Nesthulp voor solitaire bijen en wespen

Transcriptie

1 entomologische erichten 125 Nesthulp voor solitire ijen en wespen TREFWOORDEN Apoide, Hymenopter, ntuurescherming, nesthulp, Vespoide Pieter vn Breugel* Entomologische Berichten 72 (1-2): De elngstelling voor het nieden vn nesthulp n insecten is nleiding om hier een overzicht te ieden vn de mogelijkheden met etrekking tot ngeldrgende vliesvleugeligen (culete Hymenopter), met nme solitire ijen en wespen. Bijenhotel, insectenmuur, ijenkroeg; het zijn lleml enmingen die de populriteit vn nesthulp onderstrepen. In dit rtikel worden de voorwrden genoemd wrn nesthulp voor ovengronds nestelende soorten moet voldoen. De uitvoering kent een grote diversiteit n mogelijkheden, mr niet lle vrinten zijn even succesvol. Wt de mogelijkheden zijn, en hun voors en tegens, komt n de orde. Gepleit wordt voor nesthulp in etrekkelijk kleine eenheden, hier nestlokken genoemd, die eenvoudig te vervngen of n te vullen zijn. Drnst is er ndcht voor steile wnden vn leem of znd die eveneens goede mogelijkheden ieden voor een ntl soorten ijen en wespen en eventueel in comintie met ndere vormen vn nesthulp kunnen worden ngeoden. Vnzelfsprekend profiteren, nst de eoogde soorten, ook hun prsieten en commenslen vn het nestnod. Inleiding Wil je ooit de inspirerende ontdekking doen dt klokjesijen (Chelostom), metselijen (Osmi), tronkenijen (Herides) of ehngersijen (Megchile) je tuin heen uitverkoren om er voedsel te zoeken en te nestelen dn moet er n twee elngrijke voorwrden worden voldn. Ten eerste dienen er ntuurlijk geschikte loeiende plnten nwezig te zijn, wnt veel ijen ezoeken uitsluitend eplde soorten loemen (oligolectisch). Ze zijn voor de voedselvoorziening vn hun lrven fhnkelijk vn stuifmeel en nectr en verzmelen dt op hun voorkeursplnten (zie ijv. de wesite Wildeijen.nl). De lrven vn solitire wespensoorten zijn fhnkelijk vn dierlijk voedsel, zols insecten en spinnen. De tweede voorwrde etreft hun ehuizing. Ondergronds nestelende soorten (endogeïsch) mken hun eigen nestgngen. Bovengronds nestelende (hypergeïsche) soorten zoeken vk estnde gngen om te ewonen. Vn nture zijn dt vrtgngen vn kevers of houtwespen in (dood) hout (figuur 1). Kieren, spleten, muren met zchte mortel, rottend hout, oude weiplen, riet, loemrijke hooilnden en ongemide ruigtes wren vroeger meestl noodgedwongen door rmoede of tijdgerek in ruime mte voorhnden en oden geschikte mogelijkheden voor insecten om er te nestelen (figuur 2-3). Vereterde ouwwijzen heen de nestmogelijkheden in de menselijke omgeving sterk eperkt. Schlvergroting en mechnistie in de lndouw heen geleid tot loemloze monoculturen, verlies vn overhoeken, versnippering vn ntuurterreinen, overemesting en verdroging. De hierdoor ontstne verrming vn de flor heeft op veel soorten insecten een zeer verrmend effect (zie ijv. Peeters & Reemer 2003). In dorpstuinen en extensief eheerde uitengeieden of ermen en dijken kunnen we echter nog een redelijke vritie n loemplnten ntreffen. Stiln zijn de tuinen in dorpen en steden de ltste wijkpltsen geworden voor een ntl soorten ijen (figuur 4-5). Sommige solitire ijen en wespen zouden inmiddels het predict cultuurvolgers kunnen krijgen. Een zeer nuttige vorm vn nesthulp estt uit het nieden vn ngeootste vrtgngen in hout. Hieronder wordt dr nder op ingegn. Een positief effect vn het nieden vn deze vorm vn nesthulp is, dt mensen (en in het ijzonder kinderen) insecten in hun ctiviteiten onevreesd kunnen gdesln en juist deze mogelijkheid mkt dt de eductieve wrde groot is. Het etreft immers nuttige insecten ijen die wilde plnten en gewssen estuiven en wespen die potentiële plginsecten wegvngen met een ijzondere levenscyclus. Dt lijkt vk zo te oeien, dt de insectenvrees er nzienlijk door vermindert en de wrdering voor deze dieren en insecten in het lgemeen toeneemt. Alleen l het feit dt de wespen en ijen die in de nesthulp komen wonen ons niet willen steken, mr vluchten ls we te dichtij komen, vormt een drempelverlgende geruststelling. Voorwrden Nesthulp kn solitire ijen en wespen ten goede komen. Hieronder volgt een reeks vn mogelijkheden wrop dt kn. De meeste ndcht gt drij nr solitire ijen en wespen in de stedelijke omgeving. Vn de solitire ijen inclusief hun koekoeksijen mkt ongeveer 9% geruik vn ovengrondse nesthulp, voor solitire wespen edrgt dit getl 12% (enkele vooreelden in figuur 5). Belngrijke rndvoorwrden zijn: De nestloctie wordt een flink deel vn de dg door de zon eschenen. Er is een groot nod n estnde gngen (in hout, stengels of steen) en mogelijkheden om de gngen zelf uit te kngen (vermolmd hout, stengels/tkken met merg). * Alle foto s in dit rtikel zijn vn de uteur

