de vormen werden in het team toegepast. Wat doen we nu als team? Kiezen we allen voor convergente differentiatie? Kiezen we voor divergente differentiatie omdat we als team besloten hebben leerlingen met meer mogelijkheden een hoger niveau aan te bieden per vak? Of zeggen we dat de divergente methode alleen mag als je een effectieve instructie weet te organiseren per les? Of laten we alle drie de vormen naast elkaar bestaan? Het gaat toch om omgaan met verschillen, de vorm waarop is dan toch bijzaak? Het team heeft besloten dat eenieder verder gaat met de reeds gekozen vorm om zo meer ervaring op te doen. Pas tijdens de eindevaluatie vindt een definitieve keuze plaats. Een gezamenlijk teambesluit op basis van samen leren! (Projectleider) 4.2 Handelingsgericht werken stap voor stap: een collectief proces Het team dat de PLG vormt, bepaalt zelf welke stappen, onderdelen of aspecten men uit de cyclus achtereenvolgens oppakt (zie paragraaf 4.1). Na de keuze van een bepaalde stap uit HGW formuleren zij zelf hun eigen leer- of onderzoeksvragen. Bij het zelf bepalen van deze vragen kunnen de vragen, die hierna per stap uit de cyclus HGW aangegeven staan, enige richting bieden. 34 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

40 Stap 1 Verzamelen en analyseren van leerlingengegevens in een groepsoverzicht Welke gegevens over leerlingen hebben wij echt nodig om zicht te hebben op de ontwikkeling en de leervorderingen van de leerlingen in een groep? Welke toetsen nemen we af en wat doen we met de uitkomsten? Op welke wijze analyseren we de behaalde toetsresultaten, de groei van leerlingen, de uitval op bepaalde onderdelen? Hoe observeren we de sociaal-emotionele ontwikkeling, het gedrag, de werkhouding en de taakaanpak van de leerlingen? Hoe slagen wij erin meer gesprekken met leerlingen te voeren? Wie, hoe en wanneer? Op welke wijze voeren we gesprekken met ouders? Wie, hoe en wanneer? En waar verwerken we deze resultaten, hoe koppelen we dit aan het groepsoverzicht? Hoe slagen wij erin de gegevens van leerlingen op een overzichtelijke, haalbare en efficiënte manier in een groepsoverzicht te registreren en administreren? Wie, hoe en wanneer? Geven we de leerlingen hier een stem in en zo ja, op welke wijze? Stap 2 Signaleren van leerlingen die extra aandacht nodig hebben Op welke wijze signaleren we tijdig leerlingen met een grote leerachterstand? Welke criteria hanteren we daarbij? Op welke wijze signaleren we tijdig (excellente) leerlingen met een grote leervoorsprong? Welke criteria hanteren we daarbij? Hoe signaleren we tijdig leerlingen die qua sociaal-emotionele ontwikkeling, gedrag, werkhouding en/of leerstijl extra aandacht nodig hebben? Welke criteria of ijkpunten hanteren we daarbij? Geven we de leerlingen hier een stem in en zo ja, op welke wijze? Stap 3 Benoemen van onderwijsbehoeften van leerlingen die gesignaleerd zijn Hoe slagen wij erin beter zicht te verwerven op de pedagogische en didactische onderwijsbehoeften van de leerlingen? Op welke wijze stellen wij de pedagogische onderwijsbehoeften van de leerlingen vast? Welke kennis en middelen hebben wij daarvoor nodig? Op welke wijze stellen wij de didactische onderwijsbehoeften c.q. instructiebehoeften vast van leerlingen met leervorderingen die achterblijven? Welke kennis en middelen hebben wij daarvoor nodig? Op welke wijze stellen wij de didactische onderwijsbehoeften c.q. instructiebehoeften vast van leerlingen met een grote leervoorsprong? Welke kennis en middelen hebben wij daarvoor nodig? Hoe slagen wij erin de leerling te betrekken bij het vaststellen van zijn/haar onderwijsbehoeften? 4 Handelingsgericht werken samen leren 35

41 Stap 4 Clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften Hoe slagen wij erin om in de les/activiteit ons onderwijs af te stemmen op verschillen in instructiebehoeften? Clusteren in subgroepjes? Wat is haalbaar? Op welke instructieniveaus geven wij les? Wat is daarvoor nodig? Hoe slagen wij erin dat wij in de les verlengde c.q. extra instructie bieden? Wat is daarvoor nodig? Hoe slagen wij erin verdieping en meer uitdaging te bieden aan leerlingen met een grote leervoorsprong? Wat is daarvoor nodig? Op welke wijze stemmen we in de les onze pedagogische aanpak af op verschillen in pedagogische onderwijsbehoeften? Wat is daarvoor nodig? Hoe stimuleren we dat leerlingen tijdens de les/activiteit van en met elkaar leren? Samenwerkend leren? Op welke wijze slagen we erin dat leerlingen in staat zijn zelfstandig te werken? Wat is daarvoor nodig? Stap 5 Doelgericht plannen van een aanbod aan de groep op basis van gekozen clustering Op welke wijze komen wij planmatig tegemoet aan de verschillen in onderwijsbehoeften tussen leerlingen? Welke mogelijkheden zijn er op basis van de gekozen clustering? Groepsplan? Wat staat er in het (groeps-)plan? Wat is daarvoor nodig? Op welke wijze bepalen we in het (groeps-)plan de doelen voor de komende periode? Wat is daarvoor nodig? Welke variaties in aanbod zijn nodig om in het plan aan de onderwijsbehoeften van groepjes leerlingen tegemoet te komen? Wat is daarvoor nodig? In welke frequentie geven we in het plan extra instructie aan een subgroepje leerlingen? In welke frequentie geven we instructie en feedback aan een subgroepje leerlingen met een grote leervoorsprong? Hoe slagen wij erin om de administratie doelmatig, hanteerbaar en efficiënt te houden? Hoe betrekken we leerlingen in de uitvoering van het plan? Stap 6 Uitvoeren en evalueren van het geplande aanbod Slagen wij erin om op verschillende instructieniveaus les te geven? Wat is nodig? Slagen wij erin om tijdens de les onze pedagogische aanpak af te stemmen op de onderwijsbehoeften van de leerlingen? Wat is nodig? Hoe en wanneer stellen wij tussentijds een (groeps-)plan bij? Op welke wijze evalueren wij of de in het (groeps-)plan gestelde doelen bereikt zijn? Wat is nodig? Op welke wijze analyseren wij de behaalde opbrengsten over de afgelopen periode? Wat is nodig? Hoe reflecteren wij in ons team systematisch over de opbrengsten en de kwaliteit van ons aanbod? Betrekken we de leerlingen in de evaluatie en zo ja, op welke wijze? 36 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

