Discussiestuk Masterclass Netwerk Vroege Psychose 10 februari 2017 Utrecht. Psychose: Overzicht en inzicht in een controverse
|
|
- Emilie van der Berg
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Discussiestuk Masterclass Netwerk Vroege Psychose 10 februari 2017 Utrecht Psychose: Overzicht en inzicht in een controverse Al in de negentiger jaren van de vorige eeuw groeide de belangstelling om psychose op te vatten als een continuüm. Onderzoekers, zoals Alison Yung uit Australië en Jim van Os uit Nederland hoorden van geïnterviewde personen ervaringen die leken op wanen en hallucinaties. Kenmerk: de onderzochte mensen twijfelden aan de realiteit van hun beleven. De twijfel paste niet in diagnostische categorieën zoals een eerste psychose. De belangstelling voor een dimensionele kijk op symptomen groeide. Clinici als Alison Yung noemden deze symptomen milde psychotische symptomen en onderzochten ze als één van de risicofactoren voor het ontstaan van een eerste psychose in een hulpzoekende en verwezen groep patiënten. Resultaten van klinisch onderzoek bij deze groep jeugdigen en jong volwassenen toonden aanvankelijk een stimulerend resultaat. Milde psychotische symptomen waren naast andere factoren de belangrijkste risicofactor voor het op korte termijn ontstaan van een psychose. Vroegtijdige behandeling bleek mogelijk te zijn, met één nadeel: 60 % van de risico-lopende patiënten ontwikkelden binnen een jaar geen psychose. Epidemiologen zoals Jim van Os gingen uit van bevolkingsonderzoek en gebruikten de term psychotische ervaringen bij de beschrijving van risico lopende individuen. Bij dit onderzoek bleken psychotische ervaringen tamelijk veel en al in de kindertijd tot ontwikkeling te komen (7%), maar van deze individuen 9 van de 10 van de volwassenen ontwikkelden na 5 tot 15 jaar geen psychose. Op grond van déze cijfers was een preventieve behandeling vóór een psychose niet mogelijk. Resultaten van beide onderzoeksrichtingen rond de eeuwwisseling zijn het fundament geworden van veel klinisch en epidemiologisch onderzoek naar vroege herkenning vóór een eerste psychose en naar een passende behandeling. In de VS werd bij de klinisch hoge risico groep voor elk individu een risico-calculator ontwikkeld met een voorspellende waarde van 70% binnen 2 jaar. In Australië verbreedde het hoge risico onderzoek van psychose zich en leidde tot een nationaal GGZ programma Headspace met als doel preventie van alle psychische stoornissen bij jeugdigen en jong volwassenen. Behandeling van de klinisch hoge risico groep op een psychose is onderwerp van een heftige discussie tussen clinici, die therapie van hulpzoekende individuen met verdenking op een psychose voorstaan en epidemiologen, die een Australische aanpak voorstaan. Verkettering en tweespalt dreigen, daar waar een discussie op zijn plaats is. Een historisch overzicht en de nieuwste ontwikkelingen op beide onderzoeksterreinen bieden voldoende uitzicht op een brede toepassing in de vorm van een nationaal gedragen detectie, stadiëring van en gefaseerde behandeling van psychische stoornissen. 1
2 Alison Yung, klinisch onderzoeker en Jim van Os, epidemioloog zullen als internationaal befaamde coryfeeën met elkaar en met de aanwezigen spreken en debatteren over de thema s preventie, vroege detectie en interventie van psychosen en psychische stoornissen. Moet het focus op preventie, detectie en interventie op psychose blijven, inclusief de daaraan voorafgaande periode of verbreden naar alle ernstige psychische stoornissen, of naar alle psychische stoornissen tussen 14 en 25 jaar of naar preventie, detectie en interventie van psychische stoornissen op alle leeftijden? Denk en discussieer mee op 10 februari in Utrecht bij de Masterclass van het Netwerk Vroege Psychose. Achtergronden discussie Het doel van vroege herkenning en behandeling van een eerste psychose bij schizofrenie en verwante psychotische stoornissen is weinig omstreden. Tijdige herkenning en passende behandeling van een eerste psychose beogen een betere prognose dan het meestal recidiverende of chronische beloop. Een passende behandeling van een duidelijk omschreven groep jonge mensen met een verhoogd risico op een psychose zou de prognose verder kunnen verbeteren. De behandeling, gericht op de behandeling van psychotische ervaringen kent een hinderpaal. Tot voor kort ontwikkelde minstens twee derde van de jongeren en jong volwassenen met een risico op een eerste psychose geen psychose. Een verbetering van de voorspellende waarde van de risicofactoren voor een eerste psychose bij hulpzoekende jongeren biedt uitzicht op het doorbreken van deze impasse. Epidemiologen hebben nu ook een middel gevonden om uit de uit bevolkingsonderzoek ontstane verlammende paradox te raken: psychotische ervaringen komen relatief veel voor in de gezonde bevolking. maar hebben nauwelijks voorspellende waarde voor een ernstige, niet vaak voorkomende stoornis als een psychose. Laagdrempelige voorzieningen met een niet stigmatiserende en preventieve benadering en behandeling van psychische stoornissen bij jongeren en jong volwassenen zouden de oplossing kunnen betekenen. Dergelijke voorzieningen met de naam Headspace zijn in de afgelopen jaren in geheel Australië van de grond en tot bloei gekomen: Twee problemen hebben zich tot nu toe voorgedaan: een oververtegenwoordiging van meisjes en jonge vrouwen en moeilijkheden bij de verwijzing naar de reguliere GGZ instellingen. Resultaten uit het verleden en recente ontwikkelingen op klinisch en epidemiologisch onderzoeksgebied verdienen een goed gefundeerde discussie over onderzoek en behandeling van mensen met een verdenking op een psychose, cq een psychische stoornis. Een samenvatting van onderzoeksresultaten uit het verleden en heden dient als ondersteuning bij het voeren van en luisteren naar deze discussie tijdens en na de Masterclass. 2