2 126 entomologische erichten 2. Oude geouwtjes met leem en vermolmd hout vormen geschikte onderkomens voor ijen en wespen. 2. Old sheds with lom nd mouldy wooden rs re pproprite ccommodtions for ees nd wsps. 1. Gngen vn houtetende insecten vormen ntuurlijke nestpltsen voor veel solitire ijen en wespen. 1. The holes of wood eting insects re nturl nesting plces for mny solitry ees nd wsps. Steilwnden vn leem of klei om de odemewonende (endogeïsche) soorten hulp te ieden. De nwezigheid vn leem of klei zodt de dieren nestgngen kunnen fdichten of lemen ehuizingen kunnen mken. Er zijn in voldoende mte geschikte drchtplnten voor de wilde ijen nwezig. Er is voldoende ruigte en struweel voor de insecten en spinnen die ls uit dienen voor solitire wespen, wrvn de lrven crnivoor zijn. Een ntl zken is hieronder nder toegelicht. Boorgngen in nestlokken Onder nestlokken verstn we stukken hout wrin gten zijn geoord vn diverse dimeters (figuur 6-7). Deze voorziening zl het este resultt geven omdt sommige soorten l snel vn deze nestholtes geruik mken. Zorg er wel voor dt het lok niet in de wind op en neer kn schommelen. Een dergelijke voorziening is eenvoudig te mken. De oorgten moeten zo gld mogelijk zijn met dimeters vn 1,5 tot 12 mm met het ccent op 3 tot 8 mm. Ze mogen nooit door en door geoord worden. Bij zorgvuldig werken in hrd hout met scherpe oren en nschuren vn het oppervlk heeft het oren dwrs op de drd de voorkeur omdt het hout dn niet guw rdil scheurt. Kops geoorde gngen, dus met de drd vn het hout mee, geven de snelste resultten. Het este in geruik lijken houtlokken vn eik of euk. Andere soorten (tropisch) hrdhout zijn ook geschikt. Afvlhout vn kozijnen wordt vk opgestookt, mr kn heel goed dienen ls nestlok (zie figuur 6). Ook oomschijven vn ijvooreeld eiken, euken en essen kunnen worden geruikt (zie figuur 7), hoewel ze nogl snel rdil kunnen scheuren. De diepte vn de gngen hngt f vn de dimeter en de drmee in verhouding stnde lengte vn de eschikre oor. Vn elke dimeter zijn verlengde oren te koop. Bij 1,5 mm is een oordiepte vn minstens 2 cm n te evelen, oplopend tot een diepte vn minstens 6 cm ij 8 mm doorsnede. Als regel geldt hoe dieper de gng hoe meer roedcellen er in kunnen. 3. Deze oude schnsmuur in Geldrop is gemetseld met klkspecie en iedt nestplts voor diverse soorten ijen en wespen. 3. This old entrenchment wll in Geldrop ws constructed with lime mortr nd offers nesting sites for diversity of species of ees nd wsps. 4. Bloementuinen, zols in dit gevl de insectentuin in Veghel, vormen steeds meer de ltste wijkpltsen voor een ntl soorten ijen en wespen. 4. Flower grdens, such s this insect grden in Veghel, incresingly form the lst refuges for some species of ees nd wsps.

3 entomologische erichten Enkele ijen- en wespensoorten die reltief mkkelijk geholpen kunnen worden door het mken vn nestgngen. Bovenste rij vn links nr rechts: wormkruidij, Colletes dviesnus Smith; resedmskerij Hyleus signtus (Pnzer) en tuinldsnijder, Megchile centunculris (Linneus). Tweede rij: grote ldsnijder, Megchile willughiell Kiry; lthyrusij, Chlicodom ericetorum (Lepeletier) en rosse metselij, Osmi icornis (Linneus). Derde rij: Ancistrocerus nigricornis (Curtis), Pssloecus corniger Shuckrd en Discoelius zonlis (Pnzer). 5. Severl ee nd wsp species tht cn esily e fcilitted y mking rtificil nesting holes. Upper row, from left to right: Colletes dviesnus Smith, Hyleus signtus (Pnzer), Megchile centunculris (Linneus) nd Osmi cornut Linneus. Second row, from left to right: Megchile willughiell Kiry, Chlicodom ericetorum (Lepeletier) nd Osmi icornis (Linneus). Third row: Ancistrocerus nigricornis (Curtis), Pssloecus corniger Shuckrd en Discoelius zonlis (Pnzer). Veel teleurstellingen met etrekking tot ngeoden nesthulp komen voort uit verkeerd geoorde gngen en/of verkeerd gekozen hout. De gngen moeten gld zijn omdt de ijen en wespen er dn zowel vooruit ls chteruit doorheen kunnen kruipen. Voor hun roedcellen geven ze de voorkeur n holtes die ijn hun eigen lichmsdimeter heen. An opstnde houtvezels scheuren ze hun vleugels en dus gn ze in dergelijke gngen niet nestelen. Dt etekent dt zcht hout (den, populier, erk, wilg) vk ongeschikt lijkt, zeker ls het niet kops geoord is. Het neemt ook veel vocht op en schimmelt drdoor eerder. Bovendien richten de houtvezels zich door het vocht op, ook in gngen die wel gld leken toen het hout nog droog ws. Alleen zorgvuldig oren en op een zonnige en droge plek nieden, kn ij zcht hout evredigende resultten geven. Nestlokken zijn in llerlei vrinten te verzinnen, zowel in uitvoering ls in omvng, met of zonder wterfscherming. In de prktijk lijken verzorgde nestlokken met een mooi dkje voor mensen de lgste drempel te heen en de meeste nieuwsgierigheid op te wekken. Ze zijn ook prim op ooghoogte op te hngen en misstn niet, zelfs niet op een lkon vn een flt. Het lijkt dt ijen verzend snel dergelijke nestlokken vinden en er in gn nestelen, zelfs op meer dn tien meter hoogte. Onderhoud In principe vrgen nestlokken geen onderhoud. De ijen en wespen die er voedsel in rengen voor hun lrven zijn dr in het voorjr of in de zomer mee ezig, fhnkelijk vn de soort. Hun ngeslcht dient er dn vrijwel een jr lng in lle rust in te kunnen doorrengen tot in het nieuwe jr hun tijd is ngeroken om uit te komen. Het oporen vn oude nestgngen is drom onverstndig. Er kunnen ovendien dieren in overwinteren, ook l is de voorknt niet fgesloten.