42 Samenwerken en leerlingen bespreken Hoe stemmen we in ons team de pedagogische en/of didactische aanpak met elkaar af? Wat is daarvoor nodig? Op welke wijze maken we onze groepsbesprekingen handelingsgericht? Wat is daarvoor nodig? Wat is ieders rol? Op welke wijze maken we onze leerlingenbesprekingen handelingsgericht? Wat is daarvoor nodig? Wat is ieders rol? Hoe bewaken we de uitvoering van de afspraken als individueel teamlid en als team? Op welke wijze kunnen we in ons team elkaar consulteren bij de onderwijszorg aan leerlingen? Wat is daarvoor nodig? Op welke wijze kunnen we actief samenwerken met ouders? Wat is daarvoor nodig? Wat is ieders rol? Lopende de pilot liepen we tegen enkele praktische vragen aan. Hoe organiseer je de differentiatie wanneer je in subgroepen werkt en de leerlingen zitten in een busopstelling? Dan moet ik met mijn meubels gaan schuiven. Dat kost tijd. En na de les moet alles weer op zijn oude plek staan, ook dat kost tijd. Een tweede vraag is de beschikbaarheid van voldoende materialen voor het verdiepte en intensieve arrangement. Niet elke methode voorziet hierin, terwijl de leerlingen zelfstandig aan het werk moeten. Daarnaast speelde ook de volgende kwestie. Ik heb geen vast lokaal. Dat betekent dat ik met mijn materialen door de school moet gaan lopen, want differentiatie vraagt om meer materialen die niet in elk lokaal aanwezig zijn. Hoe kunnen we leerlingen leren zelfstandig te werken als ik instructie geef aan een subgroep in de klas? Hoe leren we leerling om te gaan met uitgestelde aandacht? Belangrijke onderzoeksvragen voor ons zijn nu: Moeten we af van het 45-minutenrooster, zodat ik meer tijd heb voor meerdere instructies en een andere opstelling van mijn meubels mogelijk kan maken? Of gaan we extra leer-/ werkplekken inrichten zodat leerlingen ongestoord zelfstandig kunnen werken? Welke methodes maken differentiatie mogelijk? Welke niet? Volstaan de huidige methodes nu wel? Zijn er geschikte alternatieven? Is dit betaalbaar? Moeten we niet gaan werken met een vast lokaal voor de vakdocenten? Is dit haalbaar en in het rooster weg te zetten? Is de inzet van assistenten een mogelijkheid of stagiaires om extra handen in de klas te organiseren om leerlingen te ondersteunen? (Teamleider) Variëteit in perspectieven Essentieel is dat iedereen bij een vraagstuk wordt uitgedaagd om het eigen perspectief naar voren te brengen en naar andere perspectieven en invalshoeken op zoek te gaan. Hierbij neemt men kennis van elkaars ideeën en van ideeën van buitenaf. Voor collectief leren is een variëteit in perspectieven cruciaal om tot een nieuw, gezamenlijk gedeeld perspectief te komen. Externe adviseur De variëteit in perspectieven wordt vergroot wanneer externen met een frisse blik naar het proces en de opbrengsten kijken. Zij kunnen als critical friend externe referentiekaders aanreiken waardoor teams worden uitgedaagd hun eigen perspectief te onderzoeken en onder kritiek te stellen. Ook kunnen zij op grond van hun kennis van processen van collectief leren feedback geven op het verloop en de kwaliteit van het proces. 4 Handelingsgericht werken samen leren 37

43 Proces van collectief leren In de praktijk zien we vaak dat de eerste stappen in de cyclus Collectief leren, zeker in het begin van het proces, veel enthousiasme, energie en betrokkenheid oproepen. Bij het bepalen van de gezamenlijke ambitie bruist het. Maar het lukt niet altijd die energie vast te houden. Gaandeweg stokt het proces en blijkt een team stappen in de cyclus Collectief leren te missen of over te slaan. Castelijns et al. (2011) geven als verklaring hiervoor dat een team soms niet meer weet waar men mee bezig is. In veel gevallen duurt een cyclus Collectief leren een vol schooljaar en zit er lange tijd tussen bijeenkomsten. Het proces verloopt daardoor stroperig en deelnemers weten na verloop van tijd niet meer wat zij aan het doen zijn. Na een inspirerende bijeenkomst gaan de leraren vaak weer over tot de orde van de dag. Het vuur dooft. Drie tips (zie ook Castelijns et al., 2011) Samenwerking en uitwisseling creëren Collectief leren vindt alleen plaats als je elkaar ontmoet, als er interactie is en uitwisseling van ideeën en perspectieven. Zorg dat er regelmatig bijeenkomsten zijn om met elkaar samen te werken en uit te wisselen. Door vaak samen te werken ontstaat verbondenheid en is het realistisch een ambitie daadwerkelijk te verwezenlijken. Met twee tot vier bijeenkomsten in een schooljaar red je het niet. Tijd nemen en versnellen Collectief leren laat zich niet opjagen. Het inbrengen en uitwisselen van perspectieven kost tijd en kun je niet forceren. Zorg wel dat de tijd tussen bijeenkomsten niet te groot is. Versnel zo mogelijk het proces door de tijd tussen ontmoetingen te verkorten. Je kunt in één schooljaar meerdere malen de cyclus Collectief leren doorlopen. Hierdoor ervaar je continuïteit. Op koers blijven Een gezamenlijke ambitie met betrekking tot handelingsgericht werken (HGW) is vaak veelomvattend en complex. Het is meestal een stip aan de horizon, meer dan een concrete activiteit die je gaat uitvoeren. Binnen HGW vechten ambities om voorrang. Het is gemakkelijker de energie vast te houden als voor een stap, onderdeel of aspect uit HGW gekozen wordt dat door iedereen als urgent ervaren wordt (zie ook paragraaf 4.1). Houd de stappen klein en overzichtelijk. Blijf hierbij wel voortdurend de koers aangeven richting het integraal uitvoeren van de cyclus HGW. Maak daarom een cyclus echt af en borg goed de opbrengsten in het team. 4.3 Collectieve opbrengsten duurzaam borgen Vaak wordt bij collectief leren vooral gedacht aan het proces dat mensen samen doormaken. Maar een belangrijk aspect van collectief leren is dat een groep tot gemeenschappelijke producten en opbrengsten komt. Alle deelnemers hebben daar een gezamenlijk belang bij. Dikwijls worden de producten en behaalde opbrengsten niet goed geborgd, waardoor afspraken en werkwijzen al snel verwateren en de samen ontwikkelde kennis niet met nieuwe leraren in een team gedeeld kan worden. Binnen het stapsgewijs invoeren van en meer bekwaam worden in HGW is het daarom essentieel dat de opbrengsten van deelstappen goed in het team geborgd worden. Leg de samen ontwikkelde kennis, werkwijzen en opbrengsten met betrekking tot HGW vast in de onderwijszorgstructuur van het team. Hierin staat op basis van de visie van het team beschreven op welke wijze het team elke stap uit de cyclus HGW uitvoert en wat de ijkpunten van het team zijn voor een goede uitvoering. In het Draaiboek invoering onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs (Clijsen et al, 2011a) staan hiervoor tal voor tips beschreven (zie De cyclus HGW wordt hierdoor overdraagbaar naar nieuwe leraren in het team en naar andere teams in school. 38 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

