MENS, WAAR BEN JE? DIE FRAGE NACH DER TECHNIK AAN DE HAND VAN DRIE ZOEKPLAATJES.

Transcriptie

1 MENS, WAAR BEN JE? DIE FRAGE NACH DER TECHNIK AAN DE HAND VAN DRIE ZOEKPLAATJES. Katja de Vries Hogewoerd 167a 2311 HL Leiden

2 INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE...1 LIJST MET AFBEELDINGEN VOORAF...3 I. WAARUIT KOMT HET DENKEN VAN HEIDEGGER? METAFYSICA & DE DOOD VAN DE METAFYSICA (HET ALOMTEGENWOORDIG WORDEN VAN DE TECHNIEK)...6 II. III. A. OPKOMST VAN DE TECHNIEK...6 B. METAFYSICA & DE DOOD VAN DE METAFYSICA Nietzsche s kritiek op het hiërarchisch-oppositionele karakter van de metafysica: Kritiek van Dilthey, graaf Yorck op het voorstellende karakter van de metafysica: Heideggers kritiek op het onto-theologische van de metafysica en op haar arbeidskarakter:...11 C. HET EINDE VAN DE MENS. TECHNIEK EN HET BEGRIP VAN HET MENSZIJN HEIDEGGERS DENKWEG: VAN VRAAG NAAR VRIJE BETREKKING...19 A. DE VRAAG...19 B. EEN VRIJE BETREKKING...24 C. HET VINDEN VAN EEN NAAM WAARIN HET WEZEN KAN WEZEN...26 POGINGEN OM TE BEANTWOORDEN AAN DE EPOCHE VAN DE TECHNIEK, DIE ECHTER MISLUKKEN OMDAT ZE EEN ONVRIJE VERHOUDING TOT DE TECHNIEK HEBBEN. HET ARTIKEL VAN VAN DER POT...29 A. STROMINGEN DIE MENEN DAT ER GEEN PROBLEEM IS T.A.V. DE BEHEERSING VAN DE TECHNIEK B. APPELLERENDE BESCHOUWINGEN DIE MENEN DAT ER WEL EEN PROBLEEM IS T.A.V. DE BEHEERSING VAN DE TECHNIEK IV. HEIDEGGERS DOORDENKING VAN DE OORZAKELIJKHEID...33 A. DE VIER AITIA B. WAT VERBINDT DE VIER AITIA?...35 C. ALETHEIA & TIJD...37 D. ZUGLEICH TECHNIK UND GESTELL...39 V. MENS WAAR BEN JE? KUNST & TECHNIEK...41 A. INZET: DE MENS B. KUNST & TECHNIEK. HET RAADSEL VAN ARIADNE...42 C. DE MENS NIET ALS LOUTER BESTAND DE MENS DIE DE AANSPRAAK (APPÈL) VAN HET GESCHICK ZOU KUNNEN HOREN

3 LIJST MET AFBEELDINGEN. Figuur 1 Systême figuré des connoisances humaines, Reproductie uit de tabel die was ingevoegd in deel I van de van de Encyclopédie (oorspronkelijke uitgave uit 1751)....7 Uit: D. Diderot (édition critique et annotée présentée par John Lough et Jacques Proust), Encyclopédie : I, Lettre A, Paris: Hermann 1976, p. Figuur 2 Hans Holbein, Het lichaam van de dode Christus in de tombe, 1521, olie op hout, Kunstmuseum Basel, Basel, Zwitserland Uit: Figuur 3 Giorgio de Chirico, De beloning van de ziener (The Soothsayer s Recompense/ Der Lohn des Wahrsagers), 1913, olie op doek, 136 x 181, Museum of Art, Philadelphia Uit: A. de Visser, Kunst met voetnoten *. *Inhoud en betekenis in de beeldende kunst, Nijmegen: SUN, 1989, p. 77. Figuur 4a Soierie, Moulins de Piédmont en Perspective, illustratie uit de Encyclopédie.22 Uit: M. Dujardin; R. Lewinter; J. Payen; D. Diderot, De encyclopédie van Diderot en d'alembert ( ) : alle platen, Utrecht: Spectrum 1978, pp Figuur 4b Anatomie, illustratie uit de Encyclopédie Uit: M. Dujardin; R. Lewinter; J. Payen; D. Diderot, De encyclopédie van Diderot en d'alembert ( ) : alle platen, Utrecht: Spectrum 1978, p Figuur 4c Economie Rustique. Art de faire éclore les poulets, Illustratie uit de Encyclopédie.23 Uit: M. Dujardin; R. Lewinter; J. Payen; D. Diderot, De encyclopédie van Diderot en d'alembert ( ) : alle platen, Utrecht: Spectrum 1978, p. 82. Figuur 4d Minéralogie, Coupe d une Mine, Illustratie uit de Encyclopédie 23 Uit: M. Dujardin; R. Lewinter; J. Payen; D. Diderot, De encyclopédie van Diderot en d'alembert ( ) : alle platen, Utrecht: Spectrum 1978, p Figuur 5 Schematische weergave van de denkweg in Die Frage nach der Technik (FndT) van de techniek als instrument in de handen van de mens naar het wezen van de techniek (Gestell)