3 1. Historie 1.1. Klinisch onderzoek In 1996 presenteerden Alison Yung en Pat McGorry twee opzienbarende resultaten. Alison Yung had in Melbourne een laagdrempelige ambulante voorziening gecreëerd: de Personal Assistance and Crisis Evaluation (PACE) kliniek. De populatie bestond uit een groep hulpzoekende jongeren tussen 14 en 25 jaar, verdacht van een psychotische ontwikkeling. Bij hen kon een At Risk Mental State worden vastgesteld. Kenmerken waren psychotische ervaringen met variërende intacte realiteitszin, kortdurende psychotische symptomen en familiair voorkomen van psychosen in combinatie met achteruitgaan in functioneren. Bij deze jongeren ontwikkelde zich binnen een jaar bij een derde een psychose en bij een derde een depressie of angststoornis. Bij de overgebleven patiënten kon binnen een jaar geen diagnose worden gesteld (Yung, 1996; 2003). Dit transitiepercentage werd bij later onderzoek kleiner. De resultaten van het klinisch hoge risico-onderzoek van psychose uit Melbourne waren een grote stimulans voor internationaal multicentrisch vroeg detectie onderzoek in Europa (de EPOS studie), de Verenigde Staten (de NAPLES studie) en elders en voor vroege interventie vóór psychose. Pat McGorry toonde in 1996 een opvallende dia met de resultaten van een bevolkingsonderzoek in de staat Victoria naar het ontstaan en voorkomen van ziekten tijdens de gehele levensloop. Bij jongeren en jong volwassenen kwamen psychische stoornissen veruit het meest voor. 70% van alle psychische stoornissen (psychotische, stemmings-, angst-, eet-, persoonlijkheidsstoornissen en verslaving) ontstonden tussen 12 tot 25 jaar. Juist in deze levensfase ontbrak elke vorm van preventie van deze psychische stoornissen. Ook schoot de behandeling schromelijk tekort. Een belangrijke reden: de discontinuïteit van zorg tussen de K& J en volwassenenpsychiatrie. McGorry hield niet op om deze kennis en maatschappelijke misstand onder de aandacht van bewindslieden te brengen. Uiteindelijk leidde dat tot een nationaal psychische gezondheidsprogramma in geheel Australië Headspace met de laagdrempelige PACE voorziening als model Epidemiologisch onderzoek De eeuwwisseling markeerde het verschijnen van twee belangrijke epidemiologische artikelen over psychotische symptomen. Poulton (2000) analyseerde prospectieve gegevens uit het unieke Dunedin geboorte cohort met meetmomenten op 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 18, 21 en 26 jaar. Kinderpsychiaters vroegen 11-jarige prepubers aan de hand van het Diagnostisch Interview Schema voor kinderen (DIS-C) naar milde en sterke waanbelevingen en hallucinatoire ervaringen. Getrainde onderzoekers namen de 26 jaar geworden deelnemers 3
4 de DIS- volwassen versie af. 9,5% van 11-jarigen met milde psychotische symptomen en 25% met sterke psychotische symptomen ontwikkelden een psychose in de vorm van een diagnostische categorie: een schizofreniforme stoornis. In de controle groep zonder psychotische symptomen was dat in 2% van de deelnemers het geval. De psychotische symptomen bij de 11-jarigen voorspelden daarnaast wel angst, maar geen manie of depressie. Dat suggereerde specificiteit. Deze studie leverde ook bewijs voor de continue aanwezigheid van (in ernst variërende) psychotische symptomen van de prepuberteit tot op volwassen leeftijd. In 2000 presenteerde Jim van Os tijdens een conferentie in Davos al even opvallende resultaten. Leken getraind in het Composite International Diagnostic Interview (CIDI) hadden in een random steekproef 7076 Nederlandse mannen en vrouwen van 18 tot 64 jaar ondervraagd. Individuen met een positieve CIDI score op een klinische psychose (wanen/hallucinaties) werden daarna geïnterviewd door een psychiater. Een spectrum van 3 andere groepen positieve psychose kon ook op basis van de CIDI scores worden onderscheiden: 1. psychose symptomen aanwezig, maar gepaard met realiteitsbesef; 2. symptomen aanwezig, maar verklaard als gevolg van drugs of ziekten, of 3. verklaarbare psychose symptomen individuen (17,5%) kregen een positieve CIDI score van een klinische psychose. Kenmerk: overtuigd van het werkelijkheidskarakter. Slechts 26 (2.1%) van deze CIDI groep had naar het oordeel van een psychiater een DSM-III-R diagnose nietaffectieve psychose. Op de werkelijkheidszin na waren leken wanen en hallucinaties van de 3 andere CIDI groepen psychosen qua beleven sterk op de klinische psychose, gebaseerd op de CIDI score. Hallucinatie scores hingen sterk samen met scores bij wanen bij alle groepen. Op grond van deze en latere studies ontwikkelde van Os en anderen een continuüm benadering van psychotische fenomenen in de algemene bevolking. Bij onderzoek bij de gezonde bevolking bleken deze psychotische ervaringen veel voor te komen (7%). De psychotische ervaringen leken fenomenologisch op wanen en hallucinaties, maar onderscheidden zich door een variërende, maar intacte realiteitstoetsing. Het overgrote deel van de onderzochte personen ontwikkelde op de lange duur geen psychose. Epidemiologen zoals van Os (2009) zagen en zien een psychotische stoornis als een zeldzame, ongunstige uitkomst van blijvende psychotische ervaringen, veroorzaakt door genetische en omgevingsfactoren zoals het opgroeien in een grote stad en cannabisgebruik. Volgens epidemiologen zoals van Os kunnen interventies slechts geschieden via een public health benadering met laagdrempelige voorzieningen zonder stigma, zoals de inmiddels 80 Headspace voorzieningen in Australië. Via stagiëring en fasering van in ernst toenemende psychopathologie is echte secundaire preventie mogelijk. Enkele actuele op te lossen problemen bij Headspace zijn de ondervertegenwoordiging van jongens en jonge mannen (en daarmee verdunning van de hoge risico op psychose populatie) en moeilijkheden met de verwijzing naar GGZ instellingen na gebleken psychopathologie. 4