4 128 entomologische erichten 6. Vooreelden vn nestlokken, wrij ook een comintie met moe of ndere uisjes mogelijk is. 6. Exmples of nesting locks tht cn e comined with moo or other tues. 7. Boomschijven kunnen ook worden geruikt voor nesthulp. 7. Discs of wood re lso suitle for nesting id. Meestl zijn ewoonde gngen keurig dichtgemkt n de voorknt. Oude gngen worden vk weer schoongemkt en opnieuw geruikt. Mr veel soorten geven de voorkeur n niet te oude of zelfs nieuwe gngen. In oude gngen kunnen soms schimmels en ndere ongerechtigheden een negtieve rol spelen. Ook kunnen ze gn scheuren. Drom neemt het succes vn een nestlok in de loop vn de tijd f. De eerste twee jren gt het gewoonlijk nog heel goed, drn wordt het vk wt minder. Tronkenijen, Herides truncorum Linneus (figuur 8), lijken gewoonlijk de meest persistente ewoners vn nestlokken. Een deel vn de popultie vn de ijen of wespen is ltijd uit op het evolken vn nieuwe pltsen. Zeker ls het roedsucces groot ws, is er ehoefte n uitreiding. Het is drom n te evelen om oude nestlokken, wr niet veel geruik meer vn wordt gemkt, te vervngen door nieuwe. De oude kunnen dn op een eschduwde plek worden gelegd, zodt de ltste dieren er wel uit kunnen komen, mr er niet meer in gn nestelen. 8. () Tronkenijen, Herides truncorum Linneus, heen grote schoonmk gehouden. () Een tronkenij n de ingng vn hr nest. 8. () Disy crpenter ees, Herides truncorum Linneus, hd their spring clening. () A disy crpenter ee t the entrnce of her nest.

5 entomologische erichten 129 Andere nestgngen Holle uisvormige gngen met innendimeters tot ongeveer 10 mm worden ook grg ngenomen. Te denken vlt n moe, riet, holle of merghoudende tkjes, krtonnen uisjes, glsuisjes of zelfs plstic rietjes en slngen vn kunststof. Voorwrde is dt één knt dicht is. Ze kunnen mkkelijk worden geundeld, of in een houder, ijvooreeld een lik, worden gestopt. Hoe strkker ze vst zitten hoe eter, omdt vogels ze grg open pikken ls het mteril dunwndig is. Bmoe Hoewel het moeilijker wordt, is het nog steeds mogelijk om een houtig grs ls moe in diverse innendimeters n te schffen. Dit mteril is heel geschikt om solitire ijen en wespen in te lten nestelen (figuur 9 en 10). Bmoe evt soms wt los mergweefsel, mr dt is gewoonlijk geen eletsel en dient voor sommige wespensoorten zelfs ls nestwndmteril. Het moet op lengte worden gezgd (tussen 10 en 20 cm). Dn kunnen er veel stukjes ij zijn die een open uis vormen, dus zonder fsluiting. Een knoop is vnzelf een fscheiding, mr dr wr die ontreekt, is het verstndig om ijvooreeld leem in één uiteinde te stoppen. Een kurkje of een wttenpropje wil ook wel werken. Het is zelfs rdig om de knoop in moe in het midden vn een stuk te heen. Bijen gn er dn vn twee knten in wonen. Bmoe heeft ls ndeel dt het n verloop vn tijd over de lengte kn gn scheuren. Dn wordt het niet meer geruikt. Een lterntief voor moe kn estn uit stengels vn Jpnse duizendknoop. Als ze s winters worden geoogst zijn ze voldoende uitgewssen en kunnen dn op de gewenste lengte worden geknipt en gedroogd. Ze lijven in droge toestnd jren lng goed. 9. Een undel moestukjes iedt geliefde nestpltsen. 