4 0. VOORAF In juli 2001 zorgden anti-globalisten voor zware rellen rond de G8-top in Genua. In september 2001 werd het World Trade Centre in New York geraakt door twee vliegtuigen die door moslimfundamentalisten waren gekaapt. Al meer dan 30 jaar eisen groeperingen als Greenpeace sluiting van de kerncentrale in Borssele. Hoe uiteenlopend de drie bovengenoemde acties ook mogen zijn, zij delen allen in een aversie tegen de moderne westerse wereld waarin niets meer een waarde op zich vormt en waarin alles slechts is gericht op vermeerdering; een wereld van berekening die geen enkel doel kent behalve voorwaarts willen. Kortom: een wereld waarin er niets anders is dan techniek. Naast deze bestrijders van de techniek, zijn er ook op zijn minst even veel vurige voorstanders van de techniek: voorvechters van de vrije markt economie, liberale denkers, wetenschapspositivisten etc. Deze voorstanders van de techniek geloven dat slechts een pragmatische of technische instelling een vruchtbare handelingswijze is. Ondertussen is te zien dat zowel voor- als tegenstanders van de alomtegenwoordige aanwezigheid van de techniek niet buiten de techniek kunnen. Bij het begin van de Ramadan in november 2002 werd Mekka-Cola op de markt gebracht bij wijze van islamitisch antwoord op het verwerpelijk commerciële Coca Cola; maar dit antwoord kon op haar beurt niets anders zijn dan een even commercieel drankje. Ook de milieubewegingen uit de jaren 70 en 80 ondervinden dat hun imago tegenwoordig aan een zekere sleetsheid onderhevig is geraakt en zij moeten zich het hoofd breken over de vraag hoe het product milieuactivisme meer eigentijds en aantrekkelijk kan worden gemaakt. Dit werpt enerzijds de vraag op of het mogelijk is om niet-technisch te handelen of te denken en anderzijds de vraag of techniek een neutraal middel waarvan de betekenis slechts afhankelijk is van het doel waarop het gericht is. Het is verleidelijk om Heidegger af te doen als niets anders dan één van de vele techniekpessimisten 1, maar de wijze waarop het denken van Heidegger omgaat met de bovengenoemde vragen laat zien dat zijn doordenking van de techniek niet samenvalt met welke positie dan ook op het spectrum dat zich uitstrekt tussen de bovengenoemde techniekpessimisten en techniekoptimisten. In een interview met Der Spiegel uit 1966 antwoordt Heidegger op de vraag of hij niet slechts een pessimist is, die het tovenaarsleerling motief heeft hergebruikt: Pessimisme, nee. Pessimisme en optimisme zijn in het kader van de hier beproefde bezinning al te beperkte posities. Maar vooral de moderne techniek is geen werktuig en heeft ook niet meer met werktuigen van doen 2. Een bezinning op de techniek die verder reikt dan de kaders van pessimisme en optimisme: hoe meer je er over nadenkt, hoe onmogelijker dit lijkt. In deze paper wil ik een poging wagen de denkweg van Heidegger die het mogelijk zou maken om zich buiten het oordelende denken om op de techniek te bezinnen na te voltrekken. 1 Zo zou men er in dit kader bijvoorbeeld op kunnen wijzen dat Heidegger zich in 1975 aansloot bij een initiatief dat ten doel had het gebruik van kernenergie in te perken: So hat er [Heidegger] sich trotz der Abstinenz, die er sich in diesem Bereich nach der Verirrung von 1933 auferlegte, einer Initiative angeschlossen, die Ende 1975 ein Moratorium im Ausbau der Nutzung des Kernenergies forderte. Uit: W. Biemel & F-W von Herrmann (red.), Kunst und Technik. Gedächtnisschrift zum 100. Geburtstag von Martin Heidegger, Frankfurt am Main: Kostermann M. Heidegger, (red. J. De Visser), Alleen een God kan ons nog redden. Heidegger is gesprek met der Spiegel. Klement/Pelckmans: Kampen 2002, p

5 Het denken van Heidegger zal afgezet worden tegen een artikel van de hand van Van der Pot 3, doordat op deze wijze scherper kan worden gesteld wat de bezinning van Heidegger op de techniek allemaal niet inhoudt: namelijk geen deterministische visie op de techniek en ook geen oproep om op een meer ethische wijze met de techniek om te gaan.. Bij het onder woorden brengen van een bezinning van Heidegger speelt altijd de problematiek van de methode: hoe kan ik immers ooit recht doen aan een bezinning op de techniek, wanneer de techniek zo alomtegenwoordig lijkt te zijn. Anders gezegd: als het tegen de techniek gerichte Mekka-Cola zelf onmiddellijk in de techniek wordt opgenomen 4, is het dan niet zo dat elke bezinning op de techniek gedoemd is om zelf altijd al weer volledig opgenomen te zijn door de techniek? Is er een spreken dat kan beantwoorden