44 De bekwaamheid in HGW blijven onderhouden Natuurlijk is HGW een continu proces dat nooit helemaal af is. Het is daarom belangrijk om in het team de bekwaamheid in HGW te blijven ontwikkelen en onderhouden. Blijf samen de kwaliteit van HGW monitoren en onderzoek samen hoe je de kwaliteit van HGW kunt verbeteren. We zorgen voor vaste tijden, een strakke jaarplanning zodat mensen structuur en rust ervaren. (Projectleider) Het team wil meer in gezamenlijkheid naar leerlingen kijken en samen leerlingen bespreken. Ze willen meer leerlingenbesprekingen (drie per schooljaar) en daar zelf vorm aan geven. In de leerlingenbesprekingen blijven we alert op de uitgangspunten van HGW en onderhouden we de samen gemaakte afspraken. (Teamleider) 4.4 Teams leren van elkaar: de cyclus Handelingsgericht werken vindt zijn weg in school Binnen de opdracht van de stuurgroep en de ambities van school kunnen meerdere teams een PLG vormen om meer bekwaam te worden in HGW. Het is natuurlijk niet de bedoeling dat deze teams als eilandjes in school gaan opereren. Collectief leren betekent dat de betrokken teams regelmatig hun kennis, producten en opbrengsten met elkaar uitwisselen en ook hun werkzaamheden op elkaar afstemmen. Ook al zijn de teams elk met een andere stap of aspect van HGW bezig of in een andere fase van collectief leren, de teams wisselen hun bevindingen met elkaar uit en werken onder de paraplu van HGW met elkaar samen. Zo leren zij van elkaar en vindt de cyclus HGW gaandeweg als een olievlek zijn weg in school. Dit gaat niet vanzelf en dient vanuit de stuurgroep en het management gestimuleerd en gestuurd te worden. De teams die nog niet actief zijn met HGW worden op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen (bijvoorbeeld door een nieuwsbrief). Tevens worden zij door de betrokken teams actief uitgenodigd om te komen kijken of de ontwikkelde producten in te zien. Het is immers de bedoeling dat HGW afdelings- of schoolbreed ingevoerd wordt (zie ook paragraaf 1.3). We zijn als school gestart met HGW in één team. Inmiddels zijn we met een tweede team begonnen met de invoering van deze methodiek. De bedoeling is dat we dit uitbreiden naar de hele school. De vraag is hoe we dit gaan organiseren, wie dit binnen alle teams gaat trekken. En hoe zorgen we ervoor dat we als school eenduidig werken en van elkaar leren? (Zorgcoördinator) Er wordt meer overlegd met elkaar en meer feedback gegeven naar elkaar. Men heeft meer zicht op elkaars manier van werken en elkaars standpunten. De leerlingenbespreking heeft status en inhoud gekregen. De docenten hebben de hakken meer uit het zand. De dialoog tussen docenten is op gang gekomen. Men durft meer open en kwetsbaar te zijn. (Uitspraken pilotscholen ten aanzien van PLG) 4 Handelingsgericht werken samen leren 39

45 40 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

46 Literatuur Amelsvoort, G. & Jaarsveld, J. (2000). Teamontwikkeling en leidinggeven. Vlijmen: ST-groep. Castelijns, J., Koster, B. & Kools, Q. (2011). Onderwijs is van ons. Collectief leren in school en opleiding. Interactum lectoraat Kantelende kennis. Clijsen, A., Beek, S., Beek, G. van de & Herp, R. van (2011a). Draaiboek invoering onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs. Onderwijs passend maken. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. Clijsen, A., Beek, S., Beek, G. van de & Herp, R. van (2011b). Handreiking onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs. Naar handelingsgericht werken. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. Clijsen, A., Schafrat, W. & Beek, S. (2013). Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs. Onderzoeksrapportage. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. Clijsen, A., Schafrat, W. & Beek, S. (2013). Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. Eijnden, M. van den (2009). Collectief praktijkonderzoek Academische basisschool. Utrecht-Amersfoort: Academische basisschool. Fry, R., Rubin, I. & Plovnick, M. (1981). Dynamics of groups that execute or manage policy. In: Payne, R. & Cooper, C. (Eds.), Groups at work. New York: John Wiley & Sons. Inspectie van het Onderwijs (2013). De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2011/2012. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs. Pameijer, N., Beukering, T. van, Wulp, M. van der & Zandbergen, A. (2012). Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs. Den Haag/Leuven. Acco. Pieters, J. & Vries, B. de (2005). Kennisproductie en kennisdisseminatie in het Nederlandse onderwijsveld. Een voorstudie naar de rol van kennisgemeenschappen. Enschede: Universiteit Twente. School aan Zet (2013). Ontwikkelmodel Lerende Organisatie. Den Haag: School aan Zet. Zie Verbiest, E. (2008). Scholen duurzaam ontwikkelen. Bouwen aan professionele leergemeenschappen. Antwerpen/Apeldoorn: Garant. Vermeulen, M. (2009). Vormen van professionele leergemeenschappen. In: Leren en laten leren. MesoFocus, nr. 75. Deventer: Kluwer. Literatuur 41

47 42 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

48 Bijlagen De volgende bijlagen zijn opgenomen: 1 Achtergrondinformatie Handelingsgericht werken 2 Cyclus Handelingsgericht werken 3 Cyclus Collectief leren 4 Achtergrondinformatie Professionele leergemeenschap 5 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 6 PowerPointpresentatie Handelingsgericht werken Bijlagen 43