5 2. Nieuwste ontwikkelingen 2.1. Klinisch hoog risico onderzoek Vroege herkenning en behandeling vóór een psychose zijn een uitdaging gebleven. In 2013 haalde een klinisch hoge risico diagnose de DSM-5 diagnostiek sectie niet. Redenen waren de prognose: de meeste personen (65 tot 80%) met het klinische hoge risico profiel ontwikkelden binnen 2 jaar geen psychotische stoornis. Verder ontbraken betrouwbaar gemeten en valide uitkomstgegevens van andere GGZ voorzieningen zonder expertise. Na 2013 boekten NAPLS-2 onderzoekers van het naar de onderzoeks-sectie van de DSM5 verwezen Attenuated Psychosis Syndrome een interessant resultaat. Canon et al (2016) ontwikkelden in een groot klinisch hoge risico cohort met geavanceerde statistiek een risico calculator voor een psychose binnen twee jaar Dimensioneel gemeten hogere scores op ongewone gedachteninhoud en wantrouwen, een ernstiger achteruitgang in sociaal functioneren, een lagere score op cognitieve tests (verbaal leren, geheugen, verwerkingssnelheid) en een jongere leeftijd bij aanvang van de studie waren de significante factoren in het model. Niet significante factoren stressvolle gebeurtenissen, trauma en familiair voorkomen van schizofrenie waren de overige van de 9 variabelen die tegelijk en in interactie met elkaar het psychose risico voor elke individuele deelnemer bepaalden. Dit multivariate, interactieve model bereikte een concordantie index van 0.71, volgens de onderzoekers in accuratesse vergelijkbaar met de voorspelling van hart- en vaatziekten en kanker. Een replicatie studie van de NAPLS-2 psychose risico-calculator bij een ander onafhankelijk cohort valideerde de calculator met eenzelfde opvallend gunstig resultaat. De informatie en de achterliggende concepten van de NAPLS-2 psychose risico calculator leent zich voor stagiëring en fasering. Ze kunnen door de clinicus worden geïntegreerd in de individuele beoordeling van het risico op een psychose. Het in het Nederlands vertaalde Structured Interview of Prodromal Syndromes (SIPS) moet dan wel betrouwbaar afgenomen kunnen worden. Datzelfde geldt ook voor de CAARMS, het instrument van Alison Yung dat in Nederland is toegepast. Daarnaast moet men over de cognitieve tests van de NAPLS-2 beschikken. Verder zal de risk calculator een belangrijk instrument zijn om nieuwe hoge risico-cohorten te vormen en met nieuwe biologische markers transities nog beter te voorspellen. Het belangrijkste: op grond van het risicoprofiel kunnen een pakket van op het individu gerichte interventies worden ontwikkeld Epidemiologisch onderzoek Het vóórkomen van een in ernst variërend spectrum van psychotische ervaringen in de bevolking zette epidemiologen op het spoor van vóórkomen bij niet-psychotische stoornissen. Psychotische ervaringen kwamen weliswaar veel voor, bij circa 7% van de bevolking, maar bleken niet at random verdeeld. Psychotisch verschijnselen hingen veelal samen met niet psychotische psychopathologie en stoornissen. Onlangs deden McGrath et al 5
6 (2016) een grote WHO-studie (n: 36000) naar de leeftijd van ontstaan van psychotische ervaringen en van 21 vaak voorkomende psychische stoornissen met de CIDI als meetinstrument. 18 of 21 primair psychische stoornissen voorspelden het eerste ontstaan van psychotische ervaringen, met odds ratios variërend van 1.5 (95% CI= ) voor separatie-angst in de kindertijd tot 2.8 (95% CI= ) voor anorexia nervosa. Primair psychotische ervaringen voorspelden significant het begin van 8 psychische stoornissen (depressie, bipolaire stoornis, gegeneraliseerde angst stoornissen, sociale fobie, post traumatische stress stoornis, separatie angststoornis, bulimia nervosa, alcoholmisbruik) met odds ratios van 1.3 (95% CI= ) voor depressieve stoornis tot 2.0 (95% CI= ) voor een bipolaire stoornis. Verder onderzoek heeft laten zien, dat psychotische ervaringen bij patiënten met angst- en depressie stoornissen met een slechter beloop, met meer multimorbide psychopathologie vertonen, met slechter functioneren en met een hoger risico op suïcidaal gedrag gepaard gaan. Accurate meting en klinische documentatie van psychotische ervaringen bij alle psychopathologie lijken op grond van deze studies aangewezen (Kellegen, 2016). Deze publicaties ondersteunen de significant gunstige effecten op de transitie naar een psychose in de EDIE-trial van Mark van de Graag. Het effect van de experimentele therapie was niet alleen toe te schrijven aan het gunstig effect op psychotische ervaringen, maar ook aan het effect op de ernst van de angst en depressie. Prof. dr. Don Linszen psychiater, emeritus hoogleraar psychiatrie, AMC Amsterdam Referenties 6
Discussiestuk Masterclass Netwerk Vroege Psychose 10 februari 2017 Utrecht. Psychose: Overzicht en inzicht in een controverse
Discussiestuk Masterclass Netwerk Vroege Psychose 10 februari 2017 Utrecht Psychose: Overzicht en inzicht in een controverse Al in de negentiger jaren van de vorige eeuw groeide de belangstelling om psychose
Nadere informatieRELEVANTIE VROEGHERKENNING: AT RISK MENTAL STATE (ARMS)
THE COMPREHENSIVE ASSESSMENT OF AT-RISK MENTAL STATE CAARMS - TRAINING J e n n y v a n d e r W e r f P A R N A S S I A, D E N H A A G J u d i t h R i e t d i j k D I J K E N D U I N, Z A A N D A M No financial
Nadere informatieSamenvatting 21580_rietdijk F.indd :09
Samenvatting 21580_rietdijk F.indd 161 10-02-12 15:09 People at ultra high risk for psychosis Schizofrenie en aanverwante psychotische stoornissen hebben grote negatieve gevolgen voor het sociaal en psychisch
Nadere informatieTHE COMPREHENSIVE ASSESSMENT OF AT-RISK MENTAL STATE CAARMS - TRAINING. No financial disclosure.