aan de techniek? Het is mijn overtuiging dat alleen vanuit dezelfde plaats in de wereld waar de moderne techniek is ontstaan, ook een ommekeer kan worden voorbereid, dat deze niet door overname van Zen-Boeddisme of andere Oosterse wereldbeschouwingen kan geschieden. Voor een ommekeer in het denken is de hulp van de Europese overlevering nodig die nieuw moet worden toegeëigend. Denken wordt alleen veranderd door denken dat dezelfde herkomst en bestemming heeft 5. Wat is de herkomst en bestemming van de moderne techniek? Welke ervaring zal moeten worden teruggewonnen die het wellicht mogelijk zou kunnen maken om ons op een niettechnische wijze d.w.z. in een semantiek die zich niet verstrikt in woorden als wil en tegenwil of macht en onmacht te bezinnen op de techniek? In de loop van dit paper zal duidelijk worden dat het betekenisvol is om te zien dat de betekenis van het oud-griekse woord τέχνη (technè) waarvan ons woord techniek is afgeleid niet alleen technische kundigheid omvatte, maar ook hetgeen wij tegenwoordig zouden aanduiden met artistiek scheppingsvermogen; en dat het het oud-griekse woord poièsis waarvan ons woord product is afgeleid de betekenis van voortbrenging had, waarbij het niet alleen ging om technische voortbrenging maar ook om de voortbrenging zoals die geschiedt door een kunstenaar of door de natuur. Dit zou een aanwijzing kunnen vormen dat de kunst en de techniek in hun herkomst sterk met elkaar verwant zijn en dat ze pas in de loop de eeuwen uit elkaar zijn gegaan in kunst als esthetische verpozing en techniek als functioneel instrument 6 en dat een mogelijke weg die kan leiden tot een beantwoording aan de techniek zou kunnen liggen in de kunst. Maar men dient hier op zijn hoede te zijn: slechts vanuit kunst die geen esthetische verpozing of beleving is maar die een licht werpt op de gemeenschappelijke herkomst van techniek en kunst (op de en tussen kunst en techniek 7 ) zou eventueel een confrontatie met de techniek mogelijk kunnen zijn. Bestaat dergelijke kunst? Alles is beleving. Maar misschien is de beleving wel het element waarin de kunst sterft. Dit sterven gaat zo langzaam dat het verscheidene eeuwen nodig heeft. 8 3 J.H.J. van der Pot, De beheersing van de technische vooruitgang als ethisch probleem. Wijsgerig Perspectief 22 (1981), pp Zo kwam nadat Mekka-Cola op de markt was gebracht vrijwel onmiddellijk daarna een andere islamitisch correcte en anti-westerse cola op de markt, de zogenaamde Qibla-Cola (qibla duidt de gebedsrichting naar Mekka aan). 5 M. Heidegger, (red. J. De Visser), Alleen een God kan ons nog redden. Heidegger is gesprek met der Spiegel. Klement/Pelckmans: Kampen p G. Visser, collegereeks cultuurfilosofie avondprogramma aan de universiteit Leiden [hierna aangeduid met Visser, CF-college ], college 15/12/ Cf: G. Visser, Nietzsche & Heidegger. Een confrontatie. Nijmegen: SUN 1989, pp Uit: M. Heidegger, Holzwege (Gesamtausgabe, band 5), p. 66 (uit het nawoord bij Der Ursprung des Kunstwerkes, 1935/1936). Zoals aangehaald in: G. Visser, De druk van de beleving. Filosofie en kunst in een domein van overgang en ondergang, Nijmegen: SUN 1998, pp

6 De vraag naar de mogelijkheid van kunst in een technologische epoche wordt ook gesteld in De druk van de beleving, de bezinning van G. Visser met betrekking tot de verhouding van filosofie, kunst en techniek. Hierin merkt Visser op: In plaats van: alles is beleving, had Heidegger ook kunnen schrijven: alles is maakbaar 9. En daarop aansluitend stelt hij de vraag: Dreigt ook de kunst niet gaandeweg totaal te worden gemobiliseerd in een circuit dat nog alleen het gaandehouden van zichzelf kent? 10 Anders gezegd: Is er kunst die niet slechts betrokken is op het ego cogito, dat het brandpunt is van al het denken, willen en ondergaan? In de hieronder volgende tekst heb ik een poging gewaagd om de gang van het denken van Heidegger na te vol trekken aan de hand van drie illustraties 11 : kunst waarin de mens is verdwenen en de techniek of juist niet de techniek, maar het wezen van de techniek? heerst. Zoals