9. A undle of moo pieces offers eloved nesting plces. Riet Een rieten dk is een idele plts voor solitire ijen en wespen, zeker ls het nog vrij nieuw is (figuur 11). Er kunnen dn wel duizenden dieren op rondvliegen. Rietundels (figuur 12) of kleine rieten dkjes zijn heel geschikt om in de tuin n te rengen. Ook zijn cssettes te mken, wrin het riet strk kn worden vstgezet en die vn twee knten kunnen worden ngevlogen. Het etreft pltte houten dozen die n de invliegknten open zijn en wrin riet is geklemd door ls ltste het deksel erop te schroeven (figuur 12). Ntuurlijk moet het riet goed gesneden worden, zodt de toegngen open zijn. Rietundels en rietmtten zijn ntrekkelijk voor mezen, die er vn lles n doen om de inhoud te verschlken, juist omdt ze riet goed open kunnen pikken. Rietmtten ls zonwering of ls fscheiding worden vnzelf ewoond door llerlei solitire ijen en wespen; ook drvn weten mezen vk ewoonde stengels open te pikken (figuur 13). 10. Bmoe in comintie met riet ls succesvolle nesthulp. 10. Bmoo comined with reed s successful nesting id. Merghoudende twijgen Er zijn soorten ijen en wespen die er de voorkeur n geven om zelf in merghoudende stengels gngen uit te kngen en dr dn hun roedcellen in n te leggen. Alle plnten die merg heen zijn geschikt. Te denken vlt n twijgen vn vlier, vlinderstruik, rm, frmoos, toortssoorten (stlkrs, koningskrs), enzovoort. Ook deze kunnen geundeld worden ngeoden. Over het lgemeen is het ntl geruikers vn deze twijgen niet groot. 11. Een rieten dk iedt voor kleine ijen en wespen jren lng geschikte nestpltsen zonder dt er schde wordt ngericht. 11. A reed roof offers proper nesting sites to smll ees nd wsps for mny yers.

6 130 entomologische erichten 12. () Een undel stevig riet wordt l snel evolkt. () Een rietcssette. 12. () A undle of firm reeds is populted in short time. () A reed ox. 13. () Rietmtten kunnen ook goede nestpltsen ieden. () Mezen pikken grg rietstengels open om er insecten uit te hlen. 13. () Reed mts cn offer good nesting plces. () Tits like to pick open reeds to et the insects. Gngen in steen In stenen of in gipseton worden ook wel gngen geoord (figuur 14). Er zijn enkele ijensoorten, met nme zijdeijen, Colletes-soorten, die in mergel of zndsteen gngen uitkngen, mr in ons lnd zijn die mogelijkheden eperkt. Drom is het succes vn oorgngen in gesteente meestl niet groot. Als er veel nkomelingen zijn vn eerder roedsucces in hout of moe en die dieren kunnen dr niet lleml meer in terecht, dn ontstt cute woningnood. In zo n gevl kunnen dergelijke gngen toch wel goed worden ezet. Dood hout Voor insecten is dood hout zeer geschikt ls rustplts en uitkijkpost, mr ook om er te komen opwrmen in de zon (figuur 15). In fgestorven hout leven veel soorten insecten en er hngt een hele smenleving mee smen. Bijzonder interessnt is vermolmend (rottend) hout, omdt in dit hout vele ijen en wespen hun nestgngen uitkngen. Een groot ntl soorten vn de grfwespgener Ectemnius en Crossocerus is zelfs geheel fhnkelijk vn dergelijk hout om er ondermeer verlmde vliegen in te stoppen, die ze ls voedsel voor hun lrven vngen. Ook sommige ehngersijen, Megchile, mken grg hun nest in zcht geworden hout. De luwzwrte houtij, Xylocop violce (Linneus), en de ndoornij, Anthophor furct (Pnzer), nestelen uitsluitend in dergelijk dood hout. Met nme vermolmde tkken vn den, eik, populier en wilg zijn geliefd, ook ls ze droog worden opgehngen, mits het mteril mr vrij gemkkelijk met de kken te verpulveren is. Afgestorven omen zijn zeer geschikt, het este nog stnde ls stm, mr ook liggend kunnen ze goede nestgelegenheid gn ieden. Eiken, euken, gerooide (knot)wilgen en populieren vormen l snel heerlijke miniiotopen. Ntuurlijk moeten voor het geschikt worden één tot enkele jren worden uitgetrokken. Ook stukken vn stmmen vn deze houtsoorten, ieden goede mogelijkheden, mits ze niet te droog worden ewrd, liggend of stn. Indien oktorren of houtwespen hierin gngen mken, vormen die lter ook goede nesthulp voor grfwespen en ijen.

