cappella amsterdam & orkest van de achttiende eeuw

Transcriptie

1 de oosterpoort programma zaterdag 15 oktober, uur cappella amsterdam & orkest van de achttiende eeuw carolyn sampson sopraan marianne beate kielland alt thomas walker tenor david wilson-johnson bas daniel reuss dirigent

2

3 De concerten van het Orkest van de Achttiende Eeuw worden mede mogelijk gemaakt door de genereuze ondersteuning van het Fonds Podiumkunsten, een internationale groep van vrienden, HvdB en het Gieskes-Strijbis Fonds. Programma L. van Beethoven ( ) Missa Solemnis in D, opus 123 Kyrie Gloria Credo Sanctus Benedictus Agnus Dei

4 Cappella Amsterdam Cappella Amsterdam werd in 1970 opgericht door Jan Boeke en staat sinds 1990 onder de artistieke leiding van Daniel Reuss. De nadruk in het repertoire ligt op oude meesters enerzijds en moderne muziek anderzijds, met speciale aandacht voor Nederlandse componisten, van Sweelinck tot Louis Andriessen en Ton de Leeuw. Onder anderen Robert Heppener en Jan van Vlijmen hebben werken voor Cappella Amsterdam gecomponeerd. De veelzijdigheid van het koor komt ook tot uitdrukking in de regelmatige samenwerkingen met uiteenlopende gezelschappen als Asko Schonberg, het Orkest van de Achttiende Eeuw, MusikFabrik, de Akademie fur Alte Musik Berlin en het Koninklijk Concertgebouworkest. Het koor levert ook graag een bijdrage aan operaproducties, zoals in 2011 in Stockhausens Sonntag aus Licht bij de Oper Koln en Dionysos van Rihm in het Holland Festival. In 2010 werd de cd-opname met Cappella Amsterdam van Martins Golgotha genomineerd voor een Grammy. Orkest Van De Achttiende Eeuw Het Orkest van de Achttiende Eeuw werd in 1981 opgericht door Frans Bruggen, Lucy van Dael, Sieuwert Verster en een aantal vrienden. Frans Bruggen was tot aan zijn dood in 2014 als dirigent en artistiek leider aan het gezelschap verbonden. Sindsdien werkt het orkest met gastdirigenten. De musici van het Orkest van de Achttiende Eeuw afkomstig uit meer dan twintig landen bespelen historische instrumenten of kopieën daarvan. De omvang van het orkest benadert met een kleine zestig musici de meest luxueuze klassieke orkesten uit de achttiende en negentiende eeuw. Het repertoire omvat muziek van Haydn, Mozart en Beethoven maar reikt ook tot componisten als Bach, Rameau, Purcell, Schubert, Chopin, Stravinsky en Berio. De huidige tournee is het 133ste project van het gezelschap. Daniel Reuss dirigent Daniel Reuss was aan het Conservatorium van Rotterdam leerling van Barend Schuurman en richtte toen hij eenentwintig was het Oude Muziek Koor Arnhem op. Sinds 1990 voert hij de artistieke leiding over Cappella Amsterdam, dat sindsdien een prominente plaats in het muziekleven wist te verwerven. Als overtuigd nietspecialist vertolkt Daniel Reuss een breed repertoire. Als gastdirigent musiceert hij regelmatig met ensembles en orkesten in heel Europa, waaronder de Akademie fur Alte Musik Berlin, MusikFabrik en het Scharoun Ensemble. Van 2003 tot 2006 was Daniel Reuss tevens chef-dirigent van het RIAS Kammerchor in Berlijn, en van 2008 tot 2013 artistiek leider van het Ests Filharmonisch Kamerkoor. Sinds medio 2014 bekleedt hij een vergelijkbare positie bij het Ensemble Vocal Lausanne. Onder de directie van Daniel Reuss kwamen vele cd s tot stand, bekroond met prijzen als de Diapason d Or, de Deutsche Schallplattenpreis en de Edison. Carolyn Sampson sopraan Tijdens haar muziekopleiding aan de University Of Birmingham Ontving De Britse Sopraan Carolyn Sampson De Arnold Goldsborough Prize, Een Prijs Voor

