Exergieplanning: energie een verstandige plek geven in de ruimtelijke ordening

Transcriptie

1 Exergieplanning: energie een verstandige plek geven in de ruimtelijke ordening Ferry Van Kann MSc. Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen Rijksuniversiteit Groningen Stellingen: 1. Onzekerheden ten aanzien van allerhande crises tonen met een bijna paradoxale zekerheid aan, dat het tijd wordt voor een ander energielandschap. 2. Strategische ruimtelijke concepten zijn nodig om in een hoogdynamische context een richting te geven en te voorkomen dat energiesystemen verstarren. 3. Planologen warm krijgen om energie een verstandige plek te geven in ruimtelijke plannen, is de opmaat naar een ander beleidsklimaat. 4. Omdat we niet kunnen vertellen wat energie nu precies is, moeten we juist wel zeer nauwkeurig zijn in de discussie over energie en daarbij ook kennisnemen van exergie. 5. Exergieplanning is een interessante insteek op weg naar geïntegreerde energie-ruimte landschappen. Abstract Ons traditionele energiesysteem piept en kraakt. Enerzijds wordt gezocht naar nieuwe smeerolie voor dit systeem, zoals olie uit Canadese teerzanden en uit eerder leeg genoemde Drentse olievelden. Anderzijds gaat de discussie geregeld over een transitie naar een energiesysteem, dat loopt op de onbegrensde energiestroom van de zon, of uit het binnenste van de aarde. Maar de wet van behoud van energie bestaat toch ook nog? Waar raken we dan energie kwijt? Een exergiebenadering kan inzichtelijk maken, waar energiekwaliteiten (lees vooral afvalwarmte) verloren gaan. Vaak zijn afstanden tussen ruimtelijke functies en ontbrekende infrastructurele schakels redenen, waarom een verstandig gebruik van resterende energiekwaliteiten niet plaatsvindt. Daar ligt een schone taak voor de ruimtelijke ordening. Exergieplanning is hierbij een mogelijkheid om energie een verstandige plek te geven in de ruimtelijke ordening.

2 Exergieplanning: energie een verstandige plek geven in de ruimtelijke ordening Lang geleden was er eens een land waar mensen deden waar ze gewoonweg zin in hadden. Zonder beslommeringen over bijvoorbeeld klimaatverandering werden gezellige Sinterklaasavonden georganiseerd in lekker verwarmde huizen. Er was licht, en er was aardgas. Zo als God zei: Er moet licht komen, en er was licht (Genesis ), zo leefden de mensen er een goddelijk bestaan zonder kopzorgen over torenhoge energienota s of een kredietcrisis. Je zou je kunnen voorstellen, dat het verhaal zich afspeelt in een land als Nederland in laten we zeggen het einde van het vorige millennium. Groot lijkt nu soms het contrast met de meer alledaagse praktijk. Crises krijgen dagelijks een plek in het nieuws, de discussie en het gewone leven. Want zou er het afgelopen jaar een krant zijn uitgegeven zonder enige aandacht voor de kredietcrisis, de economische crisis, de klimaatcrisis, of de energiecrisis (zie ook: Van Kann, 2010). En tot overmaat van ramp is volgens het onderwerp van de Plandag 2010 ook de ruimtelijke ordening in crisis. Niettemin nemen we de planologie, als wetenschap die zich ook met de ruimtelijke ordening bezighoudt, als vertrekpunt voor een reis naar het beloofde land zonder de eerder genoemde beslommeringen. In dit artikel staat centraal dat de discussie over een toekomstbestendige energievoorziening een rol vraagt van planologen, ruimtelijke ordenaars, enzovoorts. Cruciaal in deze discussie is om de zorgen over ons huidige energiesysteem te plaatsen en te begrijpen. Van daaruit zijn mogelijk ruimtelijke visies, strategieën, concepten mogelijk, die een bijdrage kunnen leveren aan de route naar een toekomstbestendige energievoorziening. Niet zelden wordt die route ook een energietransitie genoemd, zoals in