7 entomologische erichten () Een succesvolle steilwnd vn ijzerhoudend znd in een chtertuin. () Dkpnnen met drtussen leemlgen kunnen prim nestgelegenheid ieden voor onder ndere schemijen (Anthophor) en zijdeijen (Colletes). (c) Een insectenwnd die voornmelijk estt uit riet en leem iedt een grote vriëteit n nesthulp. 19. A successful wll of ferruginous snd in ckyrd. () Tiles with lyers of lom my offer excellent nesting plces to mongst others flower ees (Anthophor) nd plsterer ees (Colletes). (c) An insect wll tht is minly composed of reed nd lom offers gret vriety of nesting id. c Steilwnden Onder dit them verstn we lle min of meer verticle, weinig egroeide rndjes of hellingen (figuur 16-18). Zeer veel soorten dieren heen een sterke voorkeur voor het ewonen vn dergelijke plekjes. Het zijn vn nture iotopen vn een dynmisch rivierenlndschp met fklvende oevers, stuifduinen, kle steile hellingen, open mergelwnden en holle wegen. Hels zijn ze op zeer veel pltsen uit ons lnd verdwenen. Zowel leemwnden ls zndwnden lijken ntrekkelijk. Er zijn zelfs ijen en wespen die in mergelwnden hun nestgngen uitgrven. Ook oude muren met klkspecie, zols ij historische oerderijen en oude kerkhofmuren werden grg ewoond. Onder ndere zijdeijen (Colletes), zndijen (Andren), groefijen (Lsioglossum en Hlictus), schemijen (Anthophor), metselijen (Osmi) en een groot ntl soorten grfwespen (Crronide) mken grg geruik vn de geoden gelegenheid. De simpelste nleg vn een steilwnd estt uit het recht weggrven vn znd, klei of leem op een plek wr de ontstne wnden vn de kuil of de greppel gedurende een groot deel vn de dg in de zon liggen. Een hoogte vn 10 cm is l zeer geschikt, mr een hogere wnd iedt meer vritie. Zo worden wnden vn konijnenholen veel geruikt door grvende insecten (figuur 18). Een wortelkluit met veel rde ern vormt eveneens een simpele steilwnd, mits hij een deel vn de dg n de zon is lootgesteld (figuur 18). Een steilwnd is ook goed zelf te mken door chter een eenvoudige ekisting tegen een schutting of muur ijzerhoudend ( rood ) znd in te wteren of vochtige klei of leem n te stmpen (figuur 19). N wt indrogen kn de ekisting n de zonnige knt worden verwijderd. Leem en ijzerhoudend znd lijven stn omdt ze hechten. De meeste ndere soorten znd zkken snel. Een dkje oven de wnd is gewenst tegen verregenen. Dkpnnen met drtussen lgen vn leem zijn gemkkelijk te reliseren (figuur 19). In een grootsere opzet kunnen wnden vn leem op wilgentenen en riet worden geconstrueerd (figuur 19c). Voorl de gewone schemij, Anthophor plumipes, regeert goed op kken vn 15 cm of meer diep die gevuld worden met leem en drn op hun knt worden gepltst (figuur 20). Het nrengen vn enkele gten door er ijvooreeld met een dikke schroevendrier in te steken kn helpen ij het lokken vn ewoners. Niet ltijd levert dit l het eerste jr veel resultt op.

8 134 entomologische erichten 20. () Succesvolle kleine leemwnden in een chtertuin. () Op hun knt gepltste loemkken met leem kunnen goede nestmogelijkheden ieden. 20. () Successful smll lom wlls in ckyrd. () Flower oxes filled with lom offer good nesting sites, when plced on their sides. Nestvoorzieningen te koop 21. Een stpelmuur met leem tussen de stenen vormt een mooie nestplts. 21. A drywll with lom in etween the stones is good nesting plce. Stpelmuur Uit (ntuur)stenen is een muur op te trekken, die in essentie zijn stevigheid door simpel stpelen verkrijgt. Bij dit stpelen kn er specil op worden gelet, dt er chter en onder de stenen holtes ontstn. Hgedissen, slmnders en ook een ntl ijen en wespen mken vn de spleten en gten grg geruik. Bovendien is een dergelijke muur ntrekkelijk voor diverse soorten ijzondere plnten. De muur wint nzienlijk n kwliteit ls er op veel pltsen leem tussen de stpelstenen wordt verwerkt (figuur 21). Het nrengen vn wt mergel of mergelpp mkt dt wt klkrijkere en minder zure plekken ontstn wr weer specifieke plnten en dieren zich thuis kunnen voelen. Het geheel kn ls een rotsprtij worden opgevt en is drom voor oppervlkkig wortelende plnten geschikt. Onder ndere schemijen (Anthophor) kunnen hier hun nestplts vinden. Er zijn inmiddels veel vrinten op nesthulp voor ijen en wespen te koop (figuur 22-23). Veell geseerd op geoorde gten of geundelde stukjes houtig grs, niet zelden in comintie met een vogelnestkstje of een vlinderwinterverlijf. Ook zijn er lokken vn etonchtig mteril met gten. Mr met het huidige nod is in veel gevllen het resultt teleurstellend. Het hout dt geruikt wordt om gten in te oren is gewoonlijk te zcht, niet kops geoord en de gngen zijn ondiep. Soms wil zelf oporen wel wt helpen. Ook de geundelde open stengelstukjes voldoen zelden n de minimle eisen. Vele ervn heen een erg grote innendimeter, zijn niet n één knt dicht, of sluiten niet met één vn de twee open knten goed n tegen de chterknt. Wees dus kritisch ij de nschf. De krtonnen nestuisjes (nesttues) die tegenwoordig in de hndel zijn, lijken wel heel goed resultt te geven (figuur 23), zie ijvooreeld of Hier moet er eveneens voor gezorgd worden dt één knt dicht is. Dt kn met leem of een wttenpropje of iets dergelijks. Ze kunnen ook worden gekocht met een fsluitend plstic dopje er in. Hier is het eveneens zk ze goed strk te undelen of ergens in te steken, wnt mezen trekken ze wel eens nr uiten, mr kunnen de inhoud niet n. Deze krtonnen uisjes kunnen n de innenknt worden voorzien vn een opgerold ppiertje. Dt ppieren kokertje mkt het mogelijk om de inhoud nr uiten te trekken en te ekijken. Mr dt kn dn lleen ls lle dieren zich heen ingesponnen en er uitsluitend cocons in zitten, nders worden de nesten onherstelr verstoord. Het is een hndige mnier voor onderzoekers om cocons te oogsten. Kijkkstjes Doorzichtige uisjes Uit eductieve overwegingen en ook wel voor onderzoek en voor het mken vn nestfoto s worden soms demonstrtiekstjes gemkt, wrij te zien is hoe de solitire ijen of wespen nestelen (figuur 24-25). De dieren die in glsuisjes of plstic

9 entomologische erichten () Nestlokken die in de hndel zijn worden soms gecomineerd met ndere vormen vn hulp voor dieren. () Bij deze comintie vn nesthulp is het misschien wel de kt op het spek inden. 22. () Commercil nesting ids re often comined with other ids for nimls. () In this comintion it my set the fox to wtch the geese. c 23. () Krtonnen uisjes zijn goede nesthulp ls ze n één knt zijn dichtgemkt. () Nestgngen vn krton en moe kunnen op simpele wijze droog gehouden worden. (c) In de hndel verkrijgre houder met krtonnen uisjes. 23. () Crdord tues offer good nesting id if closed t one side. () Holes of crdord nd moo my e kept dry in simple wy. (c) Commercilly otinle continer with crdord tues. 24. Kijkksten met glsuisjes. 24. Oservtion fcilities with glss tues.