THE COMPREHENSIVE ASSESSMENT OF AT-RISK MENTAL STATE CAARMS - TRAINING drs. Helga Ising PARNASSIA, DEN HAAG dr. Judith Rietdijk DIJK EN DUIN, ZAANDAM No financial disclosure. RELEVANTIE VROEGHERKENNING:
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatiehoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5
SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de
Nadere informatieDSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014
DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014 Inhoud DSM IV -> DSM 5 DSM IV: Schizofrenie als kernsyndroom Even stilstaan bij SCHIZOFRENIE Kritiek op DSM IV Overzicht DSM 5 Schizofrenie (1) Epidemiologie:
Nadere informatieVroeg Detectie. On The ROAD. Marieke Pijnenborg namens Stuurgroep Vroegdetectie
Vroeg Detectie & On The ROAD Marieke Pijnenborg namens Stuurgroep Vroegdetectie Beperkingen huidige zorgprogramma s Hoge co-morbiditeit Grote klinische heterogeniteit Overlap van risico factoren Geen diagnose-specifieke
Nadere informatieEEN NETWERKBENADERING
EEN NETWERKBENADERING VOOR PSYCHOSE DE ROL VAN SYMPTOMEN EN TRAUMA dr. Hanneke Wigman Januari 2017 De Amsterdamse School DISCLOSURES (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante
Nadere informatieSamenvatting (summary in Dutch)
Samenvatting (summary in Dutch) 149 Samenvatting (summary in Dutch) Één van de meest voorkomende en slopende ziektes is depressie. De impact op het dagelijks functioneren en op de samenleving is enorm,
Nadere informatieVroeginterventie via het internet voor depressie en angst
Samenvatting 141 Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Hoofdstuk 1 is de inleiding van dit proefschrift. Internetbehandeling voor depressie en angst is bewezen effectief. Dit opent
Nadere informatieEdwin Beld, psychiater. Werkzaam in Den Helder GGZ NHN
P S Y C H O S E Edwin Beld, psychiater Werkzaam in Den Helder GGZ NHN PSYCHOSE Psychose Krankzinnigheid Manie Schizofreen Schizoaffectief Borderline? Waanstoornis Maniak Psycho Geestesziek Bezeten Gek
Nadere informatieInleiding. Familiale kwetsbaarheid en geslacht. Samenvatting
Inleiding Depressie en angst zijn veel voorkomende psychische stoornissen. Het ontstaan van deze stoornissen is gerelateerd aan een breed scala van risicofactoren, zoals genetische kwetsbaarheid, neurofysiologisch
Nadere informatieMental Health in Ethnic Minority Youth. Prevalence Risk and Protective Factors Identification dr. Marcia Adriaanse Psychiater i.o.
Mental Health in Ethnic Minority Youth Prevalence Risk and Protective Factors Identification dr. Marcia Adriaanse Psychiater i.o. Het onderzoek Fase 1: Screening 1563 kinderen en jongeren Fase 2: Diagnostiek
Nadere informatieRisk factors for the development and outcome of childhood psychopathology NEDERLANDSE SAMENVATTING
Risk factors for the development and outcome of childhood psychopathology EDERLADSE SAMEVATTIG 157 Het komt regelmatig voor dat psychiatrische klachten clusteren in families. Met andere woorden, familieleden
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING (SUMMARY IN DUTCH)
NEDERLANDSE SAMENVATTING (SUMMARY IN DUTCH) ACHTERGROND Depressie is een ernstige psychiatrische stoornis waar ongeveer één op de vijf à zes mensen gedurende de levensloop mee te maken krijgt. In Westerse
Nadere informatieAandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen
SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt
Nadere informatieVan genetische kwetsbaarheid naar herstel
Kwetsbaarheid en Veerkracht bij mensen met een psychose Van genetische kwetsbaarheid naar herstel 10 jaar GROUP onderzoek GROUP-Investigators centrale vragen van GROUP Bestaat er een genetische kwetsbaarheid
Nadere informatieSamenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie
Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Zoals beschreven in hoofdstuk 1, is artrose een chronische ziekte die vaak voorkomt bij ouderen en in het bijzonder
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting 99 Nederlandse Samenvatting Depressie is een veel voorkomend en ernstige psychiatrisch ziektebeeld. Depressie komt zowel bij ouderen als bij jong volwassenen voor. Ouderen en jongere
Nadere informatieSamenvatting. BurcIn Ünlü Ince. Recruiting and treating depression in ethnic minorities: the effects of online and offline psychotherapy
Samenvatting 194 Dit proefschrift start met een algemene inleiding in hoofdstuk 1 om een kader te scheppen voor de besproken artikelen. Migratie is een historisch fenomeen die vaak resulteert in verbeterde
Nadere informatiePreventieve psychotherapie
Preventieve psychotherapie Dr. Dorien Nieman, klinisch psycholoog en cognitief gedragstherapeut Academisch Medisch Centrum, Afd. Psychiatrie, Amsterdam d.h.nieman@amc.nl Overzicht Belang van vroegdetectie
Nadere informatieHoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4
Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)
Nadere informatieCorrecties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria
Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Vierde oplage, juni 2016 In deze lijst zijn de belangrijkste wijzigingen opgenomen t.o.v. de derde oplage (juni 2015). Pagina Stoornis Derde oplage,
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie in en voor de Basis GGz
Cognitieve gedragstherapie in en voor de Basis GGz Mark van der Gaag PhD Hoogleraar Klinische Psychologie, Vrije Universiteit Amsterdam Hoofd Psychose Onderzoek, Parnassia, Den Haag 1 Wat is gedragstherapie
Nadere informatieGrensoverschrijdend gedrag. Les 2: inleiding in de psychopathologie