49 Bijlage 1 Achtergrondinformatie Handelingsgericht werken A Doel en uitgangspunten handelingsgericht werken 1 Afstemming van het onderwijs op de onderwijsbehoeften van de leerlingen Leerlingen verschillen in onderwijsbehoeften. Deze verschillen worden gerespecteerd. In plaats van vast te stellen van wat er mis is met deze leerling of van wat deze leerling niet kan, benoemen we de onderwijsbehoeften van de leerling. De leraar vraagt zich af: Wat heeft deze leerling (extra) nodig om de gestelde doelen te bereiken? Denk bijvoorbeeld aan extra instructie, extra leerstof, meer leertijd, meer uitdaging of meer activerende en motiverende werkvormen. De onderwijsbehoeften van leerlingen kunnen zowel pedagogisch als didactisch van aard zijn. 2 Uitgaan van talenten, kansen en mogelijkheden Wat zijn de talenten van een leerling en hoe kunnen we die optimaal ontwikkelen? Wat zijn de positieve kwaliteiten van een leerling en hoe kunnen we die zo goed mogelijk benutten? We denken in kansen en mogelijkheden en hebben vertrouwen in de ontwikkelingskracht van leerlingen. 3 Interactie en wisselwerking We lokaliseren problemen niet alleen in de leerling, maar kijken naar deze leerling, in deze groep, bij deze leraren, in deze school en met deze ouders. We richten ons op de interactie tussen deze leerling en zijn omgeving en kijken welke factoren het leren en de ontwikkeling belemmeren en stimuleren. Dit biedt aanknopingspunten om de onderwijsbehoeften goed te benoemen. 4 Preventief en proactief In plaats van curatief en buiten de klas de zorg te richten op leerlingen die uitvallen qua leren, ontwikkeling en/of gedrag handelen we preventief en proactief. Door leerlingen die extra aandacht nodig hebben vroegtijdig te signaleren en snel en adequaat te begeleiden, kunnen vaak ernstige problemen voorkomen worden. We signaleren niet alleen leerlingen met leerachterstanden. Ook (hoogbegaafde) leerlingen met een grote leervoorsprong worden gesignaleerd en leerlingen met een eigen leerstijl. 5 Handelen is doelgericht en planmatig Er wordt doelgericht gewerkt op basis van hoge verwachtingen van leerlingen. We evalueren systematisch of de doelen bereikt zijn en of ons (extra) aanbod gewerkt heeft. Het werken met een veelheid aan individuele handelingsplannen is in de praktijk nauwelijks uitvoerbaar en leidt vaak tot een drastische daling van de instructie- en leertijd. Bovendien onthoudt je leerlingen de mogelijkheid om van en met elkaar te leren. Bij handelingsgericht werken kiezen we als insteek voor groepsplannen of groepshandelingsplannen. 6 Leraren en mentor zijn beslissend Passend onderwijs gebeurt in de klas. Mentor en leraren spelen een beslissende rol in het afstemmen van hun onderwijs op verschillen in onderwijsbehoeften tussen leerlingen. Hoe kun je het uitgaan van en omgaan met verschillen versterken? Hoe kunnen leraren hierbij constructief met elkaar samenwerken? 7 Actieve participatie van de leerling In het onderwijs wordt veel over en tegen leerlingen gesproken, maar weinig met leerlingen. Leraren gaan in gesprek met leerlingen om zicht te krijgen op hun onderwijsbehoeften en om hen mede-eigenaar te maken van wat gedaan gaat worden en hen te motiveren om mee te doen. Leerlingen hebben de regie op hun leerproces en zijn actief betrokken. 44 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

50 8 Ouders zijn een belangrijke partner De ouders kennen hun kind als geen ander en kunnen school waardevolle informatie verschaffen over de behoeften van hun kind. In handelingsgericht werken is een goede communicatie, afstemming en samenwerking met de ouders essentieel. 9 Samenwerking met externe partners In passend onderwijs is een goede samenwerking belangrijk met externe partners in het samenwerkingsverband VO, in het ZAT, in het Centrum voor Jeugd en Gezin en in de jeugdzorg. De samenwerking is laagdrempelig en schoolnabij. 10 Stappen zijn systematisch en transparant De stappen die cyclisch met handelingsgericht werken gezet worden, zijn voor iedereen transparant. Voor iedereen is duidelijk wie, wanneer, wat doet. Groepsbesprekingen, waarin mentor en leraren participeren, zijn een belangrijk schakelmoment in het cyclisch werken. B Werkwijze handelingsgericht werken Bij handelingsgericht werken kunnen we in onderlinge samenhang en afstemming drie niveaus of drie lijnen van onderwijszorg onderscheiden: 1 Algemene en extra basiszorg in de klas door leraren en mentor (cyclus HGW + groepsbesprekingen) 2 Interne zorg aan leerlingen en interne ondersteuning van leraren vanuit het intern zorgteam van school 3 Externe zorg aan leerlingen en externe ondersteuning van leraren vanuit ZAT of SWV VO Bij het handelingsgericht werken ligt het primaat altijd bij de leraren en de mentor die in het primaire proces in de klas hun pedagogisch en didactisch handelen afstemmen op de onderwijsbehoeften van de leerlingen. Andere medewerkers in de 2 e en 3 e lijn ondersteunen de leraren en de mentor daarbij. 1 De eerste lijn In de eerste lijn wordt de cyclus Handelingsgericht werken in de groep uitgevoerd. Elke cyclus wordt afgesloten met een groepsbespreking die tevens het begin van de nieuwe cyclus is. Cyclus Handelingsgericht werken De cyclus Handelingsgericht werken (HGW) kent vier fasen: waarnemen; begrijpen; plannen; realiseren en evalueren. In deze vier fasen worden in totaal zes stappen gezet (zie bijlage 2). Elke cyclus wordt afgerond met een groepsbespreking. Deze bespreking markeert tevens het begin van de nieuwe cyclus. Scholen kiezen zelf in welke frequentie zij de cyclus HGW per schooljaar uitvoeren. Doorgaans wordt deze cyclus twee tot vier maal per schooljaar uitgevoerd. Waarnemen Het systematisch verzamelen en analyseren van gegevens uit toetsen, observaties en gesprekken met leerlingen over alle leerlingen uit een groep. Deze gegevens worden verzameld in een groepsoverzicht. Op basis van de verzamelde gegevens worden leerlingen gesignaleerd die de komende periode extra aandacht nodig hebben wat betreft leervorderingen, sociaal-emotionele ontwikkeling, gedrag en/of werkhouding. Ook (hoogbegaafde) leerlingen met een grote leervoorsprong worden gesignaleerd. Bijlagen 45

51 In de fase van het waarnemen worden in de cyclus HGW twee stappen gezet: 1 verzamelen van de gegevens van alle leerlingen in een digitaal groepsoverzicht; 2 preventief en proactief signaleren van leerlingen die de komende periode extra aandacht nodig hebben. Begrijpen In de fase van het begrijpen stellen de mentor en de leraren op basis van de gegevens in het groepsoverzicht vast wat de onderwijsbehoeften van de leerlingen zijn, die bij stap 2 gesignaleerd zijn. De praktijk leert dat het benoemen van de onderwijsbehoeften één van de moeilijkste stappen uit de cyclus HGW is. Het benoemen van onderwijsbehoeften van leerlingen doe je samen met je collega s. In de fase van het begrijpen wordt de derde stap uit de cyclus HGW uitgevoerd: 3 benoemen van de onderwijsbehoeften van de leerlingen. Plannen Op basis van de onderwijsbehoeften kijken de mentor/leraren hoe zij op een haalbare en effectieve manier leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften kunnen clusteren in subgroepje(s). Op basis van de gekozen clustering wordt een groepsplan of groepshandelingsplan opgesteld. In de fase van het plannen worden twee stappen gezet: 4 clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften; 5 doelgericht opstellen van een groepsplan. Realiseren en evalueren De mentor en leraren voeren de plannen uit en evalueren na afronding van de plannen in de groepsbespreking of de gestelde doelen bereikt zijn en de gewenste resultaten behaald zijn. Daarbij reflecteren zij ook op de kwaliteit van hun aanbod en aanpak. In de fase van het realiseren wordt de zesde stap gezet: 6 uitvoeren van het groepsplan, evalueren of de in het plan gestelde doelen bereikt zijn en analyseren van de behaalde leeropbrengsten. Groepsbesprekingen Na afloop van elke cyclus HGW vindt een groepsbespreking plaats. Deze bespreking is handelingsgericht en markeert tevens het begin van de nieuwe cyclus. Groepsbesprekingen zijn een belangrijke schakel in het cyclisch werken en de motor van handelingsgericht werken. In de groepsbespreking evalueren mentor en leraren het vorig groepsplan, signaleren aan de hand van het groepsoverzicht welke leerlingen (nog) extra aandacht nodig hebben, benoemen wat de onderwijsbehoeften van deze leerlingen zijn en onderzoeken hoe leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften op een haalbare manier geclusterd kunnen worden. De groepsbespreking levert concrete handvatten op voor het opstellen van het nieuwe groepsplan die tijdens de volgende cyclus uitgevoerd wordt. Vanuit de groepsbespreking kunnen leerlingen bij het intern zorgteam van school aangemeld worden of kan om ondersteuning van de leraren gevraagd worden. 2 De tweede lijn De groepsbespreking is de schakel naar de tweede lijn. Vanuit de groepsbespreking kunnen leerlingen door de mentor (teamleider) aangemeld worden voor een bespreking in het intern zorgteam van school (het intern zorgoverleg). Het kan bijvoorbeeld gaan om leerlingen bij wie 46 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