10 136 entomologische erichten 25. Een dooroorde kurk mkt het mogelijk om een glsuisje uit een gng te trekken. 25. A drilled cork mkes it possile to pull out glss tue. uisjes hun cellen mken, doen dt vol ijver. Mr het resultt vn hun inspnningen is vk weinig succesvol, wrschijnlijk omdt de vochthuishouding in deze uisjes niet goed is, zeker ls de zon er op stt te kken. Er treedt schimmelvorming op of het ngeslcht gt om een ndere reden ten gronde (zie Moenen dit nummer). Ervring leert dt zeker de dieren die vnf eind mei in deze uizen nestelen weinig resultt oeken. Bijen die in het voorjr hun nesten mken heen wel veel succes, omdt de cocons l gevormd zijn voordt het te heet wordt. Dt etreft meestl de rosse metselij, Osmi icornis, of de gehoornde metselij, Osmi cornut. Deze soorten zijn ook vrij groot en goed te oserveren en komen niet zelden in flinke ntllen voor, zijn erg edrijvig en zien er ir uit. Om de nestresultten te zien en drij ook de nieuwsgierigheid te evredigen, of om foto s te mken, zijn kstjes met glsuisjes of heldere plstic uisjes wel geschikt. Binnendimeters vn 6 tot 9 millimeter zijn het meest succesvol. Glsuisjes zijn vk wt lstig te verkrijgen, mr soms vi een middelre school of lortorium wel n te komen. Regeeruisjes tot een innendimeter vn 9 mm zijn ook ruikr. In plts vn gls worden ook wel polycryltuisjes geruikt of doorzichtige slngetjes. Beide heen voor de ijen dezelfde ndelen ls gls en ze zijn sneller ekrst of ze zijn of worden enigszins troeel. Gefreesde plnkjes Er kunnen ook op elkr pssende plnkjes op de groef worden ingeoord, of elk hlfrond ingefreesd (figuur 26). Op die mnier is het mogelijk ze vn elkr te hlen en de inhoud te ekijken. Een ndeel is dt het weer goed terugpltsen lstig is. Zeer vk gn de tussenschotjes vn de cellen kpot en de rokstukjes vervuilen dn de roedcellen. Het mkt de diertjes ook kwetsrder voor prsieten en weersinvloeden. Een vrint hierop kn worden gemkt door gngen in hrd hout te oren die precies in één vlk liggen. Drn wordt één knt weggeschfd, zodt een gng voor klein deel open ligt. Op die knt kn door een trnsprnt plstic pltje of een plnkje lles worden fgedekt. Ook dn is inkijk enigszins mogelijk (figuur 26). Vervuiling vn kijkkstjes Al deze inkijkvoorzieningen heen l snel te lijden vn vervuiling door ewoning en schimmelvorming. Er zijn veel inititieven genomen tot het mken vn kijkkstjes, mr er wordt weinig of geen onderhoud gepleegd en dn zijn jren lng dezelfde vervuilde en verschimmelde uisjes te ewonderen ls demonstrtie vn niet geslgde nesthulp. Zeker ls dr zomerijtjes in heen genesteld. In de meeste gevllen moeten jrlijks nieuwe uisjes worden ngercht. De oude uisjes met eventueel succesvol roed kunnen dn elders worden neergelegd om de dieren uit te lten komen. Bijenhotel, ijenflt en insectentoren 26. () Door hfronde gngen te frezen kunnen nestgngen worden gemkt die te openen zijn. () Door een deel vn een nestgng weg te schven kunnen ook nestlokken worden gemkt wrij inkijk mogelijk is, ls de delen worden losgeschroefd. 26. () By milling hlf round furrows one cn mke nest tues to e opened. () By plning prt of nesting hole, one cn look into the tues, when the screws re loosened. Nrmte de elngstelling voor nesthulp in de ltste jren is gegroeid, is ook het ntl nmen voor de onderkomens toegenomen. Zo estn woorden ls ijenflt en ijenhotel. In feite worden drmee groter uitgevllen nestvoorzieningen edoeld (figuur 27). Hoewel de inititieven zeer te prijzen zijn, heen veel frie, soms kunstzinnig uitgevoerde ijenflts, ijenhotels of insectentorens ls ndeel dt geen enkel deel ervn te vervngen is zonder hele stukken f te reken. In een ntl gevllen is lles verlijmd om vndlisme door jeugd of diefstl vn riet door vogels te voorkomen. Soms zijn de oor-

11 138 entomologische erichten c 28. Vier insectenmuren. () Insectenmuur in de otnische tuin Fort Hoofddijk te Utrecht. () Insectenmuurstrtje in de ntuurtuin t Loo in Bergeijk. (c) Insectenmuur in de Immenhof te Crnendonck. (d) Insectenmuur in ntuurcentrum De Specht te Hndel. 