het Rijksprogramma Schoon en Zuinig (2007). Tegelijkertijd is het goed om de actuele plantheoretische discussie niet uit het oog te verliezen. Waar Albrechts (2004) een artikel over strategic (spatial) planning reexamined publiceerde, maakt Healey (2009) in Search of the Strategic in Spatial Strategy Making duidelijk dat planners zoeken naar hoe het werkelijk strategische een plek te geven in hun werk. Vier vaardigheden onderscheidt Healey ( ) die van belang zijn om met hoogdynamische vraagstukken om te gaan. Ten eerste is dat de capaciteit om plekken in al hun complexiteiten te kennen. Ten tweede de noodzaak voor de capaciteit tot verbeelding om kansen nu te zien die het momentum leveren, of de kiem leggen (zie: Zuijderhoudt, et al; 2002), voor toekomstige ontwikkelingen. De derde vaardigheid is om de intellectuele en politieke moed te hebben om in synthetic thinking betrokken te raken. Tot slot noemt Healey de capaciteit om te oordelen als zeer belangrijk voor ruimtelijk strategisch beleid. Met deze opsomming in het achterhoofd, kiezen we er voor om de discussie of er synergie kan ontstaan uit de combinatie van kennis over energie alsmede over ruimte, vol moed en zonder angst voor complexiteit te starten. Problemen in ons huidige energielandschap Niet voor niets stelt het Planbureau voor de Leefomgeving in de quickscan energie en ruimte (2010): het werken aan een duurzame energievoorziening heeft gevolgen voor de ruimtelijke inrichting van Nederland. Kortom, er is waarschijnlijk iets fundamenteel anders met de relatie tussen energie en ruimte in ons huidige energiesysteem dat draait op fossiele brandstoffen. De ruimte die dat systeem op basis van kolen, gas en olie in Nederland vraagt, is beperkt (Gordijn, et al; 2003). Ook speelt bij een ruimtelijke ontwikkeling zelden de vraag of er wel gas of elektriciteit

3 beschikbaar kan komen op een specifieke plek. De betreffende infrastructuur is zo vanzelfsprekend en als netwerk zo goed ontwikkeld, dat energie praktisch overal grenzeloos beschikbaar is, of kan worden gemaakt. Bovendien, waar ruimte dus nauwelijks een rol speelt, zijn ook de institutionele en organisatorische aspecten goed geregeld. Je kunt partijen als Enexis, Essent, Shell, Gasunie, Gasterra er wel op vertrouwen, dat ze je van minuut tot minuut voorzien van energie in de gewenste vorm in ruil voor een financiële bijdrage. Met andere woorden dat klinkt als een systeem, dat goed in elkaar steekt en waar we toch moeilijk zonder kunnen. Evenwel is er brede consensus, dat het traditionele energiesysteem piept en kraakt. Op z n minst groeien de twijfels over een betrouwbare aanvoer van aardolie en aardgas. Zonder de discussies over wanneer het peak-oil moment precies is als onbelangrijk af te doen, is het duidelijk dat er een krapte dreigt op de oliemarkt en dat olieprijzen volatiel zijn en een overwegend stijgende trend laten zien. Bovendien is het duidelijk dat het Groningen gasveld niet oneindig lang gas kan leveren voor de Nederlandse vraag naar gas. Ofschoon de gasrelatie met Rusland goed is en ook met bijvoorbeeld Algerije warme diplomatieke banden worden gecreëerd, zit er een geopolitiek aspect aan de afhankelijkheid van andere landen voor energie. Verder speelt ook de klimaatdiscussie nog steeds een rol. Hoewel Kopenhagen geen nieuwe wereldwijde afspraken opleverde, zijn er binnen de EU bindende afspraken om de uitstoot van broeikasgassen te reduceren. Dat maakt dat ook steenkool uit landen als Australië, Indonesië en Zuid-Afrika geen oplossing biedt zonder een efficiënt en degelijk functionerende afvang van CO 2 (CCS). Kortom, er is een reeks argumenten te leveren, waarom er twijfels zijn over de toekomstbestendigheid van ons huidige energiesysteem en