5 Studenten Die Op Uitzonderlijke Wijze Muziek Van Voor 1750 Uitvoeren. Hoewel Ze Haar Repertoire Intussen Aanzienlijk Heeft Uitgebreid, Is Carolyn Sampson Nog Steeds Een Specialist In Het Werk Van Handel, Bach En Monteverdi En Heeft Zij Talloze Oratoriumuitvoeringen Op Haar Naam Staan. Ook Was Ze De Eerste Die Een Opname Maakte Van Bachs Aria Alles Mit Gott Und Nichts Ohn Ihn, Bwv 1127 Die In 2005 Werd Ontdekt. Haar Operadebuut Maakte De Sopraan Bij English National Opera. Carolyn Sampson Trad Op Met Gezelschappen Als Het Gewandhausorchester Leipzig, Het Symphonieorchester Des Bayerischen Rundfunks, Het San Francisco Symphony Orchestra, Het Orkest Van De Achttiende Eeuw En Het Koninklijk Concertgebouworkest Onder Meer In Bachs Matthäus-Passion In Maart Van Dit Jaar. Diezelfde Maand Was Ze Ook In De Grote Zaal Te Horen In Handels Opera Orlando Door The English Concert. Marianne Beate Kielland mezzosopraan De Noorse Zangeres Marianne Beate Kielland Studeerde In Oslo En Begon Haar Carrière In Het Zangers Ensemble Van De Staatsoper Hannover. Heden Ten Dage Is Haar Agenda Gevuld Met Vele Engagementen Van Operahuizen, Concertzalen En Muziekfestivals In Europa, De Verenigde Staten, Zuid- Amerika En Azie. Haar Repertoire Reikt Van Werk Uit De Zeventiende Eeuw Tot Hedendaagse Muziek. Recentelijk Werkte De Mezzosopraan Mee Aan Uitvoeringen Van Onder Meer Beethovens Negende Symfonie Met Anima Eterna, Bachs Matthäus-Passion Met Het Filharmonisch Orkest Van Oslo En Handels Messiah Met The King s Consort. Het Boedapest Festival Orkest Engageerde Haar Voor Uitvoeringen Van Haydns Arianna A Naxos En Monteverdi s Il Combattimento Di Tancredi E Clorinda. Marianne Beate Kielland Is Te Horen Op Meer Dan Veertig Cd-Opnamen En Werd In 2012 Genomineerd Voor Een Grammy Award. Thomas Walker tenor Thomas Walker begon zijn muzikale leven als koperblazer en studeerde met tuba als hoofdvak aan het Royal Conservatoire of Scotland. Hij koos echter alsnog voor de stem als eerste instrument en volgde onder meer zanglessen bij Ryland Davies aan het Royal College of Music in Londen. Hij groeide uit tot een geliefd vocalist en ontving uitnodigingen van talrijke operahuizen en orkesten. Zo was hij in de afgelopen jaren te gast bij de Royal Opera Covent Garden in Londen, de Oper Stuttgart, De Munt in Brussel en het Staatstheater Nurnberg. Bij English National Opera zong hij in Peter Sellars nieuwe productie van Purcells The Indian Queen. Als concertzanger musiceerde Thomas Walker met bijvoorbeeld Royal Northern Sinfonia, het BBC Scottish Symphony Orchestra, het Orchestra of the Age of Enlightenment en het Gabrieli Consort.

6 David Wilson-Johnson bariton David Wilson-Johnson studeerde Modern Languages in Cambridge en zang aan de Royal Academy of Music in Londen. In het begin van zijn inmiddels vier decennia omspannende carriere was hij koorzanger, in onder meer het Monteverdi Choir en de BBC Singers. Zijn debuut als operazanger maakte hij in 1976 in Henze s We Come to the River in het Royal Opera House Covent Garden in Londen. Sindsdien was hij hier regelmatig te gast. De bariton trad ook op in de belangrijke theaters van Brussel, Madrid, Parijs en New York. Bij De Nationale Opera zong hij in werken als Brittens Peter Grimes, Boris Godoenov van Moesorgski en Wagners Die Meistersinger von Nürnberg. In 2006 nam David Wilson Johnson afscheid van het operatoneel. Uitnodigingen als concertsolist brachten hem sindsdien bij bijvoorbeeld het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, het Orchestra of the Age of Enlightenment, The Philadelphia Orchestra en het Radio Filharmonisch Orkest. Toelichting Beethoven: Missa Solemnis Von Herzen Moge es wieder zu Herzen gehn!, noteerde Ludwig von Beethoven boven het Kyrie van zijn Missa solemnis. Zoals hij een jaar later met zijn Negende symfonie een poging zou doen om de vreugde te verkondigen, zo poogde hij ook met deze Missa solemnis al te appelleren aan een algemene welwillendheid. Als man op leeftijd wilde hij de luisteraar omarmen, hem deelgenoot maken van zijn lijfspreuk Ars longa, vita brevis de kunst is lang, het leven kort. Geniet ervan, zolang het kan. De Missa solemnis was een gelegenheidswerk. Beethoven moest namelijk niet veel hebben van het katholicisme en al helemaal niet van de kerk als instituut. Zijn godsgeloof sloot niet aan bij een traditionele godsdienst. Als eclecticus vormde hij zijn denkbeelden op basis van wat hij las en hoorde over verschillende culturen uit verschillende tijden. Tot ongeveer 1803 had hij, als rechtgeaard kind van de Verlichting, weinig op met het christendom. Later omhelsde hij weliswaar het idee van een hemelse Vader, maar niet de christelijke. Op zijn sterfbed werden hem de laatste sacramenten dan ook opgedrongen, het was geen vrije keuze. Waarom dan toch een mis? Dat had een praktische aanleiding. Op 24 april 1819 werd in Wenen bekend dat aartshertog Rudolf van Habsburg aartsbisschop van Olmutz werd. Als diens compositiedocent was Beethoven daarover in zijn nopjes: het bood perspectief op een goedbetaalde baan. Een aartsbisschop had een hofhouding en een muziekkapel. Met dat vooruitzicht

7 gingen Beethovens gedachten uit naar een plechtige mis voor Rudolfs kroning, waarvoor de eerste ideeën al snel werden genoteerd. Maandenlang componeerde hij koortsachtig, totdat duidelijk werd dat hij de kroningsdatum niet zou halen. Toen liet hij de teugels vieren en componeerde er met tussenpozen aan. De slotstreep (en nog niet eens de definitieve) werd pas eind 1822 gezet, drieënhalf jaar later. Het ging met de Missa solemnis zoals met veel andere late werken: de ambities werden opgeschroefd, waardoor een kort opgezette compositie gaandeweg de gedaante kreeg van een monument. Beethoven bestudeerde tussentijds missen van andere componisten, zoals Bachs Mis in b klein (de Hohe Messe ), raadpleegde theorieboeken over oude kerktoonsoorten en pluisde de Latijnse mistekst woord voor woord uit. Hij schijnt zich drie dingen te hebben voorgenomen. Ten eerste: de solozang beperken. De vocale solisten treden dan ook bijna steeds gezamenlijk op zodat de luisteraar niet te zeer wordt afgeleid door individuele zangprestaties. Ten tweede: gebruikmaken van echo-effecten. Die komen steeds weer terug, met de curieuze slotmaat van het Gloria als meest opvallende moment; even lijkt het daar alsof het koor het orkest niet kan bijbenen. Tenslotte: de tekst muzikaal illustreren waar dat maar enigszins mogelijk is. Dit laatste is heel opvallend in de Missa solemnis. Er is nauwelijks een zelfstandig naamwoord (hemel, zonde, licht, dood, aarde, vrede) of werkwoord (nedergedaald, weggenomen, geboren, verrezen, verwekt) dat niet plastisch wordt verbeeld met muzikale formules. Juist deze muzikale symboliek, die soms kinderlijk-naïef aandoet, maakt de Missa solemnis tot een heterogeen werk, hoewel de luisteraar de draad nogal eens kwijt kan raken. Voor de beroemde filosoof Theodor Adorno was dat in 1959 een steen des aanstoots. Volgens hem was de Missa solemnis een allegaartje, een verfremdetes Hauptwerk. Wie kritisch luisterde, vond hij, kwam er snel achter dat het hier ging om een mislukt, conventioneel en saai werk, dat geen spoor vertoonde van de compromisloze en originele Beethoven van de late sonates en strijkkwartetten. Beethoven had nog steeds volgens Adorno zelf ook de zwakte van zijn mis onderkend en juist daarom zijn volle autoriteit ingezet door hem herhaaldelijk te kwalificeren als zijn beste werk. En er zoiets Biedermeier-banaals boven gezet als Moge es wieder zu Herzen gehn. De uitlatingen van Adorno houden de gemoederen ook nu nog bezig. Ter verdediging kan worden aangevoerd dat de traditionele mis bepaald niet een genre is om stilistische vernieuwingen te introduceren, zoals dat bijvoorbeeld wel kan in een strijkkwartet. Beethoven stelde grenzen. Hij ging al ver door bijvoorbeeld smachtende noodkreten in het Kyrie ( Christe ) en het Credo ( passus ) dwars door de muzikale structuur heen te laten breken. Of door curieus oorlogsrumoer als een waarschuwing in het plechtige Agnus Dei een plaats te geven, waarbij de alt timidamente ofwel angstlich moet zingen. Vernieuwend is de symbolische aanwezigheid van Christus in het Benedictus (vioolsolo). Ook de fluisterend-geheimzinnige harmonieën bij de menswording van Christus in het Credo zijn origineel. En dan zijn er de

8 machtige koorfuga s in het Gloria en het Credo, waarbij alle technieken uit de leerboeken van het contrapunt (omkering, kreeftgang, vergroting, verkleining etc.) worden toegepast, niettemin voorzien van een onmisbaar poëtisch element, conform Beethovens uitlating: Een fuga schrijven is geen kunst, maar de verbeeldingskracht wil ook wat, en daarom moet die ouderwetse vorm tegenwoordig worden verrijkt met een ander, echt poëtisch element. leveren onmisbare informatie over de juiste notentekst. De luisteraar die wil weten of een uitvoering gebaseerd is op de nieuwe editie, kan dit verifiëren door te letten op het Et incarnatus in het Credo: deze verstilde menswording van Christus zou gezongen moeten worden door alle tenorstemmen van het koor, niet door de tenorsolist. We hoeven niet te betwijfelen dat Beethoven het meende toen hij schreef dat hij de Missa solemnis zijn allergrootste en meest geslaagde compositie vond. Het magistrale werk werd aan wel vijf uitgevers aangeboden, uiteindelijk ging een zesde ermee vandoor: Schott in Mainz. Tegen de tijd dat die zich over de noten kon ontfermen, stond vast dat het kapelmeesterschap waarvan Beethoven had gedroomd aan zijn neus voorbij zou gaan. In dat perspectief is het niet zo verwonderlijk dat Beethoven tot het uiterste ging om munt te slaan uit een werk dat van begin af aan werd geschreven uit financieel oogmerk. Pas enkele jaren geleden verscheen de eerste echt betrouwbare partituuruitgave van de Missa solemnis, waaraan een team van deskundigen decennialang heeft gewerkt. De Originalausgabe door Schott, die Beethoven zelf niet meer mocht meebeleven, zat namelijk boordevol fouten. Bij de recente nieuwe partituuruitgave (Henle, 2000) konden twee manuscripten worden geraadpleegd die voorheen onbekend waren: Beethovens eigen autograaf en een afschrift dat de componist in een laat stadium door een kopiist liet maken. Ze

9 Teksten Kyrie Kyrie eleison Christe eleison Kyrie eleison Kyrie Heer, ontferm u over ons. Christus, ontferm u over ons. Heer, ontferm u over ons. Gloria Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis Laudamus te benedicimus te adoramus te glorificamus te Gratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam Domine Deus, Rex coelestis Deus Pater omnipotens Domini Fili unigenite Jesu Christe altissime Domine Deus, agnus Dei Filius Patris Qui tollis peccata mundi, miserere nobis. Qui tollis peccata mundi, suscipe deprecationem nostram Qui sedes ad dexteram Patris miserere nobis Quoniam tu solus sanctus tu solus Dominus tu solus altissimus Jesu Christe. Cum Sancto Spiritu in gloria Dei Patris. Amen. Gloria Glorie aan God in den hoge en vrede op aarde voor de mensen van goede wil. Wij loven u. Wij zegenen u. Wij aanbidden u. Wij verheerlijken u. Wij brengen u dank om uw grote heerlijkheid. Heer God, hemelse Koning, God, almachtige Vader. Heer, eniggeboren Zoon, Jezus Christus, de allerhoogste, Heer God, Lam Gods, Zoon van de Vader. Die de zonden van de wereld wegneemt, ontferm u over ons. Die de zonden van de wereld wegneemt, aanvaard ons gebed. Die zit aan de rechterhand van de Vader, ontferm u over ons. Want Gij alleen zijt heilig, Gij alleen de Heer, Gij alleen de allerhoogste, Jezus Christus. Met de Heilige Geest in de heerlijkheid van God de Vader. Amen.

10 Credo Credo in unum Deum. Patrem omnipotentem, factorem coeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium. Et in unum Dominum Jesum Christum, Filium Dei unigenitum. Et ex Patre natum ante omnia secula. Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero, genitum, non factum, consubstantialem Patri, per quem omnia facta sunt. Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de coelis. Et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria virgine et homo factus est. Cruxifixus etiam pro nobis: sub Pontio Pilato passus et sepultus est. Et resurrexit tertia die secundum scripturas. Et ascendit in coelum sedet ad dexteram Dei Patris, et iterum venturus est cum gloria judicare vivos et mortuos: cujus regni non erit finis. Et in Spiritum sanctum Dominum et vivificantem, qui ex Patre et Filioque procedit. Qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur, qui locutus est per Prophetas. Et unam sanctam catholicam et apostolicam ecclesiam. Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum et expecto resurrectionem mortuorum et vitam venturi saeculi. Amen. Credo Ik geloof in één God, de almachtige Vader, Schepper van hemel en aarde, van al wat zichtbaar en onzichtbaar is. En in één Heer Jezus Christus, eniggeboren zoon van God. En geboren uit de Vader, voor alle eeuwen. God van God, licht van licht, Ware God van de ware God. Geboren, niet geschapen, één in wezen met de Vader, door wie alles geschapen is. Die voor ons, mensen, en voor ons heil, uit de hemel is neergedaald. En vlees is geworden door de Heilige Geest uit de Maagd Maria, en mens geworden is. Hij werd voor ons gekruisigd: onder Pontius Pilatus leed Hij en werd Hij begraven. En Hij is verrezen op de derde dag volgens de Heilige Schrift. Hij klom op ten hemel, en zit aan de rechterhand van de Vader; Hij zal in heerlijkheid terugkomen om te oordelen over levenden en doden. Aan zijn rijk zal geen einde komen. En in de Heilige Geest, de Heer, de Gever van het Leven, die voortkomt uit de Vader en de Zoon, die samen met de Vader en de Zoon aanbeden en verheerlijkt wordt, die gesproken heeft door de Profeten. En in één, Heilige, Katholieke en Apostolische Kerk. Ik belijd één doopsel tot vergeving van de zonden. En ik verwacht de verrijzenis van de doden. En het leven in de eeuwigheid. Amen.

11 Sanctus Sanctus, Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt coeli et terra gloria tua. Osanna in excelsis. Sanctus Heilig de Heer, de God der hemelse machten. Vol zijn hemel en aarde van uw heerlijkheid. Hosanna in den hoge. Benedictus Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna in excelsis. Benedictus Gezegend hij die komt in de naam des Heren. Hosanna in den hoge. Agnus Dei Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis. Agnus Dei, dona nobis pacem. Agnus Dei Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm u over ons. Geef ons de vrede.

12