Ik ben omdat wij zijn Een kaderstellende nota over: een eigentijdse kijk op participatie van burgers in Gulpen-Wittem.

Transcriptie

1 Ik ben omdat wij zijn Een kaderstellende nota over: een eigentijdse kijk op participatie van burgers in Gulpen-Wittem. Afdeling: Beleid en Projecten Versie: 03 Datum: 16 augustus 2011

2 0. Ik ben omdat wij zijn is een samenvatting van het Afrikaanse begrip ubuntu. Ubuntu komt van het Zulu-gezegde: umuntu ngumuntu ngabantu of een mens wordt pas mens door andere mensen. Ubantu zegt iets over de verhouding tussen mensen, zoals die in de Afrikaanse traditie gedacht en geleefd wordt. De mens bestaat niet primair als individu, maar als medemens. Je wordt pas echt mens in het contact met al je medemensen. We zijn wie we zijn doordat we worden gezien, doordat de mensen om ons heen als ons als persoon respecteren en erkennen. Volgens het ubuntu-principe is het niet het individu, maar de gemeenschap die het perspectief bepaalt. Met de ubuntu-benadering kunnen we onze manier van kijken naar de samenleving ter discussie stellen en op zoek gaan naar funderende principes voor zelfsturende duurzame gemeenschappen, waarmee tegelijkertijd de verklaring is gegeven voor de keuze van de titel van deze nota. 2

3 1. Inleiding De kracht van Gulpen- Wittem zit (onder meer) in de kernen. Deze kennen allen een hoge mate van sociale cohesie. Iedere kern heeft een eigen identiteit, die vaak wordt gekoesterd. Verder is er sprake van een rijk verenigingsleven, met tal van sociale en culturele activiteiten. Er zijn veel vrijwilligers actief en geregeld ontvangt de gemeente aanvragen voor samenwerking van initiatieven die door de samenleving worden geïnitieerd. Deze aanvragen worden door de vakambtenaar waarop het verzoek betrekking heeft, in behandeling genomen. Concreet houdt dit in dat de aanvraag wordt getoetst aan het vigerende beleid. De uitkomst van deze toets bepaalt of een initiatief door de gemeente kan worden ondersteund. In de afgelopen periode zijn er verschillende vrijwilligersinitiatieven aan de gemeente voorgelegd, waarin de vrijwilligers zelf de regie willen nemen. Zij hebben, zoals gezegd, eigen ideeën over de invulling van de openbare ruimte, en de ontwikkelingen op sociaal-maatschappelijk en cultureel gebied. Tot op heden is er geen beleid geformuleerd over hoe om te gaan met dergelijke burgerinitiatieven. Gulpen-Wittem heeft wel als ambitie om de kracht en dynamiek van de kernen te optimaliseren en ziet een rol voor zichzelf weggelegd als het gaat om het duurzaam versterken van de leefbaarheid in de kernen, zodat iedere burger naar wens en vermogen kan participeren. Dit is vastgelegd in een drietal documenten: De Strategische Visie Duurzaam versterken en ontwikkelen : deze vormt de basis voor het op te stellen beleid over burgerparticipatie. Daarin is gekozen voor gezamenlijk beheer van de kernen. De hierbij behorende basiskeuzes zijn gedefinieerd als: 1. de gemeente deelt de verantwoordelijkheid voor de versterking van de leefbaarheid in de kernen met de lokale gemeenschappen 2. de gemeente kiest voor uitbesteding van eenvoudige beheerstaken aan lokale gemeenschappen. De lokale gemeenschappen krijgen daarbij inventariserende, adviserende en uitvoerende taken en een daarbij behorend budget toegekend. Het coalitieakkoord : hierin is benoemd dat er in deze periode wordt gewerkt aan diverse overlegplatforms om het overleg met diverse maatschappelijke organisaties en burgers te versterken. In het beleidsplan Wmo : Hier heeft Gulpen-Wittem als doel gesteld dat er in 2011 een meerjarig kernenbeleid (in de zin van burgerparticipatie) is geformuleerd. In het vierjarenbeleidsplan Wmo richt prestatieveld 1 zich op gemeenschapsontwikkeling. Deze kan zich voltrekken door daarvoor de methodiek van zelfsturing te hanteren. Op grond van bovenstaande geformuleerde ambities kan worden gesteld dat Gulpen-Wittem een goede basis heeft voor het opzetten van zelfsturende vorm van burgerparticipatie. Een eigentijdse invulling van een wijze om met onze burgers te gaan samenwerken, om zo de leefbaarheid en vitaliteit in de kernen te verhogen door het activeren van het zelforganiserend en zelfbeschikkend vermogen van de inwoners van die kernen (zelfsturing). Wij achten het namelijk van groot belang dat in ons beleid de samenleving voldoende ruimte en faciliteiten geboden wordt om zelf na te denken over de eigen verantwoordelijkheden en benodigde kwaliteiten met het doel zelf te kunnen organiseren. De burger moet deze eigen verantwoordelijkheid ook kunnen en willen nemen. Niet alleen voor zichzelf maar ook voor zijn eigen leefomgeving. De gemeente zal een stapje terug moeten doen om ruimte te maken voor eigen initiatieven van burgers. 3