52 het ontwikkelingsperspectief en de onderwijsbehoeften onduidelijk blijven, om leerlingen die herhaald onvoldoende profiteren van de extra ondersteuning in het groepsplan, om leerlingen met ernstige gedragsproblemen of om leerlingen bij wie er vermoedens bestaan van een ernstige problematiek of stoornis. Het intern zorgoverleg (IZO) is een belangrijke schakel in de leerlingenzorg van de school. Centraal in het IZO staat de hulpvraag van de leerling en de begeleidingsvraag van de mentor en leraren. Bij handelingsgericht werken verschuift het accent van leerlingbegeleiding (buiten de klas) naar leraarbegeleiding (in de klas). 3 De derde lijn Als de problematiek van een leerling zeer complex is en een multidisciplinaire blik of aanpak nodig is, kan het IZO besluiten de leerling aan te melden bij het ZAT (zorg- en adviesteam). In het ZAT zitten ook externe partners uit de zorg en uit het onderwijs. Zij kunnen snel passende begeleiding of hulp van buiten in de school mobiliseren. C Handelingsgericht werken: maatwerk per school Het inrichten en vormgeven van handelingsgericht werken is altijd maatwerk per school. Hoe handelingsgericht werken eruitziet, verschilt per school. Het is mede afhankelijk van de visie van school, de organisatie van het onderwijs, de zorgstructuur in school en de keuzes die school maakt. In het Draaiboek invoering onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs (Clijsen, Beek, Van de Beek & Van Herp, 2011a) staan de keuzes bij het ontwerpen en invoeren van handelingsgericht werken uitgebreid toegelicht. HGW: competenties leraren De cyclus Handelingsgericht werken doet een groot beroep op de professionaliteit van leraren. Denk daarbij vooral aan de volgende competenties: analyseren en interpreteren van toetsgegevens; gericht observeren van leerlingen; voeren van gesprekken met leerlingen; signaleren van leerlingen die extra aandacht nodig hebben, zowel in pedagogisch als didactisch opzicht; benoemen van de specifieke onderwijsbehoeften van leerlingen; clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften; doelgericht plannen van het onderwijs; differentiëren op meerdere instructieniveaus en naar leertijd; afstemmen van pedagogische aanpak op de onderwijsbehoeften van leerlingen; evalueren of de doelen bereikt zijn met reflectie op het eigen handelen; samenwerken en afstemmen met collega s in de onderwijszorg naar leerlingen; samenwerken met ouders. Meer informatie Draaiboek invoering onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs. Onderwijs passend maken (Clijsen, Beek, Van de Beek & Van Herp, 2011a). Handreiking onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs. Naar handelingsgericht werken (Clijsen, Beek, Van de Beek & Van Herp, 2011b). Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs (Pameijer, Van Beukering, Van der Wulp & Zandbergen, 2012). Zie verder Bijlagen 47

53 Bijlage 2 Cyclus Handelingsgericht werken 48 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

54 Bijlagen 49

55 50 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

56 Bijlage 3 Cyclus Collectief leren Bijlagen 51

57 Bijlage 4 Achtergrondinformatie Professionele leergemeenschap A Wat is een professionele leergemeenschap? In de literatuur en praktijk zijn er meerdere benamingen voor een professionele leergemeenschap (PLG), zoals community of practice of lerende organisatie. De term professionele leergemeenschap integreert drie belangrijke aspecten: professionaliteit (in de schoolcultuur); leren (professionele ontwikkeling); gemeenschap (verbondenheid). Een professionele leergemeenschap is volgens Verbiest (2008) als onderwijsprofessionals in een school duurzaam samen leren om het onderwijs aan de leerlingen en de resultaten van de leerlingen te verbeteren. Pieters en De Vries (2005) omschrijven een professionele leergemeenschap als een georganiseerde groep mensen, werkzaam in een zelfde domein of praktijk, die vanuit optimalisatievraagstukken of innovatiedoelen gezamenlijke activiteiten ondernemen om dat wij zij doen te verbeteren of te veranderen. Anderen spreken van een PLG als leraren in de school continu zoeken naar manieren om van en met elkaar te leren en zich zo gedragen. B Waarom een professionele leergemeenschap? Veel complexe onderwijsinnovaties mislukken omdat het enthousiasme beperkt blijft tot een kleine groep voortrekkers (vaak het management). Deze groep regisseert het innovatieproces, maar doorgaans wordt weinig verbinding gelegd met de concerns van andere belanghebbenden in school, die de vernieuwing daardoor als weinig relevant, niet toepasbaar en niet van henzelf ervaren. Duurzame veranderingen vragen om een actieve participatie van de leraren. Actieve participatie bevordert hun betrokkenheid bij het proces en maakt dat zij zich eigenaar voelen van de uitkomsten ervan. Een aanpak om leraren en teams gedurende langere tijd voor een complex innovatietraject te engageren, is collectief leren in professionele leergemeenschappen. Collectief leren is een proces waarin de leden van een team door samen te werken gemeenschappelijke kennis, vaardigheden en attituden ontwikkelen. Het is een collectief proces met collectieve opbrengsten. Collectief leren is van belang, omdat het leren van individuen wel een noodzakelijke, maar geen voldoende voorwaarde is voor het leren van een organisatie. Anders dan incidentele trainingen leidt het tot duurzame effecten. Het heeft een positief effect op leraargedrag, leerlingenprestaties en de lescultuur en het bevordert de samenwerking tussen leraren. C Condities voor een professionele leergemeenschap Voor het goed functioneren van een professionele leergemeenschap zijn de volgende condities belangrijk: onderling vertrouwen en een open en veilig klimaat; gedeelde visie en ambities en een gezamenlijk belang (urgentie); samenwerken in het systematisch onderzoeken van de eigen praktijk; variëteit in perspectieven en de bereidheid die te delen; reflectie op het eigen handelen en elkaar feedback geven; gezamenlijke verantwoordelijkheid en actieve betrokkenheid; iedere deelnemer heeft een stem en invloed; voldoende tijd voor gezamenlijk overleg, dialoog, collegiale consultatie, klassenbezoek; (gedeeld) leiderschap. 52 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