er gezocht wordt naar een meer duurzame energievoorziening. Toch moet er nog een belangrijke kanttekening worden geplaatst bij het toekomstperspectief van het huidige energiesysteem dat loopt op fossiele brandstoffen. Want hoewel er bij sommigen de wens is om dit systeem snel te verlaten, zijn we er voorlopig nog echt niet automatisch van af (Smil, ). Enerzijds zien we initiatieven, ook in Nederland door het Zeeuwse energiebedrijf Delta, om nieuwe atoomkrachtcentrales te bouwen. Anderzijds zorgen tekorten aan olie voor stijgende olieprijzen en daardoor paradoxaal genoeg er voor dat eerder leeg genoemde olievelden opeens weer vol zitten. Zo wordt in het Drentse Schoonebeek weer werk gemaakt van oliewinning en dat geldt voor veel meer gebieden in de wereld. Ook bijvoorbeeld olie uit Canadese teerzanden wordt opeens rendabel. Jaccard (2005) breekt in zijn boek zelfs een lans voor duurzame fossiele brandstoffen en gaat in ieder geval in tegen het paradigma dat fossiele brandstoffen op korte termijn opraken. Tot slot, zou bij een eventuele doorbraak van CCS ook allerhande voorraden aan kolen voorhanden zijn voor onze toekomstige energievoorziening. Kortom, als we echt een energietransitie willen maken naar een ander meer duurzaam energiesysteem zullen we met breed gedragen en strategische visies moeten komen. En juist daar wordt een rol verondersteld voor de planoloog, die een beeld kan schetsen van een nieuw, schoon, evenzeer betrouwbaar en bijvoorkeur niet te duur energielandschap. Naar een nieuw energielandschap Het lijkt zo makkelijk om een nieuw energielandschap te beschrijven. Dat is toch een landschap waarin duurzame energie volop aanwezig is, denkend aan windturbines, zonnepanelen, enzovoorts, of niet? Maar moet zuinig, of efficiënt dan ook nog een kenmerk zijn van een duurzame

4 energievoorziening? Of is het toch minder makkelijk dan we denken om verstandige, eenvoudig leesbare uitspraken te doen over energiesystemen. Zie hieronder een voorbeeld met een tekst, die letterlijk uit de Quickscan energie en ruimte (van Hoorn, et al; ) komt. Maatregelen voor de opwekking van duurzame energie vinden voor 2020 ook al plaats, maar vormen geen groot aandeel in de totale energievoorziening. Zonneboilers (warmte), pv-cellen (elektriciteit) en kleine windturbines leveren maar kleine hoeveelheden energie, zelfs als ze in grote getale zouden worden opgesteld. Richting 2050 zal de opwekking van duurzame energie mogelijk een belangrijkere rol in de gebouwde omgeving gaan spelen (Faber & Ros 2009). Als je bovenstaande snel doorleest, denk je, een interessante opmerking, dat we eigenlijk meer richting 2050 dan 2020 moeten denken, als we het over een substantiële rol van duurzame energie in de gebouwde omgeving hebben. Evenwel, als we even teruggaan naar de eerste wet van de thermodynamica, wat betekent opwekking van duurzame energie dan? Energie kon toch noch geproduceerd worden, noch verloren gaan. Kortom, je zou of kunnen zeggen, dat alle energie duurzaam is, of dat het opwekken van energie niet kan. Wel nu, het is toch goed om de auteurs van het rapport te loven voor hun inspanning om een interessant en belangrijk verhaal te brengen, dat helaas over energie gaat en dat is en blijft een lastig begrip om over te schrijven. Waar de Van Dale zich niet waagt aan een omschrijving van het woord energie (alleen in de zin van geesteskracht), schrijft Wall ( ) het nog treffender: however, we do not understand what energy actually is, this is beyond our intellectual capacity. En dat terwijl Wall een gerenommeerd auteur is van standaardwerken als het gaat over energieleer, energie en exergie. Graag nemen we nog een voorbeeld uit hetzelfde onderzoeksrapport (van Hoorn, et al; ) om ook het aspect van energiezuinigheid bij de kop te pakken. Want als we beseffen dat energie niet verloren kan gaan, wat is energiezuinigheid dan, of wat betekent energiebesparing, of energieefficiëntie? Het grootste aandeel in de energiebesparing wordt geleverd door maatregelen aan de bestaande bouw (Van Dril et al. 2009). De warmtehuishouding van gebouwen (zowel verwarming als koeling) neemt een groot deel van het energieverbruik en de emissies voor zijn rekening (ECN 2009). Isolatie is een relatief goedkope en efficiënte oplossing om het energieverbruik te reduceren, maar veel bestaande gebouwen zijn nog onvoldoende geïsoleerd. Wederom moet gezegd, de boodschap is eigenlijk wel helder en ook wederom verstandig. Maar ja wat is nu een energiebesparing? En hoezo neemt de warmtehuishouding van gebouwen een groot deel van het energieverbruik voor zijn rekening? En als we dan snappen, dat energieverbruik conform de wetten van de thermodynamica niet bestaat, waarvoor is isolatie dan wel een oplossing? Want dat het wel verstandig is om een gebouw eerst te isoleren, alvorens het met behulp van warmte op de gewenste temperatuur te krijgen, is een zeer terechte opmerking. Sterker nog daar zit een cruciale stap op weg naar een duurzame energievoorziening. Een in de literatuur en ook in de beleidspraktijk gebruikte strategie om tot een duurzame energievoorziening te komen is de driestapsstrategie (Trias Energetica) van de Delftse hoogleraar Kees Duivesteijn (zie ook: Lysen, 1996). En nu juist de eerste stap uit die strategie is verlaag de

5 huidige vraag naar energie door een rationeel gebruik van energie. Het gebruik van de woordcombinatie rationeel gebruik, maar ook al de eerdere focus op efficiëntie en zuinigheid in dit artikel in combinatie met duurzame ontwikkeling, maakt dat we niet om het thermodynamische begrip exergie heen kunnen (Dincer en Rosen, 2005). In thermal engineering worden exergieanalyses gebruikt om inefficiënties in een energiesysteem op te sporen (zie bijv. Çomakli, et al; 2004). Dit gebeurt zowel op het schaalniveau van een apparaat (Cornelissen, 1997), energiecentrales (Kotas, 1995), maar ook hele landen (zie bijv. Hammond en Stapleton, 2001). Deze analyses voeren direct terug op de eerste twee wetten uit de thermodynamica, oftewel de energieleer. De eerste wet is nogmaals, dat energie noch geproduceerd kan worden, noch verloren kan gaan. Wel hebben we voor alles wat gebeurt een energieconversie nodig (Wall, 2009). Daarbij wordt exergie geconsumeerd. Hier volstaan we met exergie te omschrijven als de kwaliteit van energie. En die kwaliteit van energie neemt dus bij alles wat gebeurt af. Exergieanalyses brengen vervolgens in kaart waar de kwaliteit van energie sterk (sterker dan nodig) afneemt en tonen daarmee inefficiënte energieconversies aan in een energiesysteem. Of in de woorden van Dincer ( ) the inefficient and wasteful resource use will become obvious. Exergieanalyses van de energiesystemen van Japan, Zweden en Canada tonen aan dat de exergetische prestaties rondom de twintig procent liggen (Wall, 1987; 1990; Rosen, 1992). Daarbij zijn de grootste inefficiënties geïdentificeerd bij de verwarming (gaskachels) en koeling (airconditioning) van gebouwen en transport, zowel bij de verbrandingsmotor, als bij de elektromotor (zie ook: Federici, et al; 2003). Ook binnen de Nederlandse context is dit een relevant uitgangspunt, omdat niet minder dan veertig procent van het Nederlands energiegebruik gekoppeld is aan verwarming (Warmtenetwerk, 2010). Het verbranden van hoog-exergetisch aardgas om ruimtes te verwarmen tot een aangename twintig graden Celsius levert zeer lage exergie-efficiënties op. Juist hier liggen lokaal bijvoorbeeld kansen om met behulp van warmtenetten gebruik te maken van restwarmte, omgevingswarmte, of bijvoorbeeld geothermie. Ruimtelijke variabelen, als afstanden, dichtheden, omvang van functies en multifunctionaliteit van een gebied spelen een belangrijke rol bij het op een efficiënte manier inpassen van warmte- en koudenetten in lokale energiesystemen (Van Kann en de Roo, 2009). Het in beeld brengen van ruimtelijke voorwaarden voor het beter benutten (exergiegedachte) van niet effectief gebruikte energiestromen is een uitgangspunt van wat hier exergieplanning genoemd wordt (zie ook: SREX, 2010). Daarmee kunnen we ook terug naar de discussie over hoe een nieuw, schoon, evenzeer betrouwbaar en bijvoorkeur niet te duur energielandschap er uit ziet. Enerzijds hebben we dus de Trias Energetica, die min of meer de weg wijst. Zet nu eerst in op een rationeel gebruik van energie en verminder daarmee de bestaande vraag naar energie. De vervolgstap is om de resterende vraag in te vullen met behulp van energie uit hernieuwbare energiebronnen 1. Tot slot wijst de trias ook op het zo efficiënt en schoon mogelijk gebruiken van fossiele brandstoffen indien nodig. Reeds eerder is 1 De Van Dale verstaat onder duurzame of hernieuwbare energiebronnen: gebruikmaken van bronnen die blijvend beschikbaar of herwinbaar zijn, zoals wind (windenergie), zon (zonne-energie) en aardwarmte (geothermische energie). Daarbij geldt dat een energiebron een zaak of stof is die energie in enigerlei vorm levert. In de Engelse taal is ook het substantief Renewables inmiddels opgenomen in het woordenboek. Dat woord dekt veel meer de lading dan de lastige Nederlandstalige omschrijvingen van energie uit zon, wind, waterkracht, geothermie, biomassa, osmose, getijden, etcetera.

6 aangegeven, dat we voorlopig nog niet zonder kunnen. Sterker nog op de Tweede Maasvlakte, als ook in Eemshaven moeten nog gloednieuwe kolencentrales in gebruik worden genomen. Anderzijds is er dus exergieplanning dat op zoek is naar ruimtelijke voorwaarden om energiestromen in een gebied effectief te gebruiken. En juist dit effectief gebruik kan helpen om zowel de huidige vraag naar energie terug te brengen, als ook om er voor te zorgen dat we wel verstandig gebruikmaken van energie uit hernieuwbare energiebronnen. Naar het bijbehorende nieuwe energielandschap wordt ook wel gerefereerd als een geïntegreerd energie-ruimte landschap (Van Kann, 2009a). Strategische concepten als instrument In het voorgaande deel van de discussie is betoogd hoe een nieuw duurzaam energielandschap mogelijkerwijze begrepen kan worden. Aangenomen is daarbij, dat het lastig is om in hoogdynamische contexten, zoals een eventuele energietransitie, te blijven hangen in vage concepten en onjuiste begrippenkaders. Voorgesteld is om te zoeken naar strategieën, die meer algemeen geldend zijn en een hulpmiddel zijn om mogelijke, gewenste toekomstbeelden te genereren. Daarbij zijn zowel de Trias Energetica genoemd als exergieplanning als mogelijk interessante strategieën. Voor een meer praktische uitwerking hiervan wordt verwezen naar bijvoorbeeld Van Kann (2009b). Hier staat de rol van de strategie centraal. Healey ( ) betoogt onder andere op basis van werk van Albrechts (2004, 2005) dat een strategie kan helpen om een weg te banen door het moeras van vraagstukken, ideeën en argumenten om één of meer concepten, beelden of principes af te leiden die zowel betekenisvol als richtinggevend kunnen zijn. Op zo n manier kan mogelijk ook exergieplanning een bijdrage leveren om beleidsmakers te helpen uit het moeras van goede energie-ideeën te komen en het werkelijk relevante er uit te halen. Immers je kunt op een wekelijkse, zo niet dagelijkse, basis allerhande vakliteratuur lezen, waar wel weer een goed idee in staat om met behulp van een nieuwe techniek duurzame energie te produceren of efficiënter om te gaan met energie. Toch is het eigenlijk best wel schokkend om te constateren, dat als er plannen zijn bij het Ministerie van Economische Zaken om heel veel geld te investeren in windmolenparken op zee of in de Noordoostpolder, dat niemand vraagt om een soort van energie-kosten-baten-analyse. Stel je hebt een miljard Euro ter beschikking en je wil iets groens doen met de energievoorziening, zou je dan niet willen weten hoe je dat geld efficiënt besteedt? En gaat het er dan om, om zoveel mogelijk CO 2 -uitstoot te voorkomen, zoveel mogelijk elektriciteit uit wind te genereren, of bijvoorbeeld het aandeel van energie uit hernieuwbare bronnen ten koste van fossiele brandstoffen te vergroten? Natuurlijk staat het de politiek helemaal vrij om keuzes te maken, maar dan wel graag een beetje strategisch. En als dan bijvoorbeeld het aandeel van energie uit hernieuwbare bronnen ten koste van fossiele brandstoffen te vergroten een doel is, dan zou een energie-kosten-baten-analyse van een aantal opties zeer gewenst zijn. Daarbij zouden opties die enorme inefficiënties in het energiesysteem (denk aan exergieanalyses) zouden aanpakken waarschijnlijk veel beter scoren dan een windmolenpark 2. Te denken valt dan aan het gebruik van andere verwarming-, verkoeling- en transportsystemen. Resumé, er lijkt best een 2 Voor de volledigheid dient opgemerkt te worden, dat de auteur niet tegen de bouw van windturbines is, zo lang dat op goede plekken is. Daarbij is goed minimaal een combinatie van ruimtelijke maar ook energetische factoren, want voor een windmolenpark is de nabijheid van een hoogspanningsleiding bijvoorbeeld wenselijk. Ook onderstreept de auteur dat het primaat om andere en zelfs bewust foute afwegingen te maken bij de politiek ligt. Wel zou ik die keuzes graag inzichtelijk hebben.

7 behoefte te bestaan voor strategische concepten, die in de dagelijkse beleidspraktijk helpen om goede afwegingen te maken. Als we iets dieper op de rol van ruimtelijke (beleids)strategieën ingaan, wordt al door Zonneveld (1991) aangegeven dat strategische concepten de input kunnen zijn voor wat Faludi lokale inrichtingsprincipes noemt (Zonneveld, ). Van Kann en Leduc (2008) laten zien, dat met behulp van exergieplanning energiecascadering (zie figuur 1) als lokaal inrichtingsprincipe kan worden gebruikt in de ruimtelijke planning met als voorbeeld Maastricht. Nadrukkelijk wordt er daarbij door de auteurs op gewezen, dat proximiteit en connectiviteit twee ontwerpprincipes zijn die uit energiecascadering voortkomen, maar in iedere specifieke ruimtelijke situatie anders uitwerken. Een wel met energiecascadering te vergelijken strategisch concept is industrial ecology. Daar geldt ook dat co-location en integratie van bedrijven die gebruik kunnen maken van afval van andere industrieën, op dezelfde locatie essentieel is voor het succes van het concept (zie bijv. Roberts, 2004). Ook dat concept levert vervolgens concrete ontwerpprincipes op. Roberts (2004) toont er acht, waarvan bijvoorbeeld co-locating maar ook het aanbieden van passende smart-infrastructure interessante zijn, die ook in de discussie over geïntegreerde energie-ruimte landschappen een rol kunnen hebben. Kern is, dat het met behulp van strategische concepten eenvoudiger is om tot altijd tekenbare inrichtingsprincipes (Faludi, 1996) te komen die ook vertaald kunnen worden naar concrete, specifieke situaties. Dat is zeker essentieel op weg naar een meer duurzame energievoorziening, omdat zowel het inpassen van energie uit hernieuwbare energiebronnen, als het zorgen voor een efficiënt gebruik van energiestromen om lokaal of regionaal maatwerk vraagt. Figuur 1: energiecascadering als principe

8 Tot slot zien we voor strategische concepten ook een rol weggelegd, specifiek in een energietransitie. Die kan begrepen worden als een structureel veranderingsproces, zoals Zuiderhoudt et al. (2002) dit beschrijven. In de overgang van een oude orde (lees: het vertrouwde energiesysteem op basis van fossiele brandstoffen) naar een nieuwe orde (lees: een duurzame energievoorziening) zit een tussenperiode met een chaotische, instabiele fase. De genoemde auteurs zien daarbij drie uitkomsten om uit die instabiele fase te komen, te weten: het wegvallen van de spanning (het probleem verdwijnt als vanzelf), het leggen van een kiem voor een nieuwe orde, maar ook regressie (instorten van bestaande systeem). Dat laatste lijkt sterk onwenselijk als het gaat om een betrouwbare energievoorziening en de maatschappelijke ontwrichting die dat zou kunnen betekenen. Het wegvallen van de spanning zou kunnen plaatsvinden door technische doorbraken, zoals bijvoorbeeld het welslagen van kernfusie. Toch ligt dat niet binnen de macht van een ruimtelijk beleidsmaker om daar veel invloed op uit te oefenen. Dat betekent dat we eigenlijk een kiem moeten leggen voor een nieuwe orde. Nog steeds de lijn van Zuiderhoudt et al. (2002) volgend, betekent dat weer, dat we niet moeten weglopen voor chaos en juist wel moet uitkijken voor verstarringen. Dus zijn we niet bang dat we met z n allen een gevoel hebben dat we zoekende zijn, of dat regels niet adequaat blijken (idem-66), zoals van Hoorn, et al. (2010) vaststellen. Wel kan het systeem verstarren en uiteindelijk kan regressie optreden, als er chaos is zonder uitzicht op verandering. Daarom is ook de vraag waar gaat het naartoe? belangrijk en zijn we blij met het gevoel dat de uitdaging wel spannend is (Zuiderhoudt, et al ). Slotsom Waar we begonnen met het idee, dat de ruimtelijke ordening in een crisis zit, is hier nu juist betoogd dat de ruimtelijke planning een bijdrage kan gaan leveren aan het oplossen van andere crises. Daarbij is nadrukkelijk aangegeven, dat de zoektocht naar het strategisch belangrijk is. Ook de vier eigenschappen onderscheiden door Healey ( ) lijken van belang om bijvoorbeeld de energiecrisis op een verstandige manier te lijf te gaan. Weglopen voor complexiteiten is geen verstandige aanpak. Niet voor niets wordt ook het thermodynamisch begrip exergie bij de kop gepakt als het gaat om geïntegreerde energie-ruimte landschappen. Simpelweg, omdat we er met het begrip energie (waarvan Wall (2009) nog steeds vindt dat we het niet kunnen kennen) alleen niet komen. Tegelijkertijd zijn argumenten geleverd om strategische concepten te zoeken om kansen te verbeelden die nu de kiem leggen voor toekomstige ontwikkelingen. Ook is er een rol toegedicht voor meer strategisch beleid om vooral de daadwerkelijke politieke beleidskeuzes beter en met meer moed te kunnen laten nemen en beleidsbepalers meer in gehelen te laten denken. Mogelijk dat bijvoorbeeld energie-kosten-baten-analyses op basis van exergetische inzichten er toe kunnen leiden dat de capaciteit om te oordelen over beleid voor geïntegreerde energie-ruimte landschappen groeit. In heel andere woorden, er is een vorm van strategische planning nodig om tot breed gedragen regionaal afgestemde energielandschappen te komen. Kortom, binnenkort is er een land waar mensen doen waar ze gewoonweg zin in hebben. Zonder beslommeringen over bijvoorbeeld energieprijzen worden gezellige Sinterklaasavonden georganiseerd in lekker verwarmde huizen. Er is zonlicht, en er is geothermie. Zo leven de mensen er een goddelijk bestaan zonder kopzorgen. Je zou je kunnen voorstellen, dat het verhaal zich afspeelt in een land als Nederland in laten we zeggen 2050.

9 Literatuurlijst - Albrechts, L (2004) Strategic (spatial) planning reexamind in: Environment and Planning B: Planning and Design, 2004, 31, p Albrechts, L (2005) Creativity as a drive for change in: Planning Theory 2005, 4, p Çomakli, K; B Yüksel en Ö Çomakli (2004) Evaluation of energy and exergy losses in district heating network in: Applied Thermal Engineering, 2004, 24, Cornelissen, RL (1997) Thermodynamics and sustainable development, the use of exergy analysis and the reduction of irreversibility Ph.D. thesis, University of Twente: Enschede - Dincer, I (2002) The role of exergy in energy policy making in: Energy Policy, 2002, 30, p Dincer, I en MA Rosen (2005) Thermodynamic aspects of renewables and sustainable development in: Renewable and Sustainable Energy Reviews, 2005, 9, p Faludi, A (1996) Framing with images in: Environment and Planning B: Planning and Design, 1996, 23, p Federici, M; S Ulgiati; D Verdesca en R Basosi (2003) Efficiency and sustainability indicators for passenger and commodities transportation systems The case of Siena, Italy in: Ecological Indicators, 2003, 3, Gordijn, H; F Verwest en A van Hoorn (2003) Energie is ruimte Ruimtelijke Planbureau, NAi Uitgevers: Rotterdam - Hammond, GP en AJ Stapleton (2001) Exergy analysis of the United Kingdom energy system in: Proc Instn Mech Engrs, 2001, 215, p Healey, P (2009) In Search of the Strategic in Spatial Strategy Making in: Planning Theory & Practice, 10, 4, p van Hoorn, A; J Tennekes en R van den Wijngaart (2010) Quickscan energie en ruimte - Raakvlakken tussen energiebeleid en ruimtelijke ordening Planbureau voor de Leefomgeving: Bilthoven/Den Haag - Jaccard, M (2005) Sustainable Fossil Fuels: The Unusual Suspect in the Quest for Clean and Enduring Energy Cambridge University Press: Cambridge U.K. - Van Kann, FMG (2009a) Ander klimaat? Tijd voor geïntegreerde energie-ruimte landschappen! in: Tussen droom en werkelijkheid, red. G. Bouma, F. Filius, H. Leinfelder en B. Waterhout, Plandag 2009: Brussel, p Van Kann, FMG (2009b) Naar een duurzaam energiesysteem in: Rooilijn 42, 3, p Van Kann, FMG (2010) Energiecrisis? Een krachtige ruimtelijke uitdaging! in: Girugten, 41, 3, p Van Kann, FMG en G de Roo (2009) Scaling of Multi-functional Structures as a Spatial Argument for Low-Exergy Planning in: Proceedings of 3 rd International Conference on Smart and Sustainable Built Environments, juni: Delft - Van Kann, FMG en WRWA Leduc (2008) Synergy between regional planning and energy as a contribution to a carbon neutral society - energy cascading as a new principle for mixed land-use in: SCUPAD Congress, mei 2008: Salzburg - Kotas, TJ (1995) The exergy method of thermal plant analysis Krieger: Malabar

10 - Lysen, E (1996) The Trias Energetica, Solar Energy Strategies for Developing Countries in: Proceedings of Eurosun Conference, september: Freiburg - Roberts, BH (2004) The application of industrial ecology principles and planning guidelines for the development of eco-industrial parks: an Australian case study in: Journal of Cleaner Production, 2004, 12, p Rosen, MA (1992) Evaluation of energy utilization efficiency in Canada using energy and exergy analysis in: Energy, 17, 4, p Smil, V (2005) Energy at the Crossroads Global Perspectives and Uncertainties Massachusetts Institute of Technology: Cambridge - SREX (2010) Exergieplanning Synergie tussen Regionale Planning en Exergie (SREX) in: bezocht op 16 april Wall, G. (1987) Exergy conversion in the Swedisch society in: Resources and Energy, 1987, 9, p Wall, G (1990) Exergy conversion in the Japanese society in: Energy, 15, 5, p Wall, G (2009) Exergetics Exergy, Ecology, Democracy: Bucaramanga - Warmtenetwerk (2010) Warmtenieuws in: bezocht op 16 april Zonneveld, W (1991) Conceptvorming in de ruimtelijke planning, patronen en processen Planologisch en Demografisch Instituut van de Universiteit van Amsterdam: Amsterdam - Zuiderhoudt, R; JJ Wobben; S ten Have en V Busato (2002) De logica van chaos in veranderingsprocessen in: Holland Management Review, 2002, 82, p