Heidegger zelf zegt over een door Van Gogh geschilderd paar oude schoenen: Van Goghs Gemälde ist die Eröffnung dessen, was das Zeug, das Paar Schuhe in Wahrheit ist. Dieses Seiende tritt in die Unverborgenheit seines Seins heraus 12. Is het mogelijk dat een kunstwerk ons confronteert met het raadsel van het zijn zelf? 13 Wat is het anders wat het wonderbaarlijke van een kunstwerk uitmaakt? Visser schrijft: Het is niet het exacte van de weergave en al evenmin het originele van de fantasie dat een werk in de diepste zin tot kunstwerk maakt. Er gaat aan deze alternatieven iets vooraf dat vanzelfsprekend lijkt zodra men het hoort, maar toch niet wordt gezien: dat kunst in de eerste plaats antwoord is. Antwoord op het overweldigend bevreemdende van het mens-zijn 14. Is er wel iets overweldigend bevreemdends aan het mens-zijn in de epoche van de techniek? En hoe verhoudt zich dat tot de techniek? Aan het begin van deze denkweg is nog niet te zeggen of de denkweg zal slagen. Pas aan het einde van de door ons afgelegde weg zullen we ons misschien kunnen omdraaien en kunnen zien of er iets is gaan dagen aan de horizon. 9 G. Visser, De druk van de beleving. Filosofie en kunst in een domein van overgang en ondergang, Nijmegen: SUN 1998, p Idem, p Ik heb afgezien van kunstenaars die reeds door Heidegger zelf bewierookt zijn (o.a. Paul Klee en Vincent van Gogh). In deze paper komen aan de orde: (1) enkele gravures uit de Encyclopédie, ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers. Reproductie uit : M. Dujardin, R. Lewinter, J. Payen, D. Diderot, De encyclopédie van Diderot en d'alembert ( ) : alle platen, Utrecht: Spectrum (2) Giorgio de Chirico, De beloning van de ziener (The Soothsayer s Recompense/ Der Lohn des Wahrsagers), 1913, olie op doek, 136 x 181, Museum of Art, Philadelphia. Reproductie uit: A. de Visser, Kunst met voetnoten *. *Inhoud en betekenis in de beeldende kunst, Nijmegen: SUN 1989, p. 77. (3) Hans Holbein, Het lichaam van de dode Christus in de tombe, 1521, olie op hout, Kunstmuseum Basel, Basel, Zwitserland. Reproductie uit: 12 M. Heidegger, Der Ursprung des Kunstwerkes (1935/36) Holzwege (GA 5), p Cf: G. Visser, Nietzsche & Heidegger. Een confrontatie. Nijmegen: SUN 1989, p Idem. 5

7 I. WAARUIT KOMT HET DENKEN VAN HEIDEGGER? METAFYSICA & DE DOOD VAN DE METAFYSICA (HET ALOMTEGENWOORDIG WORDEN VAN DE TECHNIEK). a. Opkomst van de techniek Alhoewel het vrijwel onmogelijk is om een exact moment aan te geven wanneer de mechanisering en technologiesering van het westerse wereldbeeld is begonnen, ziet men meestal de 16 de en 17 de eeuw (met grote namen als Copernicus, Kepler, Galileo Galilei, maar ook denkers als Descartes en Hobbes) als de aanloop tot de explosie van industrialisering en wetenschap aan het einde van de 18 de eeuw en begin 19 de eeuw, om vervolgens vanaf het midden van de 19 de eeuw een exponentiële vlucht te nemen in de zogenaamde Tweede Industriële Revolutie, waarin o.a. het gebruik van elektriciteit en de chemische industrie een doorslaggevende rol zullen spelen 15. Misschien is hèt cruciale moment in deze historische ontwikkeling wel gelegen in de periode van de Eerste Industriële Revolutie de periode van de Verlichting die vlak voorafgaat aan de Franse revolutie en waarin o.a. de Encyclopédie van Diderot en d Alembert tot stand komt. In het door Diderot geschreven lemma art ( kunst maar beter te vertalen door kundigheid of know-how, hetgeen wij tegenwoordig wellicht gewoon zouden aanduiden als techniek ) is goed te zien hoe dit van het Griekse technè afstammende begrip in de tweede helft van de 18 de eeuw de status krijgt van instrument in de handen van de mens en zich tevens uitgaat strekken tot steeds meer gebieden van het menselijk bestaan. Het menselijk bestaan wordt steeds artificiëler. Diderot schrijft over de wetenschappen (die eigenlijk niet anders zijn dan noemers waaronder meerdere arts met betrekking tot één soort object gevat kunnen worden) en de arts zelf: C est l industrie de l homme appliquée aux productions de la nature, ou