58 D Collectief leren Castelijns, Koster en Kools (2011) onderscheiden in de cyclus Collectief leren (zie bijlage 3) zes stappen: 1 Samen bepalen van een collectieve ambitie: Wat willen we bereiken? Wat willen we leren? 2 Verzamelen van informatie: Wat willen we weten? Welke gegevens zijn nodig? 3 Interpreteren van de verzamelde informatie: Wat valt ons op? Wat heeft aandacht nodig? 4 Consequenties verbinden: Wat gaan we samen doen? Wie, wat, wanneer? 5 Acties uitvoeren en ervaringen/resultaten verzamelen. 6 Evalueren proces en product: Ambities gerealiseerd? Tevreden over het proces? Daarna begint de cyclus weer opnieuw. Maak de ambities niet te groot. Verdeel een complexe innovatie in deelstappen. Zorg dat de praktijkkennis, die door co-creatie is ontstaan, goed geborgd wordt. Bijlagen 53

59 Bijlage 5 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs Inleiding Met de Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs worden de competenties van leraren in beeld gebracht met betrekking tot handelingsgericht werken. Centraal in handelingsgericht werken staat het afstemmen van het onderwijs op de onderwijsbehoeften van de leerlingen en het omgaan met verschillen daarin. De scan is opgebouwd volgens de zes stappen zoals deze in de cyclus Handelingsgericht werken wordt gebruikt: 1 Verzamelen en analyseren van gegevens in digitaal groepsoverzicht 2 Signaleren van leerlingen die extra aandacht nodig hebben 3 Benoemen van de onderwijsbehoeften van de gesignaleerde leerlingen 4 Clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften 5 Opstellen van het groepsplan 6 Uitvoeren en evalueren van het groepsplan Daarnaast wordt in de scan nog aandacht geschonken aan het onderdeel Samenwerken. Immers, handelingsgericht werken vraagt een goede afstemming en samenwerking tussen leraren, mentoren en zorgfunctionarissen in school. 54 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

60 Doel van de competentiescan Het doel van de scan is meerledig. Allereerst kan met de scan in beeld gebracht worden wat het team reeds doet als we spreken over de onderscheiden stappen van de cyclus Handelingsgericht werken (HGW). We spreken dan eigenlijk over een nulmeting. Aan de hand van de uitkomsten, welke gepresenteerd worden in een spinnenweb, is de mate te zien waarin het team competent is in de uitvoering van de betreffende onderdelen van de cyclus. Aan de hand van deze uitkomsten kan in het team de dialoog gevoerd worden over welke competenties men wil versterken. Wat zijn in het team thema s voor de professionalisering in handelingsgericht werken? Daarnaast kan het instrument ingezet worden om de invoering van HGW te monitoren. Door de scan meerdere malen gedurende de invoering in te zetten, kunnen ontwikkelingen in beeld gebracht worden per periode of schooljaar. Dan levert de scan feedback op de doelen van het team bij de invoering van HGW: Hoe verloopt de invoering van de cyclus HGW en welke competenties van leraren vragen om aandacht? Zijn de leraren meer competent geworden in bepaalde stappen en aspecten van HGW? Ook hier geldt dat de verkregen informatie vooral ingezet wordt om met elkaar, in dialoog, terug te kijken op de bereikte resultaten, deze te analyseren en waar gewenst doelen bij te stellen voor een volgende periode. Bij een schoolbrede invoering van de cyclus HGW kunnen de resultaten van de scan ook ingezet worden om de ontwikkelingen en de beelden van betrokkenen met elkaar te vergelijken. Deze input kan op managementniveau ingezet worden voor het vaststellen van beleid, het inzetten op professioneel handelen en het formuleren van kwaliteitsthema s. Ook de individuele leraar kan een beeld krijgen van zijn/haar aanwezige competenties met betrekking tot handelingsgericht werken. De scan wordt dan gebruikt om de leraar uit te nodigen te reflecteren op zijn/haar professionele ontwikkeling. Daarnaast kunnen de resultaten gefilterd worden op type onderwijs, leerjaar waar de leraar werkzaam in is en vakkencluster. Dergelijke filteringen kunnen de dialoog over handelingsgericht werken versterken, maar ook duidelijk maken waar professionalisering gewenst is per afdeling, leerjaar, vaksectie. De scan is dus géén beoordelingsinstrument, maar een middel om professionele ontwikkeling op zowel individueel als op team- en schoolniveau te stimuleren. Instructie bij de competentiescan In de scan zijn de zes stappen van de cyclus Handelingsgericht werken (HGW) en het onderdeel Samenwerken uitgewerkt. De scan wordt digitaal ingevuld door de leraren van een team, een afdeling of een hele school. Allereerst worden enkele gegevens gevraagd voordat de feitelijke meting van HGW plaatsvindt. Deze zijn noodzakelijk voor een eventuele filtering op de verkregen data. Wanneer de scan op het niveau van de individuele leraar wordt gebruikt, worden de gegevens alleen naar deze persoon teruggekoppeld. De leraar kan zelf beslissen om de informatie uit de terugkoppeling met collega s of leidinggevende te bespreken. Bij een verwerking op team- of schoolniveau zal niet traceerbaar zijn wie welk antwoord heeft gegeven (anonieme rapportage). Per stap uit de cyclus HGW vullen de leraren een aantal vragen in. Elk item wordt op een vierpuntsschaal gescoord in de range van Helemaal niet op mij van toepassing tot Helemaal op mij van toepassing. De scores van de individuele metingen worden cumulatief weergegeven in een spinnenweb. Het is dus een gemiddelde waardering. Vandaar dat het gesprek met de betrokkenen juist van belang is om met elkaar de inhoud, de werkwijze en de gewenste ontwikkeling te duiden. Met als uiteindelijk doel: goed passend onderwijs voor elke leerling. En daar is het uiteindelijk om te doen! Bijlagen 55

61 De competentiescan wordt digitaal ingevuld. Dit betekent dat de school bij aanvraag een inlogcode krijgt waarmee respondenten binnen een vooraf bepaalde periode de scan kunnen invullen. De anonieme verwerking van de data vindt direct plaats na het afsluiten van de responsperiode en de resultaten hiervan worden aan de school of de individuele leraar ter beschikking gesteld. Bij het aanvragen van de scan staat aangegeven wat de kosten zijn. Nadere informatie Voor nadere informatie (en over de digitale verwerking van de scan) kunt u contact opnemen met: Arjan Clijsen: a.clijsen@kpcgroep.nl of ; Wout Schafrat: w.schafrat@kpcgroep.nl of ; Suzanne Beek: s.beek@kpcgroep.nl of Zie ook 56 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

