'De baan die bij me past'

Transcriptie

1 'De baan die bij me past' Kwalificatietraject VSO KPC Groep Suzanne Beek Maria Voets

2 Colofon Deze publicatie is ontwikkeld door KPC Groep voor ondersteuning van het regulier en speciaal onderwijs in opdracht van het ministerie van OCW. KPC Groep vervult op het gebied van R&D een scharnierfunctie tussen wetenschap en onderwijsveld. Het is toegestaan om, in het kader van een educatieve doelstelling, niet bewerkte en niet te bewerken (delen van) teksten uit deze publicatie te gebruiken, zodanig dat de intentie en aard van het werk niet worden aangetast. Het is toegestaan om het werk in het kader van educatieve doelstellingen te verveelvoudigen, op te slaan in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar te maken in enige vorm, zoals elektronisch, mechanisch of door fotokopieën. Bronvermelding is in alle gevallen vereist en dient als volgt plaats te vinden: Beek, S.C & M. Voets (2011). De baan die bij me past Kwalificatietraject VSO. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. KPC Groep, s-hertogenbosch, 2011

3 1 VOORWOORD Leeswijzer 6 2 KWALIFICATIE VAN LEERLINGEN IN HET VSO Uitstroomprofielen Doel- en opbrengstgericht werken 8 Inhoud 3 STUREN OP KWALITEITSVERBETERING VSO MET DE 10 BAAN DIE BIJ ME PAST 3.1 Achtergrond Een gefaseerde, herhaalbare aanpak 13 4 HET ONDERZOEK Aanleiding Probleemstelling Doelstelling Centrale vraag en deelvragen Onderzoeksopzet Informatieverzameling Opbrengsten 21 5 ONDERZOEKSBEVINDINGEN OP DE DRIE 22 PILOTSCHOLEN 5.1 Inleiding Bernardusschool in Den Haag Ortolaan in Weert Radar in Oosterbeek 35 6 SCHOOLOVERSTIJGENDE BEVINDINGEN Beginmeting Tussenmeting Eindmeting 49 7 CONCLUSIES De Baan Die Bij Mij Past Onderzoek Beantwoording van de onderzoeksvragen Draaiboek en Website Slotconclusie 59 8 DISCUSSIE 61 9 BRONNEN BIJLAGE 1: VRAGENLIJST NULMETING BIJLAGE 2: RESULTATEN NULMETING 70

4 11.1 Respons Nulmeting BIJLAGE 3: VRAGENLIJST QUICK SCAN BIJLAGE 4: RESULTATEN QUICK SCAN BIJLAGE 5: GESPREKSLEIDRAAD INTERVIEWS Gespreksleidraad voor groepsgesprek met de leerling Gespreksleidraad voor gesprek met docenten Gespreksleidraad voor gesprek met projectleiders BIJLAGE 6: INTERVIEWVERSLAGEN De Bernardusschool in Den Haag De Ortolaan in Weert Radar in Oosterbeek BIJLAGE 7: VRAGENLIJST EINDMETING Voor docenten Vragenlijst voor projectleiders BIJLAGE 8: RESULTATEN EINDMETING Respons Eindmeting bij projectleiders Eindmeting bij docenten 113 Pagina 4/119

5 1 VOORWOORD Is je eigenlijk wel bekend Wie en wat en hoe je bent? En wat heb je in je mars, Of interesseert je dat geen snars? Hoe maak je nu de goeie keus Uit al die dingen voor je neus. Als je niet weet van hoe en wat Doe je nu dit of doe je dat, t blijft steeds maar vallen op je gat Want al het mooie in t verschiet Daarvan weet je immers niet, Als je niet weet van deze drie: Hoe en wat en wie. Uit: Tao van Poeh Vertaling: Hilde Bervoet In de Wet Kwaliteit (V)SO, die waarschijnlijk per augustus 2013 voor het (voortgezet) speciaal onderwijs in werking zal treden, wordt onder meer geregeld dat voor alle leerlingen een ontwikkelingsperspectief wordt vastgesteld en dat de voortgang van de ontwikkeling geregistreerd moet worden. In het voortgezet speciaal onderwijs worden drie uitstroomprofielen ingericht (vervolgonderwijs, arbeidsmarkt en dagbesteding) en krijgen alle leerlingen in de uitstroomprofielen arbeidsmarkt en dagbesteding een getuigschrift en een overgangsdocument om hen te ondersteunen in het maken van de overstap naar betaalde arbeid of dagbesteding. In het kader van de kwaliteitsverbetering VSO zijn de aansturing, uitvoering en monitoring van de (pre-)kwalificatieprocessen belangrijke aandachtspunten voor goed renderend VSO. Doelgericht beleid, heldere ambities en richtlijnen zijn naast de systematische aandacht voor de pedagogische en didactische kwaliteit, de uitvoering en de communicatie noodzakelijk voor effectieve en efficiënte kwalificatieprocessen in het VSO. Leerlingen op het VSO zullen steeds meer binnen de uitstroomprofielen een passende kwalificatie moeten behalen. Hanneke te Braake, Machiel van de Laar, Wout Schafrat en Maria Voets van KPC Groep hebben op basis van internationale en nationale bevindingen een traject ontworpen voor het kwalificatieproces. Dit proces met bijbehorende materialen kreeg de titel De baan die bij me past en wordt door de jongere samen met de betrokken begeleiders binnen de school, ouders en begeleiders buiten de school doorlopen. Al doende oriënteert de jongere zich op een passende loopbaankeuze en start daarop aansluitend met het behalen van de benodigde kwalificaties voor arbeid en/of een vervolgopleiding binnen die loopbaankeuze. Met drie scholen is onderzocht of de kwalificatiecyclus van De baan die bij me past een meerwaarde heeft voor de leerlingen en op welke wijze deze cyclus binnen scholen vormgegeven kan worden. Tijdens het project is er grote betrokkenheid en inzet geweest bij schoolleiding, docenten en leerlingen in het werken met De baan die bij me past. Dit heeft er toe bijgedragen dat het ontwikkelde traject handen en voeten heeft gekregen voor toepassing in de praktijk. Dank daarvoor! Pagina 5/119

6 1.1 Leeswijzer In dit rapport wordt verslag gedaan van het onderzoek. Na een kort overzicht van de literatuur wordt in hoofdstuk 3 het kwalificatietraject De baan die bij me past toegelicht. In hoofdstuk 4 wordt de opzet van het onderzoek, binnen het totale project, geschetst. Hoofdstuk 5 geeft de bevindingen op de drie pilotscholen samengevat weer. Hoofdstuk 6 geeft schooloverstijgend de bevindingen van het vragenlijstonderzoek. In hoofdstuk 7 worden conclusies geformuleerd. Hoofdstuk 8 gaat in op de waarde van dit onderzoek. Na de literatuurlijst wordt in verschillende bijlagen uitgebreid ingegaan op de bevindingen van de verschillende deelonderzoeken. Pagina 6/119

7 2 KWALIFICATIE VAN LEERLINGEN IN HET VSO 2.1 Uitstroomprofielen De uitstroommogelijkheden en het onderwijsaanbod dient zo goed mogelijk aan te sluiten bij het toekomstperspectief van de VSO-leerlingen. In het VSO verloopt de overgang van school naar werk, wonen en vrije tijd in fasen, waarin geleidelijk de schoolse component afneemt en de arbeidstoeleiding een steeds duidelijkere plaats inneemt. De school dient per kwalificatie vast te leggen welk onderwijsaanbod de leerling volgt en verdeelt dit aanbod over de verschillende uitstroomprofielen binnen het VSO. Op veel scholen vindt deze voorbereiding plaats in de bovenbouw, terwijl veel leerlingen in verband met stage nog maar één à twee dagen per week op school zijn. Uitgangspunt zou de levensfase en de eigen belevings- en ervaringswereld van de leerling moeten zijn 1. Leerlingen in het VSO hebben verschillende uitstroomprofielen. De SLO heeft dit in 2008 als volgt in beeld gebracht. Bron: SLO-presentatie 10 juni 2008 De ondersteuning van leerlingen met een beperking in het kader van loopbaanoriëntatie en - begeleiding (LOB) is volgens Bosch en van Oorschot 2 primair de verantwoordelijkheid van de school waar deze leerlingen staan ingeschreven. De wijze waarop scholen daar vorm aan geven kan van school tot school verschillen. Een school kan daar geheel zelf invulling aan geven. De auteurs hebben een protocol ontwikkeld waarbij ze de ondersteuning van een ambulant begeleider van een regionaal expertisecentrum (REC) uitwerken. Pagina 7/119 1 Damen, L.H. (2007). VSO Cluster 3. Oog op de toekomst van de leerling. Enschede: SLO 2 Bosch, M. & N. van Oorschot (2007). De baan van je leven! Protocol loopbaanoriëntatie en -begeleiding van jongeren met een beperking in het voortgezet onderwijs. s-hertogenbosch: KPC Groep.