pars es besoins, ou par son luxe, ou par son amusement, ou par sa curiosité, etc., qui a donné naissance aux sciences et aux arts. 16 Opmerkelijk is het om te zien dat zelfs bij Diderot al de ervaring dat de techniek de werkelijkheid geweld lijkt aan te doen soms al tussen de regels door lijkt te schijnen. Zo staat onder het lemma art: Si l objet s exécute, la collection et la disposition technique des règles selon lesquelles il s exécute s appellent art. 17 Het woord s exécuter betekent sec uitgevoerd worden, maar draagt ook de betekenis (met tegenzin) gehoorzamen in zich. Het bovenstaande citaat kan dus vertaald worden als: Wanneer een object (met tegenzin) gehoorzaamd, dan heet de verzameling en de technische inrichting van de regels, volgens welke het object gebracht wordt tot dit gehoorzamen, kunst. In figuur 1 is het schema te zien uit de prospectus die vooraf ging aan de Encyclopédie waarin de indeling van alle menselijke kennis wordt weergegeven. Hierin is zichtbaar hoe de raison (rede) een centrale positie inneemt. De kennis van de rede zijn de verschillende arts: zo zijn bijvoorbeeld zowel de theologie als de metaalindustrie arts. De aan weerszijde van de raison geplaatste domeinen van de mémoire en de imagination steken schril af bij de centrale positie van de raison. Ook al tijdens de Verlichting zelf had men gezien dat er in de loop der tijden iets fundamenteels verandert was in de benadering van de wereld. Het in de Verlichting gemaakte 15 Cf: S. Bem, Het bewustzijn te lijf. Een geschiedenis van de psychologie, Amsterdam: Boom D. Diderot & J. d'alembert (introd. et notes par Albert Soboul), L'encyclopédie, ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers. Textes choisis, Paris: Éditions sociales 1976, p Idem. 6

8 Figuur 1 Systême figuré des connoisances humaines, Reproductie uit de tabel die was ingevoegd in deel I van de Encyclopédie (oorspronkelijke uitgave uit 1751). 7

9 historische onderscheid tussen (1) een mythische; (2) een metafysische, en (3) een positivistische benadering van de wereld, is inmiddels meestal vervangen door een beeld van historische ontwikkeling van (1) een kosmische wereldervaring (teleologisch-hiërarchische orde), (2) een mechanistische wereldervaring (universele werkingssamenhang), naar (3) een informatische wereldervaring (samenhang van informatie- en communicatiesystemen); alhoewel het schema uit de Verlichting verschilt van het modernere schema, doordat het de wijze van denken ten aanzien van de wereld als maatstaf neemt, terwijl het moderne schema de wijze van denken ten aanzien van techniek als maatstaf neemt, gaan beide schema s ervan uit dat de aanvang van het Westerse denken niet-technisch is geweest 18. Parallel aan de opkomst van de mechanisering en de techniek ontstaat bij sommige denkers ook de ervaring dat een mechanisch of technologisch wereldbeeld de wereld tekort doet of geweld aan doet: bekende namen onder deze romantische denkers zijn o.a. de romanticus avant la lettre Vico ( ) en Rousseau ( ). b. Metafysica & de dood van de metafysica In de 19 de eeuw komen er bepaalde denkers op die het inzicht hebben dat het niet zozeer het technologische denken op zich is dat het leven geweld aandoet, als wel het overgeleverde voorstellende denken 19 dat sinds de aristoteliaanse metafysica en het ego cogito van Descartes onze levenshouding is gaan beheersen. Het mensbeeld van Aristoteles, dat de mens een animal rationale (zoön logon echon) is, is tot op de dag van vandaag in brede kring nog steeds de heersende gedachte. Aristoteles zet in het 1 ste boek van zijn Metafysica 20 onmiddellijk uiteen dat de mens leeft met techniek en in overleg: kai technè kai logismoi (logismoi overwegingen). Hoewel de logismoi (het weten dat hieruit voortvoeit is epistemè, d.w.z. wetenschap of kennis ) en de techné berusten op empeiría (ondervinding), waarover ook de dieren gedeeltelijk beschikken, doordat zij aisthèsis (zintuigen) en mème (herinnering) hebben, zijn de epistemè en technè wezenlijk verschillend van de empeiría omdat zij een wezenlijk