4 Om de levenskwaliteit te behouden zullen gemeente, maatschappelijk middenveld en burgers de handen ineen moeten slaan om dit te kunnen verwezenlijken. De burgers moeten in staat worden gesteld om vanuit hun aanwezige capaciteit en potenties het voortouw te kunnen nemen. Het is aan de gemeente en het maatschappelijk middenveld om burgers hiervoor het vertrouwen, de ruimte en zo nodig de handvatten aan te reiken om deze taak optimaal te kunnen vervullen. De beoogde effecten zijn het verhogen van de kwaliteit van de leefomgeving, het creëren en behouden van vitale voorzieningen per kern en het bevorderen van de sociale samenhang met als uitgangspunt, dat de burger zelf weet welke knelpunten er spelen in zijn omgeving en deze, samen met de gemeente, kan oplossen. In het kader van de samenwerking Gulpen-Wittem, Vaals en Valkenburg aan de Geul is aan de drie raden op 20 december 2010 een Nota Burgerparticipatie voorgelegd waarin geadviseerd werd om de ideologie van de Proeftuin leefbaarheid en zelfsturing in Limburg als beleidskader vast te stellen en vervolgens te implementeren. Deze samenwerking echter is in zijn beoogde vorm komen te vervallen, doch dit gegeven vormt geen beletsel om dit (oorspronkelijke) voorstel voor Gulpen-Wittem alleen, niet over te nemen. Om daadwerkelijk aan de slag te kunnen met het proces rondom deze zelfsturing vanuit de burger, zijn daarom in deze notitie een aantal kaders opgenomen en nader uitgewerkt. Deze zijn: Zelfsturing: de participerende burger Regievoering gemeente Kernoverleggen Integrale aanpak Interne aanpak: aanstelling coördinator leefbaarheid Externe aanpak: inzet welzijnswerk Instellen regiegroep Leefbaarheid Financiёn 4