Grensoverschrijdend gedrag Les 2: inleiding in de psychopathologie Programma Psychopathologie; wat is het? Algemene functionele psychopathologie DSM Psychopathologie = Een onderdeel van de psychiatrie
Nadere informatieDepressie. hoe, wat & hulp. Stef Linsen, psychiater. 12 oktober 2017 Amsterdam. Icarus Blender #2, Vitamine Z
Depressie hoe, wat & hulp 12 oktober 2017 Amsterdam Icarus Blender #2, Vitamine Z Stef Linsen, psychiater www.steflinsen-psychiatrie-partnerhulp.nl Hoe méer vitale kenmerken, hoe ernstiger: - wakker tussen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING 143. Nederlandse samenvatting
NEDERLANDSE SAMENVATTING 143 Nederlandse samenvatting 144 NEDERLANDSE SAMENVATTING De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelt dat psychische gezondheid een staat van welzijn is waarin een individu zich
Nadere informatieChapter 8. Nederlandse samenvatting
Chapter 8 Nederlandse samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING Angst is een menselijke emotie die iedereen van tijd tot tijd wel eens ervaart. Veel mensen voelen zich angstig of nerveus wanneer ze bijvoorbeeld
Nadere informatietransistiepsychiatrie Dr. R. Klaassen Kinder- en jeugdpsychiater Bascule Projectleider headspace
transistiepsychiatrie Dr. R. Klaassen Kinder- en jeugdpsychiater Bascule r.klaassen@debascule.com Projectleider headspace transitiepsychiatrie -> psychiatrie Transitional Psychiatry Child & Adolescent
Nadere informatieDiscussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae
chapter 7 Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae 140 chapter 7 SAMENVATTING De bipolaire stoornis (of manisch-depressieve stoornis) is een stemmingsstoornis waarin episodes van (hypo)manie
Nadere informatieReeks 14: Ik ben toch niet gek?! Dr. Maarten Bak, psychiater
Reeks 14: Ik ben toch niet gek?! Dr. Maarten Bak, psychiater Ziekte Gezondheid Gek Normaal Wat is een psychose? Waarnemen Denken Betekenis geven Wat is een psychose? Hallucinatie Waan Hallucinaties
Nadere informatieAcademische Werkplaats Ernstige Psychotische Aandoeningen
Academische Werkplaats Ernstige Psychotische Aandoeningen 1 Inhoud 1. a. Missie en b. Geschiedenis 2. Wie zijn wij? 3. Wat gaan wij doen? a. Stadia en profiel b. Interventie onderzoek c. Onderwijs en opleiding
Nadere informatieDiagnose en classificatie in de psychiatrie
Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de
Nadere informatieNederlandse samenvatting. 1. Wat zijn trauma-gerelateerde stoornissen, dissociatieve stoornissen en
Nederlandse samenvatting 1. Wat zijn trauma-gerelateerde stoornissen, dissociatieve stoornissen en persoonlijkheidsstoornissen? Van de trauma- en stressorgerelateerde (kortweg trauma-gerelateerde) stoornissen
Nadere informatieBeeldvormend onderzoek voor de psychiater?
Beeldvormend onderzoek voor de psychiater? Gebruik van de (mini)scan ter ondersteuning van classificatie en diagnostiek. Eric Noorthoorn 2-9-2015 Inhoud 1. Doel vragenlijsten in de zorg 2. Typen vragenlijsten
Nadere informatieWaarom onderzoek naar zorggebruik? Over- of onderbehandeling van jongeren in de GGZ? Inhoud. dr. F. Jörg
Frederike Jörg Stelling 1 Frederike Jörg Stelling 2 Teveel kinderen en jongeren in Nederland zoeken en krijgen tweedelijns, specialistische GGZ-hulp terwijl er vaak geen sprake is van psychiatrische problematiek
Nadere informatierecidiverende en aanhoudende dwanggedachten (obsessies) die duidelijke angst
Nederlandse samenvatting Patiënten met een obsessieve-compulsieve stoornis (OCS) hebben last van recidiverende en aanhoudende dwanggedachten (obsessies) die duidelijke angst veroorzaken. Om deze angst
Nadere informatieCannabis & psychosen: alleen risico s of ook kansen?
Universitair Docent Hersencentrum Rudolf Magnus Afdeling Psychiatrie Universitair Medisch Centrum Utrecht Cannabis & psychosen: alleen risico s of ook kansen? Matthijs Bossong Overzicht Psychotische stoornis
Nadere informatiedr. Wiepke Cahn UMCUtrecht
dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht Ypsilon 30 jaar Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart - Ypsilon en onderzoekers trekken met elkaar op sinds die tijd Epidemiologische studies genetica
Nadere informatieMood and Resilience in Offspring
Mood and Resilience in Offspring De Depressie deal 19 februari 2017 Depressie deal ondertekend Doel: 30 procent minder mensen met een depressie in 2030 Investering in vroegherkenning en preventie Huidige
Nadere informatieVAN BIJZONDER NAAR PSYCHOTISCH OVER LEEFTIJDEN EN DIAGNOSES HEEN
VAN BIJZONDER NAAR PSYCHOTISCH OVER LEEFTIJDEN EN DIAGNOSES HEEN Workshop Dag van de inhoud te Alkmaar Yvonne de Jong, Klinisch psycholoog 12 oktober 2017 DISCLOSURE BELANGEN SPREKER (potentiële) belangenverstrengeling
Nadere informatieJe bent alleen maar verslaafd! Wim van Loon, Psychiater. 10 februari 2014
Je bent alleen maar verslaafd! Wim van Loon, Psychiater. 10 februari 2014 Comorbiditeit: Voorkomen van verschillende stoornissen bij 1 persoon. Dubbele diagnose: Verslaving (afhankelijkheid en misbruik
Nadere informatieStudie type Populatie Patiënten kenmerken Interventie Controle Dataverzameling
Evidence tabel bij ADHD in kinderen en adolescenten (studies naar adolescenten met ADHD en ) Auteurs, Gray et al., 2011 Thurstone et al., 2010 Mate van bewijs A2 A2 Studie type Populatie Patiënten kenmerken
Nadere informatieCorrecties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria
Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Vierde oplage, juni 2016 In deze lijst zijn de belangrijkste wijzigingen opgenomen t.o.v. de derde oplage (juni 2015). Pagina Stoornis Derde oplage,
Nadere informatieWat zijn angststoornissen en hoe worden ze behandeld?