weten of kennen (eidenai) zijn. Eidenai is het herkennen van de algemeenheid waaronder iets valt. Wanneer een arts kan vaststellen dat een geneesmiddel bij bepaalde individuen baat heeft gehad, dan geeft hij blijk van empeiria; maar als hij oordeelt dat het bijvoorbeeld werkt bij alle phlegmatici of bij alle cholerici, dan is dat epistemè 21. Hier zien we dus de platoonse idea terug in Aristoteles. Aristoteles verwerpt [ ] die opvatting [..] wat de transcendentie van de idèai betreft: de vormen bestaan slechts [ ] voor zover ze belichaamd worden door de individuele concrete dingen. Het zijn deze laatste die, als combinatie van stof en vorm, aanspraak kunnen maken op de titel ousia. Zij zijn drager of onderwerp van een verscheidenheid van accidenten of niet-essentiële predikaten. [ ] Kennis als zodanig echter, d.w.z. wetenschappelijke kennis, is [ ] alleen maar mogelijk van het algemene, dat wil zeggen van de algemene begrippen 22. Hier zien we een cruciaal probleem opkomen dat besloten ligt in het denken van Aristoteles, namelijk dat ons kenvermogen ons tegelijkertijd belemmert dat wat er is (de concrete ousia) te kennen, omdat we niets anders kunnen kennen dan dat wat in ons denken reeds besloten 18 G. Visser, Twee schema s. In: G. Visser (red.), Heideggers vraag naar de techniek. Aanvullende teksten. Inleiding filosofie van cultuur en samenleving. Syllabus Faculteit der Wijsbegeerte Universiteit Leiden, tekst De samenhang tussen het voorstellende of oordelende denken van de metafysica en de techniek zal in de verdere loop van dit hoofdstuk duidelijk worden, met name onder c. Het einde van de mens. Techniek en het begrip van het menszijn van dit hoofdstuk en in hoofdstuk II. 20 Aristoteles, Metafysica, 980 a en verder. 21 Dit voorbeeld van de epistemè van een arts is ontleend aan: Aristoteles, Metaphysica, 981a H. de Ley, Aristoteles wereldbeeld. Uit: Aristoteles (ingeleid, vertaald en geannoteerd door dr. H. de Ley), Metaphysica A, Baarn: Wereldvenster 1977, pp

10 ligt. Wat de werkelijkheid als zodanig constitueert, de concrete ousia, ligt wel aan de oorsprong van de zintuiglijke waarneming, maar is als totaliteit van vorm én stof niet kenbaar 23. Deze concrete ousia het concrete paard zelf, daar voor me is de geschiedenis ingegaan als het dat-zijn (existentie), terwijl het algemene wezen van het paard waaronder wij het paard als paard kunnen kennen, in de metafysische traditie als wat-zijn (essentie) is opgevat 24. Nadat we de vier kenmerken van de ousia zoals die gedurende de hele metafysica gedacht is hebben uiteengezet, zullen we dit kenprobleem (of: de ervaring dat het denken in haar categorisatie het leven geweld aandoet ) dat verscholen zit in het denken van Aristoteles, terug zien in het denken van Dilthey en graaf Yorck von Wartenburg 25, beiden vertegenwoordigers van de zogenaamde levensfilosofie, maar vooral ook in het denken van Heidegger. Heidegger zal er op wijzen dat de Grieken zich nooit geroepen hebben gevoeld om de verborgen eenheid tussen het wat en het dat van een zijnde te doordenken, waardoor de (metafysische) filosofie zich eeuwenlang verstrikt heeft in een onderscheid tussen een wereld van een bestendig watzijn en een veranderlijk en vergankelijk dat-zijn 26. We zouden dus met Heidegger kunnen zeggen dat er iets is teruggebleven in het denken van Aristoteles, dat de loop van de gehele metafysische traditie heeft bepaald. In de metafysica is zijn (de ousia) opgevat als het wezen van iets. Wat het betekent om iets wezenlijk te kennen is hierboven al kort aangestipt als eidenai (het herkennen van de algemeenheid waaronder iets valt), kortom: weten wat iets is. Het zijn van iets onderscheidt zich op een aantal punten van het zijnde waarvan het het zijn is. Het wezen van iets is: (1) eeuwig [vs. tijdelijk], (2) noodzakelijk [vs. toevallig of accidenteel], (3) hetzelfde, door alle verandering en menigvuldigheid heen [vs. veranderlijk] (4) intelligibel, d.w.z. transparant, toegankelijk voor het denken. Deze bepalingen stuiten voor het eerst op fundamentele kritiek in de levensfilosofie van o.a. Dilthey, graaf Yorck von Wartenburg en Nietzsche. 