5 2. Richtinggevende kaders. In deze paragraaf worden de in de inleiding genoemde kaders nader uitgewerkt die de visie van de gemeente ten aanzien van de Strategische visie, de Wmo en het Coalitieakkoord op het gebied van leefbaarheid en zelfsturing ondersteunen. kern - De burger centraal. - Een gezamenlijk doel. - Samenwerken aan leefbaarheid. gemeente maatschappelijke partners Zelfsturing: de participerende burger. Om de beoogde effecten zoals in deze in de vorige paragraaf zijn aangegeven te kunnen realiseren, wordt gekozen voor introductie van de methodiek van zelfsturing vanuit de burger. De voorwaarde daarvoor is dat de gemeente ruimte geeft aan gemeenschappen (dorpen en kernen) en kleinere sociale verbanden zoals bijvoorbeeld verenigingen, gezinnen en individuen om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor de kwaliteit van hun eigen leven en leefomgeving. In een zelfsturende samenleving worden verantwoordelijkheden overgedragen aan burgers. Door de burger meer verantwoordelijkheid te geven, trekt de overheid zich in meer of mindere mate terug uit het publieke domein. Het beleid van de gemeente richt zich op burgers die bereid en in staat zijn vanwege hun eigen competenties mee te denken en mee te werken aan het leven in hun eigen kern. Wanneer deze burger niet in staat is om hier zelf inhoud aan te geven, zal de gemeente hem handvatten geven om toch mee te doen aan deze zelfsturende samenleving, dus faciliteren in plaats van regelen en voorschrijven, en ondersteunen en enthousiasmeren in plaats van pamperen. Bij het principe van de zelfsturende burger hoort het principe van de zelfsturende samenleving. Dat wil zeggen dat de gemeenschap bestaat uit netwerken van maatschappelijke organisaties en bedrijven die de bereidheid hebben, de ruimte krijgen en in staat zijn om zelf inhoud en vorm te geven aan het openbare leven in een kern, aan het samen-leven, aan het maatschappelijk leven, aan het zijn van een levende en levendige gemeenschap. Burgers en maatschappelijke organisaties pakken zelf problemen op, nemen zelf initiatieven en maken zelf afspraken over uitdagingen die op hen afkomen. 5

6 Dialoog met burgers en gezamenlijke visievorming met maatschappelijke organisaties en de communicatie hieromtrent zijn essentiële voorwaarden bij zelfsturing. Dat vraagt permanente inzet van de gemeente, maar ook van de burger en organisaties. Louter inspraak is onvoldoende bij zelfsturing. Het gaat er ook om dat verantwoordelijkheden worden overgedragen of opgepakt. De gemeente draagt in deze verantwoordelijkheden over aan de burger. Verantwoordelijkheid in individuele zin veronderstelt dat burgers zich op de hoogte stellen van gebeurtenissen in de samenleving, dat ze open staan voor ontwikkelingen en dat ze zich open opstellen naar de medeburgers. Met andere woorden individuele burgers worden uitgedaagd om zich in het collectief te verdiepen. Verantwoordelijkheid in collectieve zin veronderstelt dat maatschappelijke organisaties bereid en in staat zijn op nieuwe ontwikkelingen in te spelen, uitdagingen op te pakken en individuele burgers daarin mee te nemen. Het is van belang dat de gemeentelijke overheid zowel met individuele burgers als met maatschappelijke organisaties een dialoog aangaat en onderhoudt, die gericht is op besluitvorming en die open staat voor democratische controle en correctie. De open en gelijkwaardige dialoog is ook van belang om grenzen van de individuele en collectieve verantwoordelijkheid in beeld te brengen en te houden. Er kunnen zich problemen voordoen die de mogelijkheden van individuen, groepen of gemeenschappen te boven gaat. Dan kan overheidsingrijpen noodzakelijk zijn. Dat kan ook nodig zijn als het taken betreft die zich niet lenen voor zelfsturing. Het is goed dat tijdig en in gezamenlijk overleg te onderkennen. Zelfsturing kan niet worden gerealiseerd als de gemeente, de burgers en de maatschappelijke organisaties geen vertrouwen hebben in elkaar. Dat wil zeggen dat de gemeente het vertrouwen moet geven aan personen en organisaties om zaken te regelen. Dat wil niet zeggen dat de gemeente zich afzijdig houdt, want als het om publieke zaken gaat, kan de gemeente altijd door burgers en organisaties worden aangesproken. Het principe van de zelfsturende burger en de zelfsturende samenleving kan goed samengaan met de opdracht voor de gemeente om de regie te voeren over maatschappelijke ontwikkelingen ten einde integrale samenhang en goede kwaliteit te garanderen. Regievoering gemeente. Wat is regievoering? Regie voeren wil zeggen dat verantwoordelijkheden worden aangesproken en bevestigd: alleen als iedere schakel haar verantwoordelijkheid neemt kan de samenhang in de keten gegarandeerd blijven en wordt het vertrouwen in elkaar bevestigd en versterkt. Regievoering wil niet zeggen dat degene die de regie voert de baas is. Integendeel: de gemeente maakt deel uit van een proces om te komen tot één en hetzelfde doel, voert over dat proces de regie zonder daarbij het heft in eigen handen te nemen. Regie voeren betekent in die zin het samenbrengen van netwerkpartners ten einde een vergaande samenwerking tussen deze partners te bewerkstelligen. Een heel belangrijk element van de regievoering is het samen ontwikkelen en vasthouden van een gedeelde visie: hoe wordt een probleem, ontwikkeling of maatschappelijke kans gedefinieerd, welke doelen heeft iedereen daarbij voor ogen, in hoeverre worden ze goed geformuleerd en samen gedeeld, via welke wegen worden die doelen nagestreefd en wat is ieders taak in het nastreven van die doelen? In het stellen van deze vragen, in het samen vinden, vasthouden, evalueren en ontwikkelen van antwoorden op deze vragen ligt de regierol van de gemeente. Het is de kunst die zo in te vullen dat de partners er inspiratie en energie uit putten om hun eigen steentje bij te dragen aan het geheel. 6

7 Kernoverleggen. Het streven is om in alle kernen één kernoverleg te realiseren. De rol van deze kernoverleggen is primair communicatief en naar buiten gericht op de processen die zich in de kernen afspelen. Daarnaast zijn zij gericht op het enthousiasmeren, stimuleren en ondersteunen van initiatieven van inwoners. Zij stimuleren en faciliteren de zelfsturende burger die zelf keuzes kan maken en zijn eigen verantwoordelijkheid neemt bij het reilen en zeilen in zijn eigen kern. Het kernoverleg zorgt er voor dat de verschillende initiatieven in de kern regelmatig met elkaar afstemmen maar neemt in principe geen initiatieven en verantwoordelijkheid over. De kern zelf weegt af of een initiatief wordt doorgeleid naar de gemeente. Het kernoverleg kan hierin een ondersteunende rol vervullen. Binnen of vanuit de kernoverleggen ontstaan werkgroepen. Deze ontstaan naar gelang de aard van het probleem of idee dat van onderop door de kern wordt aangegeven. Het kernoverleg inventariseert en helpt met het opstarten van een werkgroep, de facilitering van de werkgroep en zorgt voor onderlinge integrale afstemming met andere werkgroepen. De bewoners zijn de leidende actor in het proces. Het is van belang om de essentie van een kernoverlegstructuur vast te pakken en op papier in de vorm van een leidraad vast te leggen. Deze leidraad mag niet verworden tot een blauwdruk, maar tot een hulpmiddel voor (toekomstige) kernoverlegstructuren. Bij het vastleggen mag niet vergeten worden dat het proces van zelfsturing iets is van de kern zelf. Iedere kern moet de vrijheid hebben haar eigen stempel op het proces te zetten. Aanwezige competenties, creativiteit en het opzoeken van grenzen in de kernen zijn onderdelen, die benadrukt moeten blijven in het geheel. In de leidraad zal een evenwicht gevonden moeten worden tussen praktische richtlijnen en het eigen ontwikkelingsproces van een kern (dat gevoed wordt door de competenties van de kern). Dit evenwicht vormt het kader om het proces van zelfsturing effectief en efficiënt uit te voeren. Integrale aanpak. 1. Diversiteit gemeentelijke beleidsvelden. Leefbaarheid strekt zich uit over diverse beleidsterreinen van de gemeente. De kwaliteit van de leefbaarheid van de leefomgeving laat zich immers meten aan: bestaanszekerheid (werk en inkomen) => beleidsterrein maatschappelijke ondersteuning woonklimaat (waardering woning en woonomgeving) = > beleidsterreinen ruimtelijke ordening, veiligheid, groenvoorziening, inrichting openbare ruimte, maatschappelijke ondersteuning sociaal klimaat (waardering sociale contacten) = > beleidsterrein maatschappelijke ondersteuning verzorgingssituatie (aard en peil aanwezige voorzieningen) = > beleidsterreinen maatschappelijke ondersteuning, ruimtelijke ordening, economie bereikbaarheid(bereikbaarheid van werk en voorzieningen elders en bereikbaarheid van buitenaf) = > beleidsterreinen maatschappelijke ondersteuning, verkeer en vervoer, infrastructuur bestuur en organisatie (betrokkenheid inwoners bij lokale besluitvorming) = > beleidsterrein maatschappelijke ondersteuning 7

8 2. Bij een integrale aanpak is er sprake van meer afstemming, of beter nog wederzijdse versterking. Dit betekent dat de verschillende (gemeentelijke) sectoren oog hebben voor effecten op andere beleidsvelden. Maar zeker ook werkt een integrale benadering van deze verschillende beleidsvelden, thema s en onderwerpen door de gemeenschappen zelf, mee aan een vergroting van de leefbaarheid in een kern. Interne aanpak: aanstelling coördinator leefbaarheid. Er zal een coördinator leefbaarheid worden aangesteld. De taak van deze coördinator is het coördineren van al die (benodigde) acties die ter bevordering van de leefbaarheid in gang gezet zijn of die naar het oordeel van de burgers of overheid in gang gezet zouden moeten worden. Zelfsturing vanuit de burger staat hierbij centraal. Dit principe zal herhaaldelijk en structureel moeten worden gecommuniceerd richting de afdelingen. Het principe van integraal werken dat verankerd ligt in ons besturingsmodel en volgens welke wijze binnen onze organisatie reeds ook gewerkt wordt, past geheel in het proces van zelfsturing. De coördinator zal hierop moeten blijven toezien. Hij is feitelijk de regisseur in dit proces. Verder impliceert de term coördineren de volgende concrete acties: - hij/zij stemt acties op elkaar af - brengt vragen en oplossingen vanuit burgers of gemeente met elkaar in verband - bewaakt de voortgang van de processen - onderhoudt de contacten met het welzijnswerk De functie van coördinator leefbaarheid maakt het mogelijk om, dwars door de gemeentelijke organisatie, contacten tussen ambtenaren onderling en tussen ambtenaren en maatschappelijke instellingen te leggen, beleidsprocessen te coördineren en op gang te houden. Hij/zij brengt actuele onderwerpen met elkaar in verband en stelt verschillende agenda s op elkaar af. Kortom: hij/zij levert een belangrijke bijdrage aan het proces van integraal werken. Externe aanpak: inzet welzijnswerk. Vanuit het welzijnswerk zal een welzijnswerker, c.q. opbouwwerker worden ingesteld die de kernoverleggen ondersteunt in de ontwikkeling naar zelfsturing. Hij levert als zodanig maatwerk. De ene kern is immers de andere niet. Deze welzijnswerker zal zich moeten richten op het proces, niet op het resultaat. Daarnaast zal hij in de kernen inwoners ervan proberen te overtuigen om een kernoverleg op te richten analoog aan het principe vanuit de zelfsturingsgedachte. De intern en de extern coördinator leefbaarheid moeten goed met elkaar kunnen samenwerken. Instellen regiegroep Leefbaarheid. De regiegroepgroep Leefbaarheid heeft de volgende taken: controle op de uitvoering van de kaderstellingen en de bewaking en begeleiding respectievelijk advisering van het proces. De regiegroep bestaat uit de algemeen directeur/gemeentesecretaris, de portefeuillehouder Leefbaarheid / Burgerparticipatie, de interne en de externe coördinator leefbaarheid, en zo mogelijk de kartrekker van de Proeftuin leefbaarheid van de provincie Limburg. 8

9 Financiën Voor de facilitering en ondersteuning van het proces naar zelfsturing vanuit de kernen in onze gemeente zijn de volgende investeringen nodig: 1. Inzet welzijnswerk voor ondersteuning in de kernen. 2. Inzet coördinator leefbaarheid. Voor de uitvoering van het kernenbeleid heeft de gemeenteraad vanaf 2011 structureel ,-- beschikbaar gesteld. Met de aanstelling van de coördinator leefbaarheid zijn geen extra kosten gemoeid. Deze coördinator kan worden aangesteld uit de bestaande personeelsformatie. Communicatie. Communicatie is cruciaal bij de introductie en implementatie van zelfsturing. Het proces van zelfsturing is een continu proces. Dat betekent dat de communicatie hierop afgestemd moet zijn. De boodschap moet vóór alles door de gemeenteraad en door het college van burgemeester en wethouders uniform uitgedragen worden. Aan het begin van het proces zal er een communicatieplan worden opgesteld. Ook hierin moet de boodschap, het waarom, de doelstelling voor alle doelgroepen duidelijk en overtuigend voor het voetlicht worden gebracht. In het plan zal ook rekening worden gehouden met de twee-wekelijkse persconferenties, de media-uitingen van onze gemeente en met de communicatie richting onze burgers rond het thema zelfsturing. 3. Tenslotte. Het proces van zelfsturing is geen spontaan proces. Burgers en maatschappelijke organisaties zullen hiertoe moeten worden ondersteund en gefaciliteerd door de gemeente. In dit ontwikkelproces zullen de in te stellen kernoverleggen een belangrijke rol spelen. Deze dienen dan ook in hun rol nadrukkelijk te worden ondersteund. Daarnaast is het proces van zelfsturing een lang proces. Dit zal niet van vandaag op morgen een feit zijn. Met vallen en opstaan zullen wij in gezamenlijkheid (lees: de gemeentelijke organisatie) met burgers en maatschappelijke organisaties het proces handen en voeten moeten gaan geven. De hierboven geformuleerde kaders, zullen hierbij een leidraad zijn. De tijd en voortschrijdend inzicht zullen leren hoe de uitwerking van deze kaders gestalte zullen krijgen. Het gaat tenslotte om een veranderingsproces dat een verschuiving van resultaat denken naar proces denken laat zien, van een zij-denken naar een wij-denken, van sectoraal en categoraal naar integraal, van kant en klare oplossingen naar ondersteuning bij zelfwerkzaamheid, van inspraak naar afspraak en van gehoord worden naar meebepalen en meedoen. Zelfsturing is geen doel op zichzelf, maar een weg waarlangs een gemeenschap kan werken aan een eigen, leefbare toekomst. De gemeenschap is leidend bij het nadenken over en bepalen van de toekomst van de eigen kern. Uiteraard geldt dit vooral voor het domein waar de burger bij uitstek verantwoordelijk voor is: de leefbaarheid en vitaliteit van de eigen kern en de eigen leefomgeving. De burger weet zelf wel wat goed voor hem en voor zijn omgeving is. Kern van zelfsturing is dat de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de lokale samenleving bij de burgers zelf komt te liggen en dat overheid en maatschappelijke organisaties een terughoudende (maar niet minder belangrijke) rol aannemen. Hierbij is de gemeente de faciliterende en kadersturende instantie. Dit betekent niet dat de gemeente geen eigen projecten meer mag uitvoeren. Wettelijke regelingen verplichten ons om zaken op te pakken betreffende openbare orde en veiligheid, verkeer(sveiligheid), onderwijs, sport, welzijn, bouwen en wonen, preventieve (jeugd)gezondheidszorg etc. Het is dan van belang om dit gegeven voortijdig met de burgers in een open debat te bespreken. 9

10 Echt werken aan leefbaarheid betekent: nieuwe samenwerkingsprocessen met nieuwe, onbekende kansen waar de drie partijen: burgers, gemeente en instellingen zoveel mogelijk complementair aan elkaar acteren. Niet naast, maar met elkaar: ik ben omdat wij zijn