NEDERLANDSE SAMENVATTING INTRODUCTIE Het vertrekpunt van dit proefschrift was een probleem dat in de klinische praktijk veel voorkomt. Mensen die een angststoornis hebben gebruiken vaak antidepressiva.
Nadere informatie(potentiële) belangenverstrengeling
Disclosure belangen spreker Mark van der Gaag (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Zie hieronder Geen relaties met
Nadere informatieP. de Beurs, psychiater en adviseur voor de IGZ
P. de Beurs, psychiater en adviseur voor de IGZ Dilemma s bij risicotaxatie Risicotaxatie is een nieuw en modieus thema in de GGZ Veilige zorg is een illusie Hoe veiliger de zorg, hoe minder vrijheid voor
Nadere informatieFactoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten
Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten In dit proefschrift werd de relatie tussen depressie en het risico voor hart- en vaatziekten onderzocht in een groep
Nadere informatieSaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH)
Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting In hoofdstuk 1 wordt de algemene introductie van dit proefschrift beschreven. De nadruk in dit proefschrift lag op patiënten met hoofd-halskanker (HHK) en
Nadere informatieChapter 9. Nederlandse samenvatting (Dutch summary)
Chapter 9 Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Samenvatting Samenvatting Depressie en angst klachten bij Nederlandse patiënten met een chronische nierziekte Het onderwerp van dit proefschrift is depressieve
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornis Cluster C
Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Deze folder geeft informatie over de diagnostiek en behandeling van cluster C persoonlijkheidsstoornissen. Wat is een cluster C Persoonlijkheidsstoornis? Er bestaan verschillende
Nadere informatiePsychose in. Natuurlijk fenotype Bestaat echt (Validiteit) Klinisch Nuttig Acceptabel. De Componenten van Diagnose
Psychiatrische Diagnostiek in Wording Psychose in ICD-11 & DSM-V 32.82 525.7 78.52 V62.89 295.3 37.42 37.42 312.9 33.9 37.3 37.3 294.8 V71.9 V71.9 316. 316. 72.5 29.1 29.1 495.4 495.4 525.7 625.8 Maarssen,
Nadere informatieSUMMARY IN DUTCH. Summary in Dutch
SUMMARY IN DUTCH Summary in Dutch Summary in Dutch Introductie Dit proefschrift richt zich met name op het voorspellen van de behandeluitkomst bij kinderen met angststoornissen. Een selectie aan variabelen
Nadere informatieHoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het
Samenvatting Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het individu als op populatieniveau. Effectieve
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Inzicht in de heterogeniteit van depressieve stoornissen 227 Depressies, ofwel depressieve stoornissen, zijn veel voorkomende ziektebeelden met een grote impact op het leven van
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 134 Nederlandse samenvatting De inleiding van dit proefschrift beschrijft de noodzaak onderzoek te verrichten naar interpersoonlijk trauma en de gevolgen daarvan bij jongeren in
Nadere informatieKWALITEITSONTWIKKELING GGZ
KWALITEITSONTWIKKELING GGZ Kwalitatief goede zorg tegen aanvaardbare kosten Door Sebastiaan Baan Korte uitleg animatie: https://youtu.be/dl6n5hix2d Y 2 NETWERK KWALITEITSONTWIKKELING GGZ Landelijk Platform
Nadere informatieKansrijke verbetersignalen uit de GGZ
Kansrijke verbetersignalen uit de GGZ De nummering in deze lijst heeft betrekking op de plek waar het onderwerp op de longlist van geïnventariseerde verbetersignalen stond. 1 2 5 10 13 18 28 37 42 Gevolgen
Nadere informatieStress, depressie en cognitie gedurende de levensloop
SAMENVATTING Stress, depressie en cognitie gedurende de levensloop Inleiding Cognitief functioneren omvat verschillende processen zoals informatieverwerkingssnelheid, geheugen en executief functioneren,
Nadere informatieDepressief syndroom Persoonlijke Psychiatrie,
Depressief syndroom Persoonlijke Psychiatrie, 21-6-2017 Jan Spijker, psychiater, hoogleraar Chronische Depressie, Radboud Universiteit Nijmegen hoofd programma depressie Pro Persona, Nijmegen Indeling
Nadere informatieVAN ZORG NAAR PREVENTIE
VAN ZORG NAAR PREVENTIE Jaap van der Stel Jaap van der Stel Lector GGz Hogeschool Leiden Brijder-Parnassia GGZ ingeest Legitimatie psychische gezondheidszorg Legitimiteit van de psychische gezondheidszorg
Nadere informatieHoofdstuk 8. Nederlandse samenvatting
Hoofdstuk 8 Nederlandse samenvatting Inleiding Schizofrenie is een ernstige psychiatrische ziekte, met afwijkingen in denken, taal, waarneming, gedrag, emotie, motivatie en cognitie (verwerking van informatie).