62 Competentiescan De competentiescan vraagt eerst naar een aantal algemene gegevens voordat de feitelijke meting start. Deze algemene informatie is noodzakelijk om de data van de respondenten op de juiste wijze in het computersysteem te ordenen en te verwerken. Het betreffen de volgende gegevens. Algemene gegevens Naam: In welk type onderwijs geeft u les? (meerdere antwoorden mogelijk) vso, pro vmbo (inclusief lwoo) havo, vwo In welk leerjaar of leerjaren geeft u les? (meerdere antwoorden mogelijk) 1e leerjaar 2e leerjaar 3e leerjaar 4e leerjaar 5e leerjaar 6e leerjaar In welk vakkencluster geeft u les? (meerdere antwoorden mogelijk) talen exacte en technische vakken economie en maatschappij beroepsgerichte vakken, praktijkvakken culturele vakken lichamelijke opvoeding anders, namelijk: Nadat de algemene gegevens zijn ingevuld, start de feitelijke vragenlijst volgens de zes stappen in de cyclus Handelingsgericht werken. Per deel komen een aantal vragen aan de orde. Deel 7, welke niet in de cyclus zit, omvat vragen die gaan over het samenwerken als team. Bijlagen 57

63 Deel 1 Verzamelen en analyseren van gegevens in digitaal groepsoverzicht In de eerste stap uit de cyclus Handelingsgericht werken (HGW) verzamelt en analyseert de leraar de gegevens over alle leerlingen uit de groep. Het gaat om gegevens over de leervorderingen, de sociaal-emotionele ontwikkeling en de taakaanpak van de leerlingen. De leraar: neemt systematisch toetsen af en analyseert de resultaten; observeert systematisch het gedrag van en de interactie met en tussen leerlingen; voert systematisch gesprekken met leerlingen en met ouders; legt de verzamelde gegevens vast in een groepsoverzicht. 58 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

64 Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik maak in het eerste leerjaar gebruik van gegevens die door de basisschool overgedragen zijn Ik verzamel gegevens uit instrumenten over de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen Ik observeer de manier waarop leerlingen leren en hun werk aanpakken Ik observeer het gedrag van leerlingen in hun interactie met mij en met andere leerlingen Ik kijk systematisch naar de talenten en interesses van leerlingen Ik voer gesprekken met leerlingen over hun leerontwikkeling, motivatie en welbevinden Ik voer gesprekken met leerlingen over welke ondersteuning zij nodig hebben in mijn vak Ik voer gesprekken met de ouders over de ontwikkeling van hun kind en hoe de leerling thuis en in zijn leefomgeving functioneert Ik neem didactische toetsen af en analyseer de leervorderingen van de leerlingen Ik neem didactische toetsen af en analyseer de mate waarin de leerlingen de behandelde leerdoelen beheersen Ik leg de gegevens van alle leerlingen uit toetsen, observaties en gesprekken vast in een (digitaal) groepsoverzicht Bijlagen 59

65 Deel 2 Signaleren van leerlingen die extra aandacht nodig hebben In de tweede stap uit de cyclus HGW analyseert de leraar op basis van de verzamelde gegevens welke leerlingen de komende periode specifieke ondersteuning nodig hebben. De leraar signaleert leerlingen: met een leerachterstand die extra aandacht nodig hebben; met een leervoorsprong die extra uitdaging nodig hebben; die qua werkhouding, taakaanpak en/of motivatie specifieke aandacht nodig hebben; met sociaal-emotionele problemen; die thuis of in hun leefomgeving disfunctioneren. 60 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

66 Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Na analyse van de didactische gegevens signaleer ik leerlingen met een leerachterstand Na analyse van de didactische gegevens signaleer ik leerlingen met een leervoorsprong die extra uitdaging nodig hebben Ik hanteer vaste ijkpunten bij het signaleren van leerlingen met een leerachterstand of leervoorsprong Na analyse van de pedagogische gegevens signaleer ik leerlingen die qua taakaanpak, leerstijl of motivatie specifieke aandacht nodig hebben Na analyse van de pedagogische gegevens signaleer ik leerlingen die wat betreft hun gedrag en sociaal-emotionele ontwikkeling specifieke ondersteuning nodig hebben Ik signaleer leerlingen die thuis of in hun leefomgeving disfunctioneren of in hun ontwikkeling bedreigd worden Ik signaleer leerlingen die zich niet conform hun ontwikkelingsperspectief ontwikkelen Ik zorg ervoor dat elke leerling hulp aan mij kan vragen Ik ben alert op (hulp)signalen van leerlingen Ik registreer de uitkomsten van mijn signalering in het groepsoverzicht Bijlagen 61

67 Deel 3 Benoemen van de onderwijsbehoeften van de gesignaleerde leerlingen In stap 3 van de cyclus HGW benoemt de leraar op basis van de verzamelde gegevens de onderwijsbehoeften van de leerlingen die bij stap 2 gesignaleerd zijn, zowel pedagogisch als didactisch. De leraar geeft bij het benoemen van de onderwijsbehoeften van leerlingen aan: welk doel hij/zij de komende periode wil bereiken; welke specifieke instructie, leerstof, leertijd, werkvorm of pedagogische aanpak deze leerlingen nodig hebben om dat doel te bereiken. 62 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

68 Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik vertaal de gegevens die ik over een gesignaleerde leerling verzameld heb in didactische onderwijsbehoeften Ik vertaal de gegevens die ik over een gesignaleerde leerling verzameld heb in pedagogische onderwijsbehoeften Ik ga in gesprek met de leerling over wat hij zelf wil leren en welke ondersteuning hij daarbij nodig heeft Ik benut bij het benoemen van de onderwijsbehoeften de talenten en interesses van de leerling Ik bepaal bij het benoemen van de onderwijsbehoeften het doel dat ik voor deze leerling de komende periode nastreef Ik geef bij het benoemen van de onderwijsbehoeften aan welke specifieke ondersteuning deze leerling nodig heeft om dat doel te bereiken Ik weet hoe ik om moet gaan met veel voorkomende leerstoornissen en onderwijsbelemmeringen Ik kies een geschikte pedagogische aanpak om de sociaal-emotionele ontwikkeling en gewenst gedrag te stimuleren Ik geef in een (digitaal) groepsoverzicht aan wat de onderwijsbehoeften zijn van de gesignaleerde leerlingen Bijlagen 63

69 Deel 4 Clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften In de vierde stap van de cyclus HGW bekijkt de leraar hoe hij/zij op een haalbare en effectieve manier leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften (in subgroepen) kan clusteren. De leraar: stemt zijn/haar onderwijs af op verschillen in ontwikkeling en onderwijsbehoeften tussen leerlingen; stelt subgroepen van leerlingen samen die vergelijkbare onderwijsbehoeften hebben. 64 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

70 Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik heb kennis van effectieve vormen van differentiatie en klassenmanagement om met verschillen om te gaan Ik analyseer het groepsoverzicht op patronen voor het samenstellen van subgroepen leerlingen Ik stel subgroepen samen voor leerlingen die extra leerstof of extra instructie nodig hebben Ik stel subgroepen samen voor leerlingen die extra uitdaging, verrijking of verdieping nodig hebben Ik stel subgroepen samen voor leerlingen die een specifieke pedagogische aanpak nodig hebben op grond van hun gedrag, sociaal-emotionele ontwikkeling of werkhouding Ik analyseer of de gekozen clustering haalbaar en uitvoerbaar is in mijn les Bijlagen 65