28. Four insect wlls. () Insect wll in the otnic grden Fort Hoofddijk in Urecht. () Insect wll lne in the nture grden t Loo in Bergeijk. (c) Insect wll in the Immenhof in Crnendonck. (d) Insect wll in nture centre De Specht in Hndel. d gten slordig en ondiep ngercht. Door veroudering wordt de ewoning snel minder of er lijven mr zeer weinig soorten over. Het woord ijenhotel is ook l in geruik voor flinke zndulten met een leemdijkje er omheen, die door Rijkswterstt in de Zeeuwse kustgeieden zijn ngercht om met nme n de schorzijdeij, Colletes hlophilus Verhoeff, in de uurt vn loeiende zulte geschikte nesthulp te ieden. In feite etreft het dus insectenheuvels. Insectenwnd Insectenmuren of -wnden vormen nog eens een extr opschling vergeleken met de hotels en comineren zoveel mogelijk elementen vn nestvoorzieningen teneinde voor puliek de ctiviteiten vn de dieren wt meer zichtr te mken. Ook studie n het gedrg vn de dieren wordt erdoor vergemkkelijkt. Hierop estn vele vrities (figuur 28). Ontwerp vn een insectenwnd Figuur 29 en 30 tonen een opzet die nr elieven kn worden ngepst en gevrieerd. Het hier gepresenteerde concept gt uit vn een op het zuiden geëxponeerde wnd wrn nesthulp kn worden opgehngen. De hoogte edrgt ongeveer 2,50 m en de reedte 1,5 tot 3 m. Bij metselwerk is een fundering n te evelen. Ingemetselde nesthulp is niet of moeilijk te vervngen en is in deze vooreelden drom niet opgenomen. De pnelen of plnken mken het ophngen vn losse elementen mogelijk. In het onderste deel kn leem en/of znd worden verwerkt tot steilwndjes. De specie kn estn uit ouderwetse klkcement. Drdoor krijgen meer orgnismen kns om vt te krijgen op de muur. Door met een rond stokje of schroevendrier gten te prikken in de specie worden ook nestgngen gecreëerd. De muur zou wt onregelmtig gemetseld kunnen worden, met uitsteeksels en kpotte stenen vn verschillende steensoorten, eventueel n de zonknt schuin oplopend of met terrsjes voor vetplnten. Hoe ruiger, hoe groter het oppervlk, des te meer kns voor leven. Ook kunnen onderin eventueel kmers voor hommels, mfiieën, egels of mrters worden ngercht. Een uitsluitend vn hout vervrdigde vrint kn goedkoper in uitvoering zijn.

12 entomologische erichten Insectenwnd met gemetseld onderstuk in ecologische volkstuin De Driehoek in Utrecht). 29. Insect wll on rickwork se in ecologicl llotment grden De Driehoek in Utrecht). Het dk kn estn uit riet dt goed gesneden is, wnt dt iedt dn meteen nestgelegenheid. Omdt zulke korte dkjes moeilijk op een goede wijze met riet te dekken zijn, zijn ze wel verweringsgevoelig. Bovendien kunnen vogels er een nslg op doen. Ntuurlijk kn ook gedcht worden n een dkje vn plnken of ltten met drop golfplten, shingels of pnnen. An de onderknt vn het dkje zouden dn rietcssettes kunnen worden ngercht zols hiervoor eschreven. De wnden zijn geschikt om vormen vn nesthulp op te hngen, zols nestksten voor vogels, hommels en zelfs hoornrs, Vesp crro Linneus. Ook overwinteringsksten voor vlinders en lieveheerseestjes of vleermuisksten ehoren tot de mogelijkheden. Mr ntuurlijk zijn deze vlkken met nme edoeld om er nestlokken n te evestigen met oorgten vn diverse dimeters (figuur 6) of ndere vrinten met holle uisjes, zols hieroven eschreven. Het rdige is dt ook n de niet zonnige (chter)knt vn de pnelen deze voorzieningen kunnen worden opgehngen, wrij zl lijken dt ook die worden enut. Het is zelfs interessnt om n te gn welke soorten voor welke pltsen voorkeur heen. Rond de muur is estrting te overwegen. An te evelen zijn kinderkopjes of klinkers met vrij ruime voegen ertussen in een ondergrond vn ten minste 30 cm geel znd, zodt grfwespen en ijvooreeld zndijen ertussen kunnen nestelen. De meeste kns op ewoners ontstt door grssen en mossen zoveel mogelijk te weren. Informtieorden met drop enige uitleg over het doel en de rd vn de ewoners vn de insectenmuur zijn nevelenswrdig. Drij moet goed worden overwogen voor welke uitvoering wordt gekozen, wnt veel mteril is vndlgevoelig of niet voldoende weersestendig. 30. Insectenwnd gemkt vn hout. 30. Insect wll constructed of timer. Ndelen vn nesthulp Er is een ntl denkre ndelen veronden n nesthulp. Veel soorten doen er in ntuurlijke omstndigheden lng over om een geschikte nestplts te vinden en heen dn reltief weinig tijd over voor het mken vn de roedcellen. Bij een overweldigend nod n nestmogelijkheden is ook het roedsucces groot en kn een soort zich explosief uitreiden. Drdoor kn het zo druk worden dt ndere soorten worden verdrongen. 31. Nesthulp is zeer in het voordeel vn prsitire insecten, zols in dit gevl gewone knotswespen, Spyg clvicornis Linneus, die leven ten koste vn rnonkelijen, Chelostom florisomne Linneus. 31. Nesting id is very much to the dvntge of prsitic insects, such s Spyg clvicornis Linneus, tht live t the cost of Chelostom florisomne Linneus.