Nadere informatieVerslaving en comorbiditeit
Verslaving en comorbiditeit Wat is de evidentie? Dr. E. Vedel, Jellinek, Arkin 18 november 2014 Comobiditeitis hot 1 Jellinek onderzoek comorbiditeit Verslaving & persoonlijkheid, 1997 Verslaving & ADHD,
Nadere informatieCognitief functioneren en de bipolaire stoornis
Cognitief functioneren en de bipolaire stoornis Dr. Nienke Jabben Amsterdam 5 november 2011 Academische werkplaats Bipolaire Stoornissen GGZ ingeest n.jabben@ggzingeest.nl Overzicht Wat is cognitief functioneren?
Nadere informatierapporteerden. Er werden geen verschillen gevonden in schoolprestaties, spijbelgedrag en middelengebruik tussen de verschillende groepen.
Samenvatting Samenvatting Depressie en angst zijn de meest voorkomende psychische stoornissen in de adolescentie met een enorme impact op het individu. Veel adolescenten rapporteren depressieve en angst
Nadere informatieDe JES studie: effecten van huiselijk geweld op de ontwikkeling van kinderen.
De JES studie: effecten van huiselijk geweld op de ontwikkeling van kinderen. 1 Symposium Krachtige Kinderen in de opvang. Driebergen, 29 oktober 2012 Mirjam Wouda, kinder- en jeugdpsychiater Mutsaersstichting
Nadere informatieDe opzet en management van een vroegdetectie- en behandelcentrum. Hoe eerder, hoe beter 30 mei 2013, Den Haag Mark van der Gaag
De opzet en management van een vroegdetectie- en behandelcentrum Hoe eerder, hoe beter 30 mei 2013, Den Haag Mark van der Gaag 1 VROEGDETECTIE EN BEHANDELING SCREENING DIAGNOSE BEHANDELING 2 3 SCREENING
Nadere informatieIndividuele gevoeligheid voor riskant middelengebruik in de adolescentie. Anja Huizink
Individuele gevoeligheid voor riskant middelengebruik in de adolescentie Anja Huizink Adolescentie = grenzen verkennen Op zoek naar prikkels Brein in ontwikkeling Nucleus accumbens (basale ganglia): -
Nadere informatieSymposium Onderzoeksresultaten
Symposium Onderzoeksresultaten 2016-2017 Frailty - Onderzoek naar kwetsbaarheid van ouderen in de GGZ zorg. Voorlopige resultaten dr. Hans Barf docent HBO Verpleegkunde, onderzoeker lectoraat Zorg & Innovatie
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch) Het Belang van Leeftijdsgenoten: Sociale Problemen in de Kleuterklas en de Ontwikkeling van Psychische Problemen
(Summary in Dutch) Het Belang van Leeftijdsgenoten: Sociale Problemen in de Kleuterklas en de Ontwikkeling van Psychische Problemen 141 Als kinderen psychische problemen ontwikkelen zoals gedragsproblemen
Nadere informatieCHAPTER 9.2. Dutch summary (Samenvatting)
CHAPTER 9.2 Dutch summary (Samenvatting) 180 TRAUMA-FOCUSED TREATMENT IN PSYCHOSIS PTSS behandeling bij psychose De belangrijkste doelstelling van dit proefschrift was het onderzoeken van de effectiviteit
Nadere informatieNeurocognitief functioneren bij electroconvulsietherapie
Neurocognitief functioneren bij electroconvulsietherapie Het belangrijkste doel van dit proefschrift was het bestuderen van de aard en de mate van veranderingen op meerdere domeinen van het neurocognitief
Nadere informatieHet tij van biologie en cultuur: een Nederlands perspectief
Het tij van biologie en cultuur: een Nederlands perspectief Joop de Jong, MD, PhD Hoogleraar Culturele en Internationale Psychiatrie VUMC Hoogleraar Psychiatrie Boston University Principal Advisor Socio-Medical
Nadere informatiehet laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en
Samenvatting In de laatste 20 jaar is er veel onderzoek gedaan naar de psychosociale gevolgen van kanker. Een goede zaak want aandacht voor kanker, een ziekte waar iedereen in zijn of haar leven wel eens
Nadere informatieChronisch zieken en werk
Chronisch zieken en werk Prof. Ute Bültmann Sociale Geneeskunde, Arbeid & Gezondheid Universiteit Groningen, Universitair Medisch Centrum Groningen 41. Nascholingsdag Stichting Nascholing Bedrijfs- en
Nadere informatieInformatieavond Bipolaire stoornis. Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater
Informatieavond Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater Bipolaire Stoornis Bipolaire Stoornis = Manisch Depressieve Stoornis (MDS) Algemeen Ziekteverschijnselen Beloop
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19052 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Manti, Eirini Title: From Categories to dimensions to evaluations : assessment
Nadere informatieBeloop van angst en depressie. belang voor de klinische praktijk
Beloop van angst en depressie belang voor de klinische praktijk Jan Spijker, psychiater, A-opleider,hoofd programma stemmingsstoornissen Pro Persona, Ede & onderzoeker Trimbos-instituut, Utrecht Waarom
Nadere informatieDe effecten van het Medisch Onderzoek Vliegramp Bijlmermeer op de
Samenvatting De effecten van het Medisch Onderzoek Vliegramp Bijlmermeer op de gezondheidsbeleving van bewoners en hulpverleners In de jaren die volgden op de vliegramp Bijlmermeer op 4 oktober 1992, ontstond
Nadere informatieSomatische zorg voor mensen met een psychotische aandoening
Somatische zorg voor mensen met een psychotische aandoening zorggebruik, resultaten 1 dr. Wilma Swildens a, dr. Fabian Termorshuizen b,c, drs. Alex de Ridder M.D. a, dr. Hugo Smeets, M.D. b,d,, prof dr.
Nadere informatieTRANSMURAAL PROTOCOL PSYCHIATRIE Herziene versie mei/juni 2009.
TRANSMURAAL PROTOCOL PSYCHIATRIE Herziene versie mei/juni 2009. Werkafspraken De afdeling psychiatrie, gevestigd in het Academisch Psychiatrisch Centrum van het AMC, kent 4 zorglijnen: 1. Acute zorg 2.