71 Deel 5 Opstellen van het groepsplan In stap 5 uit de cyclus HGW stelt de leraar op basis van de onderwijsbehoeften van de leerlingen en de gekozen clustering doelgericht een groepsplan op. De leraar: geeft per subgroep de doelen in het groepsplan aan; beschrijft kort en kernachtig een aanbod en aanpak om deze doelen te bereiken; bepaalt in het groepsplan hoe hij/zij het aanbod aan de subgroepen gaat organiseren; legt vast hoe en wanneer geëvalueerd wordt; maakt de leerlingen mede-eigenaar van het plan. 66 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

72 Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik stel doelgericht een groepsplan op Ik geef (per subgroep) in het groepsplan aan welke doelen ik de komende periode wil bereiken Ik stel doelen op basis van hoge verwachtingen van leerlingen De doelen zijn concreet en meetbaar benoemd Ik geef (per subgroep) in het groepsplan aan welke leerinhouden aan de orde komen om de gestelde doelen te bereiken Ik geef in het groepsplan aan hoe ik de instructie aan en begeleiding van subgroepen leerlingen organiseer Ik geef (per subgroep) in het groepsplan aan welke pedagogische aanpak ik uitvoer om de doelen te bereiken Ik geef in het groepsplan aan hoe en wanneer ik evalueer of de gestelde doelen bereikt zijn Ik maak de leerlingen mede-eigenaar van het groepsplan Ik analyseer of het groepsplan uitvoerbaar is in de groep Als een leerling een bijzonder aanbod nodig heeft dat niet binnen het groepsplan past, stel ik een individueel handelingsplan op Ik heb het groepsplan zodanig geschreven dat een collega het zonder veel moeite kan overnemen Bijlagen 67

73 Deel 6 Uitvoeren en evalueren van het groepsplan In de zesde stap uit de cyclus HGW voert de leraar het groepsplan in zijn/haar dagelijkse praktijk uit. Na afloop evalueert de leraar of de gestelde doelen bereikt zijn en welke aanpassingen in het aanbod nodig zijn. De leraar: voert het groepsplan doelgericht in zijn/haar lessen uit; kijkt naar de vorderingen van de leerlingen en stelt het groepsplan indien nodig tussentijds bij; evalueert systematisch samen met de leerlingen of de in het groepsplan gestelde doelen bereikt zijn. 68 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

74 Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik geef op een gedifferentieerde manier instructie aan leerlingen, afgestemd op hun onderwijsbehoeften Ik begeleid tijdens de lessen subgroepen leerlingen Ik hanteer binnen mijn vak variaties in instructie, leerstof en werkvormen om de gestelde doelen te bereiken Ik bied in de les leerlingen die extra uitdaging nodig hebben verdieping en verrijking aan Ik stem mijn pedagogische aanpak af op verschillen in onderwijsbehoeften van leerlingen Ik geef leerlingen systematisch feedback op hun leerproces op basis van de gestelde doelen Ik stimuleer dat leerlingen van en met elkaar leren en met elkaar samenwerken Ik stimuleer dat leerlingen elkaar helpen Ik bied leerlingen ruimte om hun eigen leerproces vorm te geven Ik geef leerlingen zodanige aanwijzingen dat zij langere tijd zelfstandig kunnen werken Ik evalueer systematisch of de gestelde doelen bereikt zijn Ik evalueer in gesprek met leerlingen of de gestelde doelen bereikt zijn Ik analyseer systematisch de behaalde opbrengsten van mijn onderwijs Ik reflecteer systematisch op hoe ik mijn aanbod of aanpak kan verbeteren Ik gebruik het groepsplan in mijn dagelijks onderwijsaanbod Ik stel het groepsplan tussentijds bij als de voortgang van de leerlingen daartoe aanleiding geeft Ik evalueer systematisch of de in het groepsplan gestelde doelen en de te behalen opbrengsten bereikt zijn Ik gebruik de uitkomsten van de evaluatie voor het opstellen van een nieuw groepsplan Bijlagen 69

75 Deel 7 Samenwerken De leraar voert de stappen uit cyclus HGW niet alleen uit, maar werkt hierbij samen met collega s, leerlingen, ouders, het intern zorgteam van school en deskundigen van buiten school. De leraar: levert een constructieve bijdrage aan groepsbesprekingen en leerlingenbesprekingen; stemt zijn/haar handelen af met zijn/haar collega s; ondersteunt collega s; werkt samen met de leerling en met de ouders en waar gewenst met externen; denkt samen met zijn/haar collega s na over hoe zij de onderwijszorg in school kunnen verbeteren. 70 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

76 Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik wissel systematisch met mijn collega s kennis en ervaringen uit over de (leer) ontwikkeling van leerlingen Ik stem mijn groepsplan af met collega s Ik bespreek het groepsoverzicht en groepsplan met mijn collega s en vraag hen daarbij feedback Ik deel mijn pedagogische en didactische opvattingen met mijn collega s Ik stem onmiddellijk met de mentor af als ik zorgen heb over de ontwikkeling van een leerling Ik lever een constructieve bijdrage aan groepsbesprekingen Ik lever een constructieve bijdrage aan leerlingenbesprekingen Ik vraag collega s om feedback over mijn groepsplan, instructie en klassenmanagement Ik geef collega s feedback over hun groepsplan, instructie en klassenmanagement Ik vraag feedback aan leerlingen over mijn handelen Ik spreek regelmatig met de ouders over de ontwikkeling van hun kind Ik werk met de ouders samen bij het tegemoetkomen aan de onderwijsbehoeften van hun kind Ik vraag binnen school ondersteuning als ik niet aan de specifieke onderwijsbehoeften van een leerling tegemoet kan komen Ik werk indien nodig bij de aanpak van een leerling samen met instellingen of personen van buiten school Ik denk samen met mijn collega s na over hoe wij de onderwijszorg aan leerlingen in onze school kunnen verbeteren Bijlagen 71

77 Bijlage 6 PowerPointpresentatie Handelingsgericht werken Bijgaande PowerPointpresentatie kan gebruikt worden voor het geven van voorlichting aan een team over het doel, de uitgangspunten en de werkwijzen van handelingsgericht werken. Bewerk de PowerPoint voor eigen gebruik, toegespitst op de eigen situatie en de eigen vragen. Gebruik de PowerPoint vooral om met het team in dialoog en in discussie te gaan over de bijdrage die HGW kan leveren aan het beter omgaan met verschillen in onderwijsbehoeften tussen leerlingen. Onderzoek samen de kansen en de mogelijkheden van HGW voor leraren en school en bespreek wat de leerlingen eraan hebben. 72 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

78 Bijlagen 73

79 74 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

80 Bijlagen 75

81 76 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

82 Bijlagen 77

83 78 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

84 Bijlagen 79

85 80 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs

86 Bijlagen 81

87 82 Handreiking Meer bekwaam in handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs