WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED?

Transcriptie

1 1 WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? DE INS EN OUTS VAN EEN NIEUWE ERFGOEDTAK

2 2 ONMISBAAR IN ONS LEVEN Vier je Sinterklaas? Eet je oliebollen met oud en nieuw? Ga je naar de vrijmarkt op Koningsdag? Eet je zoetigheid op het Suikerfeest? Verwen je je moeder op Moederdag? Allemaal tradities die wij ooit van onze ouders hebben meegekregen. En zij weer van hun elkaar. Ze geven een bijzondere betekenis aan ons leven. Ze bieden ons een identiteit en markeren seizoenen, jaren of levensfasen. Tradities zijn, kortom, een onmisbaar onderdeel van ons leven. AFBAKOLIEBOLLEN Natuurlijk verandert er wel eens iets in een traditie. Misschien bakken we de oliebollen niet meer aantal jaren alleen Piet. Maar tradities blijven het. Want dat is het kenmerk van tradities ze verbinden verleden, heden en toekomst en ze leven: ze bewegen mee met de mensen die ze vieren en met de tijd. TRADITIES = IMMATERIEEL ERFGOED Een ander woord voor tradities is immaterieel erfgoed. Die naam is gekozen als tegenhanger van materieel erfgoed : monumenten, museumobjecten en archiefdocumenten, die beschermd worden om ze te bewaren voor de toekomst. Materieel erfgoed vind je vaak in depots, musea of archieven. Niet iedereen heeft er dagelijks mee te maken. IMMATERIEEL ERFGOED ZIT IN DE HARTEN VAN MENSEN Met immaterieel erfgoed hebben wij allemaal in ons dagelijks leven te maken. Het is nooit weggestopt. We noemen het ook wel levend erfgoed, omdat het in de harten, hoofden en soms handen van mensen zit. Tradities, of immaterieel erfgoed, vind je in elke gemeenschap, in elke gemeente en in elke regio. ouders. En deze op hun beurt ook weer van hun ouders, en zo verder, terug in het verleden. Veel van die tradities geven wij graag en met veel liefde door aan toekomstige generaties, aan onze kinderen en kleinkinderen. Ze verbinden ons met helemaal zelf, maar halen afbakoliebollen bij de buurtsuper. Misschien is het cadeautje voor moeder geen zelf geknutselde wc-rolhouder meer, maar een state-of-the-art tablet. Misschien verliest Zwarte Piet zijn kleur en heet hij over een GEEN STOLP EROVER! Sinds 2012 beschermt Nederland, naast ons materieel erfgoed, ook ons immaterieel erfgoed. In dat jaar ondertekenden we namelijk de UNESCO Verdrag ter Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed. Dat is goed nieuws. Want immaterieel erfgoed kan kwetsbaar zijn.

3 3 In het UNESCO Verdrag ter Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed wordt immaterieel erfgoed als volgt gedefinieerd: Onder immaterieel erfgoed verstaan wij de praktijken, voorstellingen, uitdrukkingen, kennis en vaardigheden, met inbegrip van de bijbehorende instrumenten, voorwerpen, artefacten en culturele ruimtes, die gemeenschappen, groepen en in sommige gevallen individuen erkennen als deel van hun cultureel erfgoed. Dit immaterieel erfgoed, dat van generatie op generatie wordt overgeleverd, wordt voortdurend opnieuw gecreëerd door gemeenschappen en groepen in reactie op hun omgeving, hun interactie met de natuur en hun geschiedenis en geeft hen een gevoel van identiteit en continuïteit. Wat betekent dat precies? WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? DE PRAKTIJKEN, UITDRUKKINGEN, KENNIS EN VAARDIGHEDEN. Bij immaterieel erfgoed gaat het om cultuur die van generatie op generatie wordt doorgegeven en zich uit in tradities, rituelen, gebruiken en gewoonten. Iedereen heeft

4 4 immaterieel erfgoed, alleen zijn wij ons daarvan vaak niet bewust. Bij immaterieel erfgoed kan het gaan om feesten zoals Moederdag, Carnaval of Suikerfeest, om levenslooprituelen zoals bijvoorbeeld het wisselen van de ringen bij een huwelijk of een kaarsje branden op Allerzielen, om eten als stamppot of de Indische rijsttafel of om ambachten zoals smeden, heggenvlechten en hennaschilderen. Immaterieel erfgoed heeft alles te maken met onze roots en zit in ons hart, hoofd en handen. Immaterieel erfgoed zit in feite in bijna alles wat wij doen en soms ook laten. In hoe wij leven, wat wij geloven, hoe wij treuren en feestvieren, in onze normen en waarden en vooral in de culturele vormen die wij daarvoor kiezen. Immaterieel erfgoed geeft kleur en inhoud aan ons leven! MET INBEGRIP VAN DE BIJBEHORENDE INSTRUMENTEN, VOORWERPEN, ARTEFACTEN EN CULTURELE RUIMTE Bij immaterieel erfgoed hoort ook materieel erfgoed. Schaatsen doe je op schaatsen. Erwtensoep wordt in een pan gekookt bijvoorbeeld en gegeten met een lepel uit een soepkom of bord. Bij het Sint Maartenzingen in Utrecht hoort het Domplein en de lampionnen die door de kinderen worden meegedragen. Wecken kun je niet zonder weckketel en weckpotten. Deze materiële zaken en plekken zijn alleen onderdeel van het immaterieel erfgoed als ze er in directe relatie mee staan. Ook hoeven ze geen waarde te hebben als materieel erfgoed. DIE GEMEENSCHAPPEN, GROEPEN EN IN SOMMIGE GEVALLEN INDIVIDUEN Bij immaterieel erfgoed horen mensen. Zonder mensen geen immaterieel erfgoed. Wij noemen dat de traditiedragers. Dat kunnen organisaties, groepen en personen zijn, die een bijzondere waarde hechten aan immaterieel erfgoed en hun traditie willen doorgeven aan volgende generaties..erkennen ALS DEEL VAN HUN CULTUREEL ERFGOED. De betrokken mensen bepalen zelf of een traditie tot hun immaterieel cultureel erfgoed behoort of niet. Alleen zij kunnen bepalen of het erfgoed onderdeel is van hun identiteit en of ze het willen doorgeven. In die zin draagt de UNESCO conventie ook bij aan bewustwording. DIT IMMATERIEEL ERFGOED, DAT VAN GENERA- TIE OP GENERATIE WORDT OVERGELEVERD Immaterieel erfgoed wordt van generatie op generatie doorgegeven. Je neemt het over van je ouders en grootouders en geeft het op jouw beurt weer door aan je kinderen en kleinkinderen. Dat betekent dat immaterieel erfgoed voor elke generatie opnieuw betekenis moet krijgen. Bij immaterieel erfgoed gaat het om liefde, passie, kennis en vaardigheden, die worden doorgegeven aan nieuwe generaties en zo blijven voortbestaan. WORDT VOORTDUREND OPNIEUW GECRE- ËERD DOOR GEMEENSCHAPPEN EN GROEPEN IN REACTIE OP HUN OMGEVING, HUN INTERAC- TIE MET DE NATUUR EN HUN GESCHIEDENIS Immaterieel erfgoed gaat uitdrukkelijk over levend erfgoed. Bij immaterieel erfgoed hoort niet behouden zoals het was, maar met de tijd meegaan. Het is dynamisch erfgoed. EN GEEFT HEN EEN GEVOEL VAN IDENTITEIT EN CONTINUÏTEIT. Immaterieel erfgoed raakt aan identiteit. Dat zie je bijvoorbeeld terug aan de verhitte discussie over Zwarte Piet. Mensen worden sterk geraakt als iemand iets zegt over de tradities die nauw verbonden zijn met hun jeugd en geschiedenis.

5 5 Waarom een UNESCO verdrag voor tradities? Waarom ondertekenen bijna alle landen dit verdrag? HET BELANG VAN IMMATERIEEL ERFGOED

6 6 Als je de krant openslaat, denk je soms: Wat bezielt UNESCO, dat het nu ook al tradities wil beschermen of tot internationaal -erfgoed wil verheffen? Daarbij wordt soms neerbuigend gedaan over de tradities die geplaatst worden op de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed. Maak je met relatief onbekende tradities als het prijsdansen in Nieuw-Vossemeer en de tilduivensport in Den Haag de Nationale Inventaris niet tot een rariteitenkabinet? Toch kan een conventie die inmiddels door bijna alle landen in de wereld is ondertekend niet louter onzin zijn. In dit artikel worden intentie en belang van de immaterieel erfgoedconventie van UNESCO uitgelegd. IDENTITEIT Het idee voor een verdrag over immaterieel erfgoed werd geboren in Marrakesh, Marokko, bij de vermaarde Spaanse schrijver Juan Goitysolo. Het was zijn klacht dat men in Europa bij erfgoed meestal alleen denkt aan monumentale gebouwen en bijzondere, museale voorwerpen. De landen op het zuidelijk halfrond beschikken veel minder over dit soort erfgoed, maar wel over iets heel anders dat ook deel uitmaakt van ons erfgoed: orale tradities, gewoonten en gebruiken, die van alles te maken hebben met de cultuur waarin je bent opgegroeid en waarin dus ook de geschiedenis doorklinkt. Dit soort erfgoed is minder tastbaar, maar daarom niet minder reëel. Het komt tot uiting in allerlei sociale praktijken, in de feest cultuur, in de gastronomie maar ook in gebruiken en gewoonten rondom geboorte, huwelijk en dood. Groepen, gemeenschappen en in Nederland enorm verrijkten. De viering van individuen ontlenen er hun identiteit aan en het Keti Koti bijvoorbeeld, of het Caribisch getinte is belangrijk om voor deze vormen van erfgoed zomercarnaval in Rotterdam zijn hier niet meer even goed aandacht hebben. Juan Goitysolo weg te denken. Beide tradities zijn van groot illustreerde zijn voorstel met het voorbeeld van belang voor deze nieuwe Nederlanders, die met de befaamde markt in Marrakesh, de Djemaa behulp van dit soort tradities de eigen identiteit el Fna, in feite niet meer dan een leeg plein dat vieren. echter elke dag weer opnieuw tot leven komt in de optredens en presentaties van slangenbezweerders, muzikanten en uiteenlopende Tradities in al hun vormen bepalen het dagelijks ZICHTBAARHEID ambachtsmensen. Een geweldige attractie, ook leven van ieder mens. Zij geven er kleur aan voor toeristen, waar Marokkanen hun identiteit en bieden houvast. Zij verbinden mensen met beleven. elkaar, met hun woonomgeving en hun land. Zij nemen nieuwe mensen op en nieuwe ideeën. Zo Op de een of andere manier raakte Goitysolo vormt het immaterieel erfgoed een doorgaande een gevoelige snaar. Er kwam meer in het algemeen aandacht voor immateriële vormen van naar uit kan kijken. Wat is er een veelvoud aan lijn met vaste punten in het jaar waar iedereen erfgoed en er kwam een conventie, die inmiddels door meer dan 168 landen is ondertekend. is enorm verrijkt sinds de UNESCO conventie. tradities in Nederland! Ook ons bewustzijn ervan Voor Nederland, dat ondertekende in 2012, was Die gewone dingen, als beschuit met muisjes het ook een manier om aandacht te vragen voor eten, het sinterklaasfeest vieren, een kerstboom het erfgoed van nieuwe bevolkingsgroepen zetten, of een bloemencorso: wat zou je ze missen als je het zonder moest doen? in Nederland, die hun tradities mee naar hier brachten en daarmee de rijkdom aan tradities De Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Tradities bepalen het dagelijks leven van ieder mens. Zij geven er kleur aan en bieden houvast. Zij verbinden mensen met elkaar, met hun woonomgeving en hun land.

7 7 Erfgoed in Nederland maakt zichtbaar wat tot nu toe slechts voelbaar was. Een huis kan instorten, maar in de meest erbarmelijke omstandigheden kun je nog bij je tradities, die kun je zelf weer opbouwen. BESCHERMEN In de conventietekst kiest UNESCO voor een benadering van onderop. Niet UNESCO of de Nederlandse regering bepaalt wat belangrijk is, het zijn de mensen zelf, die deze tradities in praktijk brengen. Dat kan soms gaan om grote tradities, zoals Koningsdag, maar ook om ogenschijnlijk kleine tradities, zoals de Poaskearls in Ootmarsum. Hierin past geen geringschatting of minachting. De Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland documenteert eenvoudigweg wat gemeenschappen, groepen en individuen van belang vinden voor zichzelf en voor anderen. Dat zijn grote én kleine tradities, die voor een gemeenschap van zeer groot belang kunnen zijn. Daar komt nog iets anders bij. UNESCO bepleit een toekomstgerichte benadering van tradities. Je moet altijd werken aan je tradities, willen ze ook van waarde blijven in een veranderende samenleving. En het is niet UNESCO die dat doet, of de Nederlandse regering, het zijn de gemeenschappen, groepen en individuen die deze tradities praktiseren, die dit immaterieel erfgoed een toekomst willen geven. Plaatsing op de Nationale Inventaris is niet meer dan een erkenning van een gemeenschap die zich wil inspannen voor het levend houden van zijn tradities. Daarmee hield deze conventie een enorme democratiseringsslag in, waarin niet deskundigen of instellingen bepalen wat van waarde is, maar de gemeenschappen, de dragers van deze tradities. De rol van instellingen, zoals musea is slechts facilitering en ondersteuning. Ook de rol van staten is beperkt, voor het eerst werd in een UNESCO verdrag niet de staten, maar de gemeenschappen centraal gesteld. DUURZAAMHEID De UNESCO conventie is daarmee allereerst van belang voor de mensen die immaterieel erfgoed dragen. De conventie wil deze gemeenschappen versterken, ze een steuntje in de rug geven. Daarnaast heeft immaterieel erfgoed echter ook een veel breder sociaal, economisch en maatschappelijk belang. Kernwoorden die UNESCO zelf daarvoor gebruikt zijn duurzaamheid, conflictbeheersing en sociale cohesie. Duurzaamheid staat aan de basis van deze immaterieel erfgoedconventie, waarbij in de eerste plaats gedacht wordt aan duurzaamheid van tradities in een steeds sneller globaliserende wereld. De uitdagingen zijn enorm, in een wereld met grote multinationals met grote commerciële

8 8 en economische belangen die door de landen van het zuidelijk halfrond soms als een bedreiging worden gezien voor de veelkleurigheid van culturen in de hele wereld. Duurzaamheid speelt echter ook op een meer lokaal en alledaags bestaansniveau, waarbij UNESCO onder andere zaken noemt als duurzame manieren van voedselvoorziening en voedselbereiding, gezondheidszorg en goed toegankelijke watervoorzieningen. Al deze zaken hebben volgens UNESCO ook met cultuur te maken, met immaterieel erfgoed. Iets dergelijks geldt ook voor duurzame economische ontwikkeling, waarbij UNESCO naar het voorbeeld van de ambachten verwijst. Ambachten genereren inkomen en duurzame middelen van bestaan, essentieel voor het overleven van gemeenschappen. INNOVATIE EN INSPIRATIE Ook in Nederland heeft immaterieel erfgoed altijd bijgedragen aan duurzaamheid. Het molenaarsambacht bijvoorbeeld staat traditioneel voor een duurzame manier van opwekken van energie, met behulp van water en wind, waarvoor tegenwoordig weer meer belangstelling is. In die zin kan de rijke traditie van Nederland bijdragen aan inspiratie voor duurzame ontwikkelingen voor de toekomst. Het ooit zo rijk aan molens zijnde Nederland wordt wederom volgebouwd met windmolens. Het zoeken naar duurzame ontwikkeling heeft geleid tot technologische innovatie. Op vergelijkbare manier speelt het ook in de ambachten, waar nu weer meer belangstelling voor is. Bij kunstenaars en bij anderen is het direct werken met het materiaal weer helemaal en vogue, omdat de confrontatie met het weerbarstige materiaal vaak nieuwe ideeën brengt, op technologische innovatie. Immaterieel erfgoed heeft volgens UNESCO verder veel te maken met duurzame manieren van natuurbeheer. Het verklaart misschien de huidige populariteit van het heggenvlechten, als een duurzame manier om met de natuur om te gaan. Ook in dit opzicht biedt immaterieel erfgoed inspiratie. ECONOMIE Immaterieel erfgoed draagt ook bij aan economische ontwikkeling. Niet alleen in de landen van het zuidelijk halfrond. Economische ontwikkeling is niet alleen van belang voor de arme landen in de wereld. Net als in Afrika hebben sommige tradities in Nederland zich ontwikkeld tot toeristische attractie van de eerste orde of tot evenementen waar veel geld in omgaat, denk aan Koningsdag maar ook aan een feest als het Zomercarnaval in Rotterdam, die een duidelijke economische spin-off hebben. Gemeenten gebruiken immaterieel erfgoed vaak in hun plannen voor city marketing. Met immaterieel erfgoed kun je je onderscheiden en trek je bezoekers, zoals evenementen als de Brabantse dag in Heeze, of de Vierdaagse in Nijmegen, beiden op de Nationale Inventaris. Immaterieel erfgoed creëert ook saamhorigheid, allereerst bij de lokale bevolking zelf, zoals bijvoorbeeld blijkt uit een zevenjaarlijks evenement als het Draaksteken in Beesel, waar de hele bevolking bij betrokken is. Het evenement werd recent nog onderscheiden met de Erfgoedprijs van de Vereniging Nederlandse gemeenten. SOCIALE COHESIE Sociale cohesie is een onderwerp dat internationaal hoog op de agenda staat. Het belang van sociale cohesie merk je het eerst daar waar het volledig is verdwenen. Enkele jaren geleden was er een voordracht voor de internationale UNESCO lijst vanuit Afghanistan, het gemeenschapsfeest van Attan. In de voordracht wordt

9 9 veel aandacht besteed aan de uitdagingen die de superdiversiteit ons stelt. Wat is immaterieel erfgoed in een superdiverse omgeving als Rotterdam, met zijn meer dan 160 etniciteiten? Hoe kunnen wij op vreedzame wijze met elkaar samenleven en welke rol kan immaterieel erfgoed daarbij spelen? Het speelt zich allemaal af op een gewoon en alledaags niveau, denk aan de discussies over Zwarte Piet, die niemand onberoerd laten. uitvoerig ingegaan op de oorlogssituatie in Afghanistan, op etnische zuiveringen, op terroristische aanslagen, die het land volkomen versplinterd hebben en ook niet zonder gevolgen waren voor het feest van Attan. Waar kun je dit feest vieren als je je nergens veilig voelt? Bouwen aan Afghanistan, zo is de strekking van deze voordracht, is ook bouwen aan immaterieel erfgoed, bouwen aan saamhorigheidsbesef. Een heel ander soort noodlot trof het Italiaanse plaatsje Aquila, dat slachtoffer was van een enorme aardbeving. Niet alleen gebouwen werden getroffen, ook mensen en hun tradities, die nu gedwongen werden uit te zien naar nieuwe manieren om hun oude tradities te beleven, meer in het bijzonder de traditionele processie van de Celestijnse Vergiffenis. Italië deed een voordracht over deze bijzondere traditie, die door de materiële verwoesting van hun dorp nog belangrijker was geworden dan deze al was. DIVERSITEIT EN MAATSCHAPPELIJK BELANG In Nederland speelt de kwestie van sociale cohesie en dreigende sociale versplintering vooral in de grote steden in het westen van het land. Hoe om te gaan met diversiteit en met uiteenlopende tradities? Het is een van de redenen waarom het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland Volgens UNESCO speelt immaterieel erfgoed daarin een enorm belangrijke rol, mits op een toekomstgerichte wijze toegepast. Tradities zijn nooit statisch. Ze geven, volgens de UNESCO conventie, een gevoel van identiteit en continuïteit met het verleden en met onze voorouders. Maar tradities zijn nooit af, je moet er altijd aan bouwen, net als ook aan de samenleving als geheel. DUS. Immaterieel erfgoed is veel meer dan alleen een speeltje van erfgoedinstellingen die bezig zijn met het verklaren van de achtergrond van allerlei tradities en gewoontes. Immaterieel erfgoed is vooral van belang voor de mensen die er bij betrokken zijn. Anderen kunnen er hun voordeel mee doen. Gemeenschappen, gemeenten en landen kunnen zich ermee profileren. Immaterieel erfgoed zit in de hoofden en harten van mensen.

10 10 De UNESCO-lidstaten besloten rond 2000 bijna unaniem sommige West- Europese landen waren tegen dat er naast het werelderfgoedverdrag uit 1972 een apart verdrag moest komen voor immaterieel erfgoed. IMMATERIEEL ERFGOED IS EEN WERKWOORD

11 11 NIEUW VERDRAG Het werelderfgoedverdrag focust op de bescherming van ruim duizend door mensen vervaardigde en natuurlijke erfgoederen die op de prestigieuze werelderfgoedlijst staan. Allemaal erfgoed dat, volgens de deskundigen, uitzonderlijke en universele waarden heeft. Japan, dat de voorbereiding van het nieuwe verdrag grotendeels bekostigd heeft, en andere Oost-Aziatische landen, wilden graag hun tientallen jaren lange ervaring met het erkennen en beschermen van immaterieel erfgoed delen. Het nieuwe verdrag kwam er in 2003, na 30 jaar voorbereiding. CENTRALE ROL VOOR DE DRAGERS Het immaterieel-erfgoedverdrag spreekt niet over universele of uitzonderlijke waarden, en nauwelijks over deskundigen. Het benadrukt de essentiële rol van de dragers van immaterieel of levend erfgoed: de gemeenschappen, groepen en personen die het beoefenen, verder ontwikkelen en doorgeven. Het omschrijft het immaterieel erfgoed als kennis, vaardigheden, uitdrukkingsvormen en processen die worden overgedragen binnen gemeenschappen. Het benadrukt het evolutieve karakter van immaterieel erfgoed, en het belang ervan voor de identiteit van zijn dragers. Het geeft aan dat het levend houden van immaterieel erfgoed om eigensoortige maatregelen vraagt. Volgens het verdrag en zijn operationele richtlijnen moeten de dragers zelf het immaterieel erfgoed identificeren, de waarde ervan bepalen en desgewenst geassisteerd worden bij hun pogingen het te beschermen. Desgewenst, omdat overheden, instellingen en andere buitenstaanders geen op immaterieel erfgoed gerichte acties zouden moeten ondernemen zonder de instemming en deelname van betrokken gemeenschappen en groepen. INVENTARISEREN EN BEVORDEREN Het verdrag verplicht staten het immaterieel erfgoed van alle gemeenschappen en groepen die leven binnen hun grenzen en die daarvoor in aanmerking willen komen, te inventariseren en bevorderen. Het blijft daarbij hun erfgoed, ongeacht of het in een inventaris of een UNESCOlijst is opgenomen, of niet. Het is en wordt geen werelderfgoed. DOORGEVEN AAN VOLGENDE GENERATIES Het UNESCO-verdrag uit 2003 is een echte mijlpaal. Een mijlpaal voor de ontelbare gemeenschappen en groepen mensen over de hele wereld van wie generaties lang gekoesterde tradities en praktijken voortaan als erfgoed erkend werden. Maar ook een mijlpaal in de erfgoedwereld. De komst van immaterieel erfgoed in het rijtje tussen monumenten, landschappen, schilderijen en andere tastbare getuigen van het verleden, bracht een heuse shift mee in het denken over erfgoed en de betekenis van erfgoedzorg. Voorheen was alle aandacht gericht op het zo goed mogelijk beschermen en bewaren van erfgoed zoals het vanuit het verleden tot ons was gekomen. Nu werd de centrale uitdaging om levende praktijken met wortels in het verleden en met beide voeten in de samenleving van vandaag zo goed mogelijk door te geven aan toekomstige generaties. Erfgoed als werkwoord met de blik op de toekomst gericht.

12 12 Het verdrag wil: Immaterieel erfgoed beschermen Het respect voor immaterieel erfgoed en de dragers ervan bevorderen Het bewustzijn van het belang van immaterieel erfgoed op internationaal, nationaal en lokaal niveau vergroten De erkenning en waardering van de culturele diversiteit waarborgen De internationale samenwerking bevorderen. JA WIJ TEKENEN ERVOOR! Wereldwijd bleek het verdrag in een behoefte te voorzien. Veel lidstaten ondertekenden het al snel. Nederland ratificeerde het verdrag in Inmiddels hebben 168 lidstaten het getekend. WAAROM DIT VERDRAG? UNESCO wil de culturele diversiteit en menselijke creativiteit in de wereld beschermen en bevorderen.

13 13 Immaterieel erfgoed is door UNESCO in vijf domeinen verdeeld: ORALE TRADITIES SOCIALE GEWOONTEN EN GEBRUIKEN AMBACHTELIJKE TECHNIEKEN PODIUMKUNSTEN KENNIS OVER DE NATUUR EN HET OMNIVERSUM VIJF DOMEINEN

14 14 INVENTARIS IMMATERIEEL ERFGOED

15 15 Eén van de verplichtingen van de UNESCO Conventie is dat Nederland het immaterieel erfgoed binnen de eigen landsgrenzen moet inventariseren, als een eerste stap om dit erfgoed te beschermen. De erfgoeddragers die dit erfgoed in praktijk brengen, dienen bij de inventarisatie betrokken te worden. Nederland heeft gekozen voor een Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland, waarvoor de mensen hun immaterieel erfgoed zelf kunnen voordragen. Het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland, dat de opdracht kreeg deze inventaris te coördineren, kreeg de opgave mee dat er een evenwichtige spreiding moest zijn aan soorten tradities, een goede spreiding over de regio s, de verschillende leeftijdsgroepen en ook de diverse etnische groepen in Nederland, inclusief het erfgoed van (afstammelingen van) migranten. Na vier jaar, staan er ruim honderd tradities op de inventaris. Wil je weten welke tradities dat zijn, kijk dan op Het beschermen van immaterieel erfgoed is het oplossen van de problemen in het doorgeven aan volgende generaties. Om immaterieel erfgoed te kunnen beschermen is het nodig dat de erfgoeddragers inzicht hebben in wat die problemen zijn. Het doorgeven van tradities gaat niet vanzelf, het veronderstelt een actieve gemeenschap die werkt aan zijn immaterieel erfgoed. Tradities moeten steeds weer bij de tijd worden gebracht om ook toekomstige generaties te kunnen blijven aanspreken. Dat is de reden dat bij een voordracht altijd gevraagd wordt om een erfgoedzorgplan, waarbij de gemeenschappen de sterke en zwakke punten van hun traditie in kaart brengen en een plan bedenken om de problemen in de overdracht naar volgende generaties op te lossen. De Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland is veel diverser en soms ook uitgebreider dan die van de buurlanden. Toch weten sommige immaterieel erfgoedgemeenschappen nog niet hun weg te vinden naar de inventaris, bijvoorbeeld omdat er geen georganiseerde groep achter zit, die een erfgoedzorgplan kan schrijven. Bovendien is het niet altijd nodig om immaterieel erfgoed te beschermen. Daarom is gekozen voor een driestappensysteem, waarbij de immaterieel erfgoeddragers zelf kiezen naar welke fase ze willen gaan.

16 16 De criteria om een traditie op de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland te plaatsen zijn: STAP 1. LIJST VAN TRADITIES Maak je immaterieel erfgoed zichtbaar 1. Gaat het om immaterieel erfgoed in de zin van de UNESCO Conventie? Gaat het om cultuur die van generatie op generatie wordt doorgegeven? Is het een traditie? 2. Gaat het om levende cultuur van nu? 3. Wordt de traditie gedragen door een gemeenschap van traditiedragers? 4. Zijn het de juiste mensen die de plaatsing aanvragen? 5. Wil de gemeenschap van traditiedragers zich actief inzetten om de traditie door te geven aan volgende generaties? STAP 2: NATIONALE INVENTARIS IMMATERIEEL CULTUREEL ERFGOED Bescherm je traditie 1. Willen de traditiedragers zich actief inzetten om hun immaterieel erfgoed door te geven aan volgende generaties? 2. Willen de traditiedragers erfgoedzorg plegen en hebben ze daarvoor een erfgoedzorgplan opgesteld? DE CRITERIA STAP 3: REGISTER VAN GOEDE VOORBEELDEN Wees een voorbeeld en deel je kennis 1. Hebben de traditiedragers een goede methode ontwikkeld om hun immaterieel erfgoed door te geven? 2. Willen ze hun kennis delen met andere gemeenschappen van immaterieel erfgoeddragers?

17 17 DE PROCEDURE OM OP DE INVENTARIS IMMATERIEEL ERFGOED TE KOMEN

18 18 Alle dragers van tradities kunnen hun traditie voordragen voor de inventaris, mits deze voldoet aan de criteria. De procedure is als volgt: STAP 1: OP DE LIJST VAN TRADITIES Maak je immaterieel erfgoed zichtbaar 1. De traditiedragers melden hun immaterieel erfgoed aan en beantwoorden een aantal vragen. 2. Het Kenniscentrum bekijkt of de traditie voldoet aan de criteria voor plaatsing. 3. Zo ja, dan wordt de traditie op de Lijst van Tradities gezet. 4. Elke drie jaar wordt de lijst met tradities up-to-date gemaakt. STAP 2: INVENTARIS IMMATERIEEL CULTUREEL ERFGOED Bescherm je traditie 1. De traditiedragers die hun immaterieel erfgoed willen gaan beschermen, melden zich aan om de cursus Hoe bescherm ik mijn traditie? Het opzetten van erfgoedzorg te volgen. 2. Daarna maken de traditiedragers het erfgoedzorgplan. Hierbij kunnen ze hulp krijgen. 3. Als het erfgoedzorgplan klaar is, dienen de traditiedragers de voordracht met het erfgoedzorgplan in en vragen om de traditie te plaatsen op de Inventaris Immaterieel Erfgoed. 4. Na indiening toetst het Kenniscentrum de voordracht aan de criteria en neemt het voorlopige besluit voor plaatsing. Het informeert de aanvragers, geeft bij een negatief besluit advies over een mogelijk succesvoller aanvraag en geeft aan hoe de aanvragers een heroverweging kunnen aanvragen, indien zij het oneens zijn met het besluit. 5. De onafhankelijke Toetsingscommissie toetst het voorlopige besluit om de traditie te plaatsen. 6. De aanvragers tekenen het certificaat en krijgen een persoonlijk logo dat hen moet helpen om hun traditie te beschermen. 7. Staat een traditie op de inventaris dan start de uitvoering van de erfgoedzorg zoals beschreven in het erfgoedzorgplan. De aanvragers doen elke drie jaar verslag van hun vorderingen in de erfgoedzorg. Ook wordt verwacht dat de aanvragers regelmatig de contactdagen, workshops en trainingen bezoeken en zich op de hoogte houden van de ontwikkelingen. STAP 3: REGISTER VAN GOEDE VOORBEELDEN Wees een voorbeeld en deel je kennis 1. Als een immaterieel erfgoed gemeenschap succes heeft met het borgen van haar traditie en denkt dat ook andere gemeenschappen daar van kunnen leren, dan kunnen de traditiedragers hun methode en/of traditie voordragen voor het register van goede voorbeelden., 2. De onafhankelijke Toetsingscommissie beslist hierover. 3. De immaterieel erfgoed gemeenschap krijgt bij opname in het register een certificaat.

19 19 ZEVEN MISVERSTANDEN OVER IMMATERIEEL ERFGOED

20 20 Zeven misverstanden over immaterieel erfgoed 1. IMMATERIEEL ERFGOED IS WERELD- ERFGOED EN DE TRADITIES DIE OP DE NATIONALE INVENTARIS KOMEN TE STAAN WORDEN ERKEND ALS WERELDERFGOED. Werelderfgoed gaat over materieel erfgoed en dat is een ander UNESCO verdrag dan immaterieel erfgoed. Bij werelderfgoed gaat het om uniek erfgoed met uitzonderlijke waarde. Bij immaterieel erfgoed om alledaagse tradities die mensen zien als onderdeel van hun erfgoed. 2. DE NATIONALE INVENTARIS IS EEN UNESCO LIJST EN UNESCO BEPAALT WAT ER OP KOMT EN WAT NIET. De Nationale Inventaris vloeit weliswaar voort uit de verplichting van de UNESCO conventie dat elk land het immaterieel erfgoed binnen de eigen landsgrens inventariseert, maar UNESCO zelf heeft geen enkele invloed op de samenstelling van deze inventarissen. De Nationale Inventaris moet goed onderscheiden worden van de internationale UNESCO lijst van het immaterieel erfgoed, die wel door UNESCO wordt gecoördineerd. waarde is en op welke wijze ze hun traditie op een toekomstgerichte manier in stand willen houden. 4. HET KENNISCENTRUM IMMATERIEEL ERFGOED NEDERLAND BEPAALT WAT WAARDEVOL GENOEG IS OM OP DE NATIONALE INVENTARIS TE PLAATSEN. In Nederland is gekozen is bottom-up manier van inventariseren waarbij groepen of gemeenschappen in Nederland zelf voorbeelden van immaterieel erfgoed kunnen aandragen die binnen deze groep of gemeenschap als waardevol worden ervaren. Het Kenniscentrum kijkt of de traditie voldoende helder is omschreven en aan alle formele criteria voldoet. Er is nooit sprake van een inhoudelijke beoordeling van het betreffende erfgoed zelf. 5. WAT ERKEND WORDT MOET TYPISCH NEDERLANDS ZIJN EN UNIEK. Met de inventaris wordt geïnventariseerd wat groepen of gemeenschappen belangrijk erfgoed vinden. Kleine tradities kunnen net zo goed geplaatst worden als grote tradities die een nationale spreiding hebben. In deze conventie gaat het er niet om of een gebruik uniek is of typisch Nederlands. Het gaat erom wat mensen zelf waardevol vinden. 6. IMMATERIEEL ERFGOED GAAT OVER VERHALEN. Vaak lees je dat musea bezig zijn met immaterieel erfgoed, omdat ze zich zijn gaan richten op de verhalen van de museumobjecten. Verhalen zijn wel immateriële cultuur, maar zijn geen immaterieel erfgoed in de zin van het UNESCO verdrag. Bij immaterieel erfgoed gaat het altijd over mensen die hun traditie willen doorgeven aan de toekomst. 3. UNESCO WIL MET HAAR CONVENTIE TRADITIES KUNSTMATIG IN STAND HOUDEN. UNESCO wil met haar conventie bijdragen aan een gunstig klimaat waarin immaterieel erfgoed kan gedijen. Gedwongen in stand houden is niet aan de orde. Bij UNESCO zijn het de gemeenschappen zelf die bepalen wat voor hen van 7. IMMATERIEEL ERFGOED GAAT OVER HET VERLEDEN. Levende tradities hebben weliswaar een wortel in het verleden, maar zijn altijd van mensen nu, die ze voor de toekomst willen doorgeven. FOTO S: Nationale Beeldbank, Holland in Pixels