1. Nietzsche s kritiek op het hiërarchisch-oppositionele karakter van de metafysica: Nietzsche s metafysica-kritiek richt zich voor een belangrijk deel op het hiërarchisch-oppositionele karakter van de bepalingen uit de metafysica. Hiermee doelt Nietzsche op de levensontkennende waardeoordelen van moraal en metafysica. Een metafysicus (en zijn we niet nog steeds allemaal volledig bevangen in het metafysische denken?) zal nooit zeggen: wat een ongelooflijk fijne en heerlijke appel waar ik nu in bijt, maar zal steeds weer gepreoccupeerd zijn met het feit dat deze appel slechts een gebrekkige afspiegeling is van de wezenlijke appel. De metafysica heeft telkens tegenstellingen gecreëerd tussen het zijn en het zijnde, waarin het zijnde hiërarchisch ondergeschikt is aan het zijn. Nietzsche ontmaskert de tegenstellingen uit de metafysica als levensontkennende waardeoordelen: zijn vs. worden; eeuwigheid vs. tijd, etc. De metafysica blijkt aldus een levensontkennende of nihilistische kern te hebben; de grond van het nihilisme 23 H. de Ley, Aristoteles wereldbeeld. Uit: Aristoteles (ingeleid, vertaald en geannoteerd door dr. H. de Ley), Metaphysica A, Baarn: Wereldvenster 1977, p Visser, CF-college, 29/09/ In dit kader is het ook goed om te kijken naar 77 van Sein und Zeit, waarin Heidegger uitgebreid de kritiek van Yorck op Dilthey aanhaalt, om vervolgens zelf nog een stap verder (terug) te gaan in de gedachtegang. 26 G. Visser, Nietzsche & Heidegger. Een confrontatie. Nijmegen: SUN 1989, pp

11 is voor Nietzsche gelegen in het ressentiment van de metafysicus jegens de wereld zoals zij is. Het belang van Nietzsche is immens. Ook Heidegger heeft dit onderkend: om Nietzsche kan men niet heen, op straffe bevangen te blijven in verouderde vraagstellingen 27. Wel zit Nietzsche zelf nog steeds vast aan het voorstellende of oordelende denken. Zo beweert hij: De mens is bovenal een oordelend dier 28. Nietzsche wordt door Heidegger de klassieke nihilist 29 genoemd, omdat zich in Nietzsche de geschiedenis van de metafysica voltooid. Nietzsche ontkomt niet aan de metafysica, maar draait haar om: het wezen is slechts schijn, terwijl het grote wonder het zijnde is, das Leib. Nietzsche confronteert het onbegrensdindividuele van zijn Erlebnis met de macht van de Gattung, de algemeenheid van het begrip, het soortkarakter, de conventie 30. In Heideggers analyse komt naar voren dat voor Nietzsche voor wie alles Erlebnis en interpretatie is nog steeds de metafysica in de rug heeft: zijn denken is immers funderend (het zijnde of de natuur is nu de grond) voorstellend Kritiek van Dilthey, graaf Yorck op het voorstellende karakter van de metafysica: Terwijl het begrip Erlebnis bij Nietzsche zich nog volledig binnen het voorstellende denken bevindt, zet Dilthey de Erlebnis in tegen het voorstellende denken zelf; de bloße Vorstellung 32. Hij probeert hiermee te verwoorden dat de overgeleverde begrippen het leven geweld aandoen. In een manuscript uit 1879 schrijft hij: Die berg daar voor mij, dat is toch niet mijn waarneming, toch niet mijn voorstelling, dat is de berg zelf 33. Graaf Yorck von Wartenburg doordenkt deze intuïtie van Dilthey nog verder en geeft het voorstellende denken, dat gedurende het Griekse denken en de gehele daarop volgende metafysische traditie (het Europese denken) de heersende denkwijze is geweest, de treffende bepaling ontisch en oculair: gericht op het zijnde dat men voor zich heeft en met een voorkeur voor uitwendige beelden 34. Evenals Dilthey probeert hij een kentheorie voor de geesteswetenschappen te ontwikkelen. Hij raakt hierbij geconfronteerd met het probleem dat de ontische en oculaire tekort doet aan het historische leven van de mens. De vraag wat het heden is, een op zijn minst een opmerkelijke vraag. Als we de tijd ontisch begrijpen, als een opeenvolging van nu-momenten, is het heden weg. En toch is het er 35. In een brief aan Dilthey 36 bekritiseert hij een verhandeling van 27 G. Visser, Het vraagstuk van het nihilisme bij Martin Heidegger en Nietzsche, p. 33. In: H. Ester en M. Evers (red.), In de ban van Nietzsche: Menno ter Braak; de Duitse expressionisten; Ernst Jünger; Martin Heidegger; Thomas Mann; Oswald Spengler, Budel: Damon 2003, pp KSA (Nietzsche Sämtliche Werke. Kritische Studienausgabe in 15 Bänden) 12: 4[8] Zoals aangehaald in: G. Visser, Het vraagstuk van het nihilisme bij Martin Heidegger en Nietzsche, p. 36. In: H. Ester en M. Evers (red.), In de ban van Nietzsche: Menno ter Braak; de Duitse expressionisten; Ernst Jünger; Martin Heidegger; Thomas Mann; Oswald Spengler, Budel: Damon 2003, pp G. Visser, Het vraagstuk van het nihilisme bij Martin Heidegger en Nietzsche, p. 35. In: H. Ester en M. Evers (red.), In de ban van Nietzsche: Menno ter Braak; de Duitse expressionisten; Ernst Jünger; Martin Heidegger; Thomas Mann; Oswald Spengler, Budel: Damon 2003, pp Idem, p Visser, CF-college, 22/09/ Zie noot 29, p Dilthey, Gesammelte Schriften, II (Göttingen 1991), p.7. In: zie noot 29, p Zie noot 29, p Idem, p van Sein und Zeit, p (cf. noot 25) 10

12 diens hand, omdat Dilthey de generische differentie tussen het ontische en het historische te weinig zou hebben benadrukt. Heidegger deelt in het inzicht van graaf Yorck von Wartenburg dat het Europese denken ontisch en oculair georiënteerd is, maar komt tot een geweldige verdieping van dit inzicht door niet slechts naar de denkwijze te kijken, maar de zijnsvraag zelf van de Grieken serieus te nemen. Vanuit de zijnsvraag beschouwd is de eigenlijke vraag die de levensfilosofische kritiek ingeeft, de vraag of zijn wel staat of valt met het wat-zijn of het dat-zijn van het zijnde 37. In het spoor van deze gedachtegang transformeert Heidegger in Sein und Zeit de vraag naar het historische waardoor Dilthey en graaf Yorck von Wartenburg zo getergd werden op revolutionaire wijze: Hoe is het heden er, als het er is, maar niet op de wijze van een opeenvolging van momenten? [ ] Yorcks generische differentie tussen het ontische en het historische begrijpt Heidegger als een onderscheid van zijnswijzen. Het ontische correspondeert met wat hij de zijnswijze van het voorhandene heeft genoemd, het historische met de zijnswijze van de existentie Heideggers kritiek op het onto-theologische van de metafysica en op haar arbeidskarakter: Heidegger voegt aan de kritiek op het hiërarchisch-oppositionele en op het funderend-voorstellende denken van de metafysica toe: a. een kritiek op het onto-theologische karakter van de metafysica. Zoals hierboven geformuleerd, transformeerde Heidegger de vraag naar het historische van een wat is naar een hoe is vraag. Maar het blijft bij Heidegger niet bij de vraag naar het historische. Zowel ontisch als historisch zijn volgens Heidegger modi van zijn, dat wil zeggen: beiden horen thuis in een oorspronkelijker element van zijn, gedacht vanuit tijd. Het vermoeden van Heidegger is dat het raadsel van zijn reeds door de Grieken op een te beperkte wijze is benaderd. In de vraag naar wat het zijnde is, is telkens gevraagd naar een grond van dit zijnde, dat gesitueerd wordt in een hoogste zijnde 39. Of dit hoogste zijnde nu benoemd wordt als God, of als de Natuur (Nietzsche), of als de mens (zoals tegenwoordig veelal het geval is), telkens is sprake van een hoogste zijnde. Hiermee samenhangend is de vraag naar het niets volgens Heidegger uitgebleven; zijn is altijd als zijnde gedacht. Wat hij [Heidegger] Seinsvergessenheit noemt, het uitblijven van de vraag naar de samenhang van zijn en niets, hangt voor Heidegger met deze vereenzelving van het zijn met een hoogste zijnde samen 40. Kort door de bocht geformuleerd: de wat is vraag is een vraag naar realiteit, naar hetgeen zich in het heden te kennen geeft, naar hetgeen present 37 G. Visser, Het vraagstuk van het nihilisme bij Martin Heidegger en Nietzsche, p. 39. In: H. Ester en M. Evers (red.), In de ban van Nietzsche: Menno ter Braak; de Duitse expressionisten; Ernst Jünger; Martin Heidegger; Thomas Mann; Oswald Spengler, Budel: Damon Idem, p Idem, p Idem, p