8 Door het CBS en TNO worden ontwikkelingen op de arbeidsmarkt gevolgd, waarbij weliswaar over kwetsbare groepen wordt gesproken, maar daarbij niet de VSO-leerlingen worden bedoeld. In de Notitie kwaliteit passend onderwijs (2008) 3 werd het belang van een Uitstroommonitor VSO aangegeven, daar de uitstroom van een kwart van deze leerlingen onbekend was. In het praktijkonderwijs werd wel al enkele jaren de uitstroommonitor uitgevoerd. In 2006 werd in het kader van kortlopend onderwijsonderzoek door van der Linden en Sontag 4 een instrument herijkt om de uitstroom van het VSO in kaart te brengen. Een recente publicatie is de quickscan die het PON 5 in opdracht van het ministerie van OCW begin 2010 onder scholen voor voortgezet speciaal onderwijs uitvoerde. Deze publicatie biedt zicht op de uitstroomprofielen. Ruim de helft van de VSO-scholen (55%) heeft een onderwijsaanbod dat aansluit bij het uitstroomprofiel vervolgonderwijs, ruim tweederde (69%) heeft een aanbod voor een arbeidsgericht uitstroomprofiel en iets minder dan tweederde (62%) bereidt de leerlingen voor op dagbesteding. De meeste VSO-scholen bieden dus meerdere profielen aan. Het aanbod van de diverse profielen is verspreid over het hele land, provincies, gemeenten en REC's. Verder wordt in het rapport geconstateerd dat: "Hoewel twee van de drie scholen aangeven dat hun onderwijsaanbod voldoet voor de leerlingenpopulatie er toch een substantieel aantal scholen is, met name in cluster 4, dat aangeeft hier niet in te slagen." In de toelichting geven veel van deze scholen aan dat zij in hun streven om maatwerk te leveren tegen de grenzen van hun onderwijsaanbod aan lopen. Zij zouden veel meer willen differentiëren en hun onderwijsaanbod en de bijbehorende onderwijsvoorzieningen (zoals praktijklokalen) uit willen breiden: "Het lijkt erop dat scholen graag meer willen bieden dan ze nu doen en naar samenwerking in hun omgeving zoeken om elke leerling een passend aanbod te kunnen doen". 2.2 Doel- en opbrengstgericht werken In de tijd van good governance 6 en bezuinigingen wordt de vraag naar de opbrengsten voor alle vormen van onderwijs steeds helderder. Uit SLOA-onderzoek 7 blijkt op basis van literatuurstudie en praktijkobservaties dat het formuleren van heldere doelstellingen op basis van leerlijnen (tussendoelen), kerndoelen en referentieniveaus een belangrijke voorwaarde is voor opbrengstgericht werken. Leraren die met een methode als leerbron werken, hebben vaak weinig aandacht voor de beoogde doelen en onderliggende leerlijnen. Ros en Timmermans (2010) maken onderscheid tussen activiteitgericht, doelgericht en opbrengstgericht werken. Veel docenten blijken activiteitgericht te werken: hun focus ligt op het uitvoeren van activiteiten, het afwerken van opgaven/lessen en niet op het behalen van bepaalde leerdoelen. Zij spreken leerlingen aan als zij niet 'hard werken', maar gaan niet na of leerlingen daadwerkelijk iets leren van de leeractiviteit. Doelgericht werken wordt gezien als een belangrijke voorwaarde om opbrengstgericht te kunnen werken. Het kwalificatietraject 'De baan die bij me past' dat in dit project ontwikkeld en beproefd wordt, geeft leerlingen en leraren de mogelijkheid meer doel- en opbrengstgericht te werken. Doelen en opbrengsten worden in het kwalificatieplan van de leerling gekoppeld aan functionele en bij 3 Notitie kwaliteit Passend onderwijs. Kamerstuk, , ministerie van OCW 4 Linden, R. van der & L. Sontag (2006). Uitstroom van leerlingen in het voortgezet speciaal onderwijs. Herijking van een instrument. Tilburg: IVA. 5 Sontag, L., & J. Westerlaken (2010). Uitstroomprofielen in het voortgezet speciaal onderwijs. Tilburg: PON. 6 Berlet, I. (2007). Het Pokon Principe. Een verkenning rond het "in beeld brengen van opbrengsten van het Pagina 8/119 Praktijkonderwijs. Enschede: SLO 7 Ros, A., Timmermans, R., Van der Hoeven J. & Vermeulen, M. (2009). Leren en laten leren. Ontwerpen van leeractiviteiten voor leerlingen en docenten. Meso Focus, 75, p

9 de interesse van de leerling passende activiteiten op een leerwerkplek in de echte wereld en op een authentieke wijze beoordeeld. De werkwijze sluit aan bij bijvoorbeeld de aanpak die door Hallink en anderen 8 met een aantal scholen voor zeer moeilijk opvoedbare kinderen is ontwikkeld, waarbij de leerlingen van begin tot eind worden begeleid in het vinden van een passende arbeidsplek. Deze arbeidsmarktgerichte leerweg bestaat uit de volgende fasen: assessment, interne activiteiten, externe activiteiten, arbeidsinpassing en nazorg. Parallel aan deze vier fasen lopen de 'vrijetijdsvaardigheden' en het 'ketenmanagement', onderdelen die tijdens alle fasen van de arbeidsmarktgerichte leerweg een belangrijke rol spelen. Ook met Heft in eigen handen 9 konden de leerlingen meegevoerd worden op een ontdekkingsreis naar zichzelf en naar hun verhouding tot de arbeidsmarkt. Daarbij lag het accent nooit op persoonlijke beperkingen, maar altijd op de mogelijkