Vier vliegen in één klap!

Transcriptie

1 Vier vliegen in één klap! Een professionaliseringstraject voor studenten, mentoren en pabodocenten, waardoor leerlingen beter presteren bij begrijpend lezen Linda van den Bergh & Nanke Dokter, Fontys Hogeschool Kind & Educatie Samenvatting In dit artikel wordt een voorbeeld gepresenteerd van een kenniskringproject uitgevoerd binnen het lectoraat Leren & Innoveren van Fontys Hogeschool Kind & Educatie (Pabo s Hertogenbosch). In dit project professionaliseerden pabodocenten zichzelf op het gebied van praktijkgericht onderzoek middels het uitvoeren van een zelf opgezet onderzoek onder begeleiding van een lector. Dit onderzoek bestond uit de opzet, uitvoering en evaluatie van een professionaliseringstraject voor studenten en hun mentoren. Het traject was gericht op het verbeteren van begrijpend leesprestaties van leerlingen in de bovenbouw van de basisschool. Door middel van professionalisering werden zowel studenten als hun mentoren bewust gemaakt van de mogelijkheden om het gebruik van begrijpend leesstrategieën in zaakvaklessen te stimuleren. Uit het onderzoek bleek dat het samen op een onderzoekende manier opleiden van studenten en mentoren een erg krachtige en gewaardeerde aanpak is. Het is al langere tijd duidelijk dat de begrijpend leesprestaties van leerlingen verbeteren door aandacht te schenken aan het toepassen van begrijpend leesstrategieën tijdens de zaakvakken. Ook in dit project kwam dat naar voren. Daarnaast werd juist door de samenwerking met de studenten de betrokkenheid en bewustwording van de deelnemende leerkrachten over de noodzaak van transfer van taal bij de zaakvakken groter. Studenten gaven aan dat ze op deze manier meer leerden dan van reguliere lessen. En de uitvoerende pabodocenten boekten winst wat betreft hun professionele ontwikkeling op het gebied van praktijkgericht onderzoek. Kortom; een win-win situatie op meerdere vlakken. Context Binnen de kenniskring Leren & Innoveren hebben pabodocenten tijd om zichzelf te professionaliseren op het gebied van praktijkgericht onderzoek. Het thema is opbrengstgericht werken en het doel is dat er onderzoek gedaan wordt door de docenten waar zowel de studenten, als de opleidingsscholen (Primair Onderwijs) als de leerlingen iets aan hebben. In dit onderzoek is gekozen voor het verbeteren van het taalonderwijs middels een professionaliseringstraject. Een onderzoekende houding werd bij alle betrokkenen gestimuleerd. De docenten onderzochten de effecten van het professionaliseringsprogramma samen met de studenten en hun mentoren. De studenten onderzochten tevens het lesgedrag van hun mentor in een bovenbouwgroep van de basisschool. Begrijpend lezen in de zaakvakken De taligheid van informatieve teksten is van invloed op het werk en de prestaties van de leerlingen. In de zaakvakken worden veel informatieve teksten gelezen; soms worden deze zelf gezocht in verschillende bronnen, vaak zijn het teksten uit de methodeboeken. Leerkrachten Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 35(1)

2 zouden hun leerlingen moeten helpen om tot een goed begrip van deze teksten te komen (HBO-raad, 2012a; HBO-raad, 2012b). Ze kunnen dit doen door aandacht te besteden aan de te gebruiken begrijpend leesstrategieën tijdens vakken waarin ze informatieve teksten verwerken. Deze aandacht biedt veel kansen voor de versterking van het leerproces (Van Elsäcker, Damhuis, Droop, & Segers, 2010). Er zou een win-winsituatie kunnen ontstaan, waarbij kinderen begrijpend leesvaardigheden ontwikkelen en toepassen tijdens de zaakvakken en daardoor meer opsteken van de inhouden van het zaakvak (Verhallen & Van Beek, 2012). Leerkrachten vinden het in de praktijk echter lastig om daadwerkelijk deze transfer van het gebruik van de strategieën die zijn aangeleerd in de begrijpend leeslessen binnen de andere lessen te stimuleren. Blijkbaar moeten ze zich meer bewust worden van de rol die ze spelen bij het bevorderen van transfer (Rjilaarsdam, Van Keer & Wuestenberg, 2008). Het professionaliseringstraject was er daarom op gericht om studenten en hun mentoren bewust te maken van de mogelijkheden om het gebruik van begrijpend leesstrategieën in zaakvaklessen te stimuleren. Opzet professionaliseringstraject De aanpak van het professionaliseringstraject is gebaseerd op de effectieve kenmerken van professionaliseringsinterventies (Van Veen, Zwart, Meirink, & Verloop, 2010). Belangrijke elementen waren daarom onder andere reflectie op het eigen handelen, actief en onderzoekend leren in de eigen praktijk, en samenwerken met collega s. Acht studenten kregen een instructie op de pabo over het observeren van hun mentor in de klas, met behulp van de observatielijst (zie figuur 1) en een bijbehorende toelichting. Vervolgens observeerden zij hoe vaak de mentor aandacht besteedde aan begrijpend leesstrategieën tijdens een zaakvakles. De observatielijst bevat de strategieën die hun effectiviteit op het gebied van begrijpend lezen bewezen hebben en is gebaseerd op de kwaliteitskaart begrijpend lezen van de website Taalpilots (Vernooy, 2007) en de tussendoelen gevorderde geletterdheid (Aarnoutse & Verhoeven 2003). Daarnaast namen de studenten een begrijpend leestoets af bij Mentoren vonden dat samenwerken met een student zorgde voor een stimulans om daadwerkelijk aan de slag te gaan met de informatie uit de training. de leerlingen (naar Aarnoutse & Kapinga, 2005). Hetzelfde deden zij in een parallelklas waarvan de leerkracht en de leerlingen de controlegroep vormden. Voorbeeld van toetsvragen zijn: Welke titel past het best boven deze tekst? en Welk schema past het beste bij de tekst? Iedere vraag werd gevolgd door 4 antwoordmogelijkheden. Na de eerste observatie van het leerkrachtgedrag volgden drie bijeenkomsten waarin de studenten met hun mentoren informatie en praktische tips kregen over opbrengstgericht werken, evidence based strategieën voor begrijpend lezen en het ontwerpen van doelgerichte activiteiten voor begrijpend lezen in de zaakvakken. Studenten hebben bijvoorbeeld samen met hun mentor de begrijpend leestoetsen van hun leerlingen geanalyseerd op strategieniveau. Zo werd bekeken aan welke strategieën meer aandacht besteed moest worden. Bij het nadenken over het leesdoel, het activeren van voorkennis en het evalueren van de tekst (strategie 4, 6 en 14) werd bijvoorbeeld aandacht besteed aan het W3 schema waarbij leerlingen nadenken over Wat weten we al?, Wat willen we nog meer weten? en Wat hebben we geleerd? Suggesties voor deze activiteiten zijn ontleend aan Van Elsacker en collega s (2010). In de twee maanden die volgden pasten zij de lessuggesties toe in hun klassenpraktijk, waarbij zij afwisselend elkaar observeerden. Op deze 30 Vier vliegen in één klap!

3 manier werd de aanpak expliciet gericht op het ontstaan van een wisselwerking tussen student en leerkracht. Aan het eind van de periode observeerden de studenten opnieuw hoe vaak hun mentor aandacht besteedde aan begrijpend leesstrategieën tijdens een zaakvakles en werd de tweede begrijpend leestoets afgenomen, een parallelversie van de eerste toets. Dit gebeurde ook opnieuw in de controlegroepen. In een laatste bijeenkomst werden vervolgens de (verschillen in) leerlingresultaten geanalyseerd, het eigen (veranderde) leerkrachtgedrag werd onder de loep genomen en er werden doelen voor het vervolg opgesteld. Ook werd het professionaliseringstraject geëvalueerd. Opbrengsten Uit de evaluatie bleek dat zowel de mentoren als de studenten aangaven de training erg zinvol te vinden. Er waren opbrengsten op het gebied Ik ben me van kennis over begrijpend lezen, over de transfer van begrijpend meer bewust lezen naar het zaakvakonderwijs en het kritisch denken over de geworden van hoe gehanteerde lesmethode van begrijpend lezen. Mentoren gaven begrijpend lezen ook aan dat het samenwerken met een student ervoor zorgde dat ze binnen zaakvakken zich gestimuleerd voelden om daadwerkelijk aan de slag te gaan met gebruikt kan de informatie uit de training. Enkele citaten uit de evaluaties van de worden. mentoren: Het werken met de student samen geeft ook meer een stok achter de deur om ermee te beginnen. en Goed om samen te kunnen bedenken hoe we het gaan aanpakken. Begrijpend leesstrategie Algemeen 1 Betekenis en functie van verschillende informatiebronnen kennen. 2 Zoeken van materialen in het documentatiecentrum of op computer. 3 Gebruik van (opzoeken in) verschillende informatiebronnen. Voor het lezen 4 Nadenken over waarom ze de tekst lezen. 5 Voorspellen wat ze uit de tekst kunnen halen, wat ze ervan kunnen leren. 6 Activeren van de voorkennis over het onderwerp. Tijdens het lezen 7 Doelbewuste en efficiënte selectie van informatie uit de tekst. 8 Afleiden van (woord)betekenis binnen de tekst 9 Het stellen van vragen (begrijp ik het nog?) 10 Het sturen, bewaken en controleren van leesgedrag Na het lezen 11 Het samenvatten van de tekst / hoofdgedachte. 12 Het visualiseren van de tekst (in schema of web). 13 Kijken naar de structuur van de tekst. 14 Het evalueren; heb ik de benodigde informatie? 15 Nadenken welke informatie nog ontbreekt en waar deze gevonden kan worden. 16 Het beoordelen van de tekst. Figuur 1. Observatielijst Evidence based strategieën. Leerkracht vraagt naar/stuurt aan op Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 35(1)

4 Over de inhouden van de training zeiden mentoren: Ik ben me meer bewust geworden van hoe begrijpend lezen ook binnen zaakvakken gebruikt kan worden. Ik zal nu vaker aandacht blijven besteden aan begrijpend leesstrategieën binnen de zaakvakken. Studenten gaven aan zeer gemotiveerd te zijn om de trainingsbijeenkomsten te volgen. Zij hadden het gevoel dat ze van deze manier van samen leren en werken aan verbeteringen in de klas nog meer leerden dan van het reguliere lesaanbod op de pabo. De authentieke manier van leren en de intensieve samenwerking met de mentor ervoeren ze als stimulerend. Enkele citaten van studenten: Ik heb veel geleerd. Zowel uit welke onderdelen begrijpend lezen bestaat en waarom het belangrijk is, als hoe je dit tijdens de zaakvakken kan aanbieden. en Ik heb veel beter inzicht in hoe je kinderen kunt helpen bij informatieve teksten. Zowel de mentoren als de studenten gaven aan verder te willen gaan met het implementeren van de in de training besproken manieren van aanpak. Uit een vergelijking van de leerlingresultaten op de begrijpend leestoets voor en na de training met een t-test voor gepaarde waarnemingen bleek dat de 140 leerlingen van de leerkrachten die meededen met de training significant minder fouten maakten na het professionaliseringstraject. In de eerste meting maakten zij gemiddeld 3,66 fouten (SD=1.88), in de tweede meting gemiddeld 3,31 fouten (SD=1.81), t (139)= 1.78, p.=.08. In de controlegroep die bestond uit 116 leerlingen bleef het foutenaantal gelijk tussen de eerste meting (M=3.88, SD=1.77) en de tweede meting (M=3.86, SD=1.92), t (115)=.08, p.=.94. De pabodocenten gaven aan dat het zoeken naar een antwoord op een eigen onderzoeksvraag samen met het werkveld en studenten motiverend en inspirerend is. Zelf onderzoek opzetten en uitvoeren draagt bij aan het ontwikkelen van een kritische houding en kweekt bovendien begrip voor wat er van studenten wordt verlangd in de verschillende fasen van hun praktijkgerichte onderzoek. Reflectie en suggesties We kunnen concluderen dat begrijpend leesresultaten inderdaad verbeterden als leerkrachten bij andere vakken bewuste aandacht besteden aan het strategiegebruik. Het blijkt belangrijk te zijn dat leerkrachten de effectieve leesstrategieën kennen en dat ze weten hoe ze kinderen kunnen helpen om deze strategieën in meerdere contexten te gebruiken. Dit onderzoek betrof een kleine groep duo s van studenten met mentoren, dus het zou interessant zijn om te bekijken of gelijke effecten behaald zouden kunnen worden in grotere groepen. Ook is het de vraag of de positieve effecten behouden blijven op de langere termijn; bij de leerkrachten als hun student weer weg is en bij de studenten in een nieuwe stageklas. Inhoudelijk zijn we ervan uitgegaan dat verbeteren van leesbegrip ook vakinhoudelijk zou bijdragen aan de kennis van de leerlingen. Dit hebben we niet onderzocht. Het zou interessant kunnen zijn om te bekijken of deze aanpak ook het vakinhoudelijke begrip verbetert bij de leerlingen. Op basis van onze ervaringen met deze manier van werken geven we de volgende aanbevelingen voor pabo s: Stimuleer een onderzoekende houding bij studenten. Door het gericht observeren van het leerkrachtgedrag van de mentor en door het samen implementeren van de inhouden van het professionaliseringstraject gingen studenten kritische vragen stellen over de waarde en 32 Vier vliegen in één klap!

5 betekenis van hun nieuwe kennis en vaardigheden. Betekenisgericht leren leidt tot een dieper begrip van belangrijke inhouden. Betrek het werkveld bij de opleiding. Betrek mentoren niet alleen als stagebegeleiders, maar onderzoek samen hun praktijk en bied werkende professionals ook nieuwe onderwijsinhouden aan. Levenslang leren is belangrijk om de ontwikkelingen in het onderwijs optimaal te kunnen implementeren en studenten zien op deze manier dat een lerende en onderzoekende houding ook van belang blijft na hun initiële opleiding. Werk aan vakintegratie op de opleiding. Transfer van leerinhouden komt niet vanzelf op gang, terwijl het wel belangrijk is voor goede leerprestaties. Welke positie heeft het vak taal op de pabo en worden inhouden van dit vak ook benut of belicht in andere domeinen of vakken? Stimuleer het doen van praktijkgericht onderzoek bij pabodocenten. Door dit onderzoek uit te voeren professionaliseren ze zich zowel inhoudelijk als onderzoeksmatig. Referenties Aarnoutse, C., & Kapinga, T. (2005). Begrijpend lezen Ridderkerk: Uitgever 678 Onderwijs Advisering. Aarnoutse, C., & Verhoeven, L. (red.) (2003). Tussendoelen gevorderde geletterdheid. Leerlijnen voor groep 4 tot en met 8. Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands. HBO-raad (2012 a ). Kennisbasis Aardrijkskunde. Opgehaald van: kennisbases /pabo HBO-raad (2012 b ). Kennisbasis Geschiedenis. Opgehaald van: kennisbases /pabo Rijlaarsdam, G., Van Keer, H., & Wuestenberg, A. (2008). Conferentie na de peiling Nederlands lezen en luisteren, Basisonderwijs. Brussel: Entiteit Curriculum. Van Elsäcker, W., Damhuis, R., Droop, M., & Segers, E. (2010). Zaakvakken en Taal:Twee vliegen in één klap! Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands. Van Veen, K., Zwart, R., Meirink, J., & Verloop, N. (2010). Professionele ontwikkeling van leraren. Een reviewstudie naar effectieve kenmerken van professionaliseringsinterventies van leraren. Leiden: ICLON / Expertisecentrum Leren van Docenten. Vernooy, K. (2007). Belangrijke aandachtspunten begrijpend luisteren en begrijpend lezen. Amersfoort: CPS. Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 35(1)

6 34 Vier vliegen in één klap!