13 140 entomologische erichten Kder 1 Wesites over het evorderen vn ijen in eigen omgeving Vn de uteur vn dit rtikel verschijnt een uitgereide digitle pulictie over nesthulp voor solitire ijen en wespen. Deze zl te rdplegen zijn op de wesite: Gelukkig volgen veel soorten elkr op, zo zijn er soorten die in het voorjr vliegen, terwijl ndere in de voorzomer of lleen in de lte zomer vliegen. Een nder mogelijk ndeel is dt die nesthulp veel dieren uit de omgeving ntrekt om er te komen wonen. Of deze nzuigende werking negtieve gevolgen heeft voor de popultiedichtheid in de omgeving is niet ekend. Alleen ls er veel geoorteoverschot is, werkt nesthulp vermeerderend voor een soort. Soms is het voedselnod eperkend en moeten er dieren uitwijken nr ndere plekken en kn het succes vn nesthulp helpen ij de verspreiding vn een soort. Nst de reguliere ewoonsters komen ook zeer veel prsieten op de nesthulp f (figuur 31 en zie Moenen dit nummer). Voor hen is het heleml ksje. Zij verdoen norml veel tijd n het opsporen vn de (nieuwe) nestpltsen vn hun gstsoorten. Nu kost het ze geen tijd om op de goede plek te zijn. Drom is het succes vn prsieten ij nesthulp wrschijnlijk groter dn in de vrije ntuur het gevl zou zijn. Overige nuttige wesites: Conclusie Het is de moeite wrd om nesthulp voor solitire ijen en wespen in de eigen omgeving n te ieden. Al is het mr omdt het drempelverlgend werkt voor mensen met insectenvrees. De snelheid wrmee kolonistie pltsvindt is meestl erg emoedigend. Allerlei vrities voor nesthulp zijn denkr en er worden er hier vele esproken. Drnst zouden de pulicties vn Hintermeier (1997) en Günzel (2011) gerdpleegd kunnen worden. Wie de ijen in de tuin eter wil leren kennen kn de oeken vn Westrich (1989, 2011) en Bellmnn (1998) rdplegen. Ook zijn er verscheidene goede wesites over ijen eschikr (zie kder 1). De intrigerende leefwijze en vritie n gedrg mken het een ontzettend leuke ezigheid om deze prchtige dieren in de eigen omgeving te evorderen met nesthulp. Litertuur Bellmnn H Gids vn ijen, wespen en mieren. Tirion. Hintermeier HM Bienen, Hummeln, Wespen im Grten und in der Lndschft. Ost- und Grtenuverlg. Günzel WR Ds Insectenhotel. 7. Auflge. Pl-Verlg Peeters TMJ & Reemer M Bedreigde en verdwenen ijen in Nederlnd (Apide s.l.). Bsisrpport met voorstel voor de Rode Lijst. EIS-Nederlnd. Westrich P Die Wildienen Bden Württemergs. Eugen Ulmer Verlg. Westrich P Wildienen. Die nderen Bienen. Verlg Dr. Friedrich Pfeil. Summry Nesting id for solitry ees nd wsps The interest in offering nesting id to insects is the reson to present survey of the possiilities in reltion to solitry culete Hymenopter. Bee hotel, insect wll, ee pu: they re ll expressions tht emphsize the populrity of nesting id. In this rticle the conditions re formulted to which nesting id for hypergeic species hs to meet. A gret vriety of nesting id cn e thought off, ut not ll re eqully successful. The ppliction of reltively smll units, so clled nesting oxes, tht cn esily e renewed or dded is pleded for. Insect wlls re proposed to fix these nesting oxes on. The ltter consist of wooden locks with drilled holes which need to e smooth. A comintion with tues is fvourle. In ddition to this, some ttention is given to steep slopes of lom or snd, offering good possiilities to some endogeic species of solitry ees nd wsps. These slopes my e pplied in comintion with insect wlls. Oviously prt from the intended species of solitry ees nd wsps their prsites nd commensls tke lso dvntge of the nesting id offered. Pieter vn Breugel Plevierdonk CT Veghel p.v.reugel@kpnmil.nl