Nadere informatieParnassia Groep Remco de Winter & Karin Slotema
Parnassia Groep 30-11- 2017 Remco de Winter & Karin Slotema Kennismaken + epidemiologie Principes voor de omgang met suïcidaal gedrag pauze Systematisch onderzoek van suïcidaal gedrag pauze Beschrijvende
Nadere informatieKinderen van ouders met een bipolaire stoornis. De KBO studie door de tijd: Vandaag. Onderzoeksvragen. Achtergrond
Vandaag Kinderen van ouders met een bipolaire stoornis Bevindingen van longitudinaal onderzoek Nederlandse KBO studie, 12 jaar follow-up Achtergrond en oorspronkelijke onderzoeksvragen Opzet Nederlandse
Nadere informatieDE RELATIE TUSSEN TRAUMA EN PSYCHOSE. Tamar Kraan Psycholoog & PhD Student
DE RELATIE TUSSEN TRAUMA EN PSYCHOSE Tamar Kraan Psycholoog & PhD Student Definitie trauma in de kindertijd Emotioneel misbruik Emotionele verwaarlozing Fysiek misbruik Fysieke verwaarlozing Seksueel misbruik
Nadere informatieWat is belangrijk bij een onderzoek met een intensieve dagboek methode? Valkuilen en voordelen
Wat is belangrijk bij een onderzoek met een intensieve dagboek methode? Valkuilen en voordelen Laura Steenhuis, Hanneke Wigman, Sanne Booij, Roos Willemsen en Marike Fowler Wie zijn wij? Laura Steenhuis
Nadere informatiePositioneren van de SPV
Regiobijeenkomst SPV-en Friesland 27 november 2014 Positioneren van de SPV Gerard Lohuis Historie van SPV Eind jaren 60 vorige eeuw - Opnamebekorten - Opname voorkomen - Professional die in de thuissituatie
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Emerging symptoms on the pathway to psychosis Klaassen, Rianne. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Emerging symptoms on the pathway to psychosis Klaassen, Rianne Link to publication Citation for published version (APA): Klaassen, M. C. (2013). Emerging symptoms
Nadere informatieehealth solutions in de psychische zorg ehealth voor een gezonde toekomst!
ehealth solutions in de psychische zorg ehealth voor een gezonde toekomst! Een multideskundige ecommunity ter ondersteuning van ernstige psychische aandoeningen Een multideskundige ecommunity ter ondersteuning
Nadere informatie2 Classificatie, diagnostiek en epidemiologie 35
Inhoudsopgave Overzicht van figuren, kaders en tabellen 17 1 Introductie 23 1.1 Wat is ontwikkelingspsychopathologie? 24 1.1.1 Vroeger en nu 25 1.1.2 Een dynamisch gezichtspunt 26 1.1.3 Een uniek individu
Nadere informatie20 man 15 vrouw. depressie paranoia psychose
Dubbele Diagnose Patricia v.wijngaarden-cremers, psychiater Circuitmanager Verslavingspsychiatrie Dimence Inhoud - Inleiding - Gebruik onder Nederlandse Jongeren - Psychiatrische Comorbiditeit - Wat is
Nadere informatieSuïcidepreventie bij depressie, suïcide bespreekbaar maken
Suïcidepreventie bij depressie, suïcide bespreekbaar maken Remco de Winter MD PhD, psychiater ParnassiaGroep, kennisdomeinleider acuut en verder oa onderzoeker VU & nationaal vertegenwoordiger IASP www.suicidaliteit.nl
Nadere informatieTransitiecentrum Affectieve Stoornissen (TAS) van het Academisch Medisch Centrum -Depressiediagnostiek en -behandeling voor jongeren-
Transitiecentrum Affectieve Stoornissen (TAS) van het Academisch Medisch Centrum -Depressiediagnostiek en -behandeling voor jongeren- In het Transitiecentrum voor Affectieve Stoornissen (TAS) vindt diagnostiek,
Nadere informatieouderenpsychiatrie Het mooie van oud worden, is dat het zo lang duurt Lotte van Elburg en Hester Geerlinks
ouderenpsychiatrie Het mooie van oud worden, is dat het zo lang duurt Lotte van Elburg en Hester Geerlinks INTER-PSY GGz Assen Delfzijl Drachten Groningen Hoogezand Meppel Muntendam Oosterwolde Oude Pekela
Nadere informatieStemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson
Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Maastricht, 9 mei 2017 Dr. A.F.G. Leentjens, psychiater Afdeling Psychiatrie MUMC 1951-2014 1926-2002 Inhoud Depressieve klachten -wat is een depressie?
Nadere informatieVan somatoforme stoornissen naar somatisch symptoom stoornis
Van somatoforme stoornissen naar somatisch symptoom stoornis Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Het verdwijnen van hypochondrie En andere begrepen en onbegrepen verschillen
Nadere informatiePatricia van Oppen De impact van depressie op de behandeling van de Obsessieve compulieve Stoornis op lange termijn
Patricia van Oppen De impact van depressie op de behandeling van de Obsessieve compulieve Stoornis op lange termijn 9 november 2012 VU Medisch Centrum/GGZinGeest/Amsterdam Patricia van Oppen 1 Presentatie
Nadere informatieNAH EN DEPRESSIE: EEN GORDIAANSE KNOOP? Congressenmetzorg , Ede Hans van Dam, docent en consulent nah
NAH EN DEPRESSIE: EEN GORDIAANSE KNOOP? Congressenmetzorg 15-12-2017, Ede Hans van Dam, docent en consulent nah hv.dam@online.nl PROGRAMMA NAH en psychiatrie - een mijnenveld? Depressie en NAH de valkuilen.
Nadere informatieSamenvat v t at in t g 129
129 Onderzoek naar handvoorkeur van de mens bestaat al eeuwen. Het is nog steeds niet precies bekend wat precies de oorzaak is van het gebruik van de linker dan wel de rechter hand. De krachtigste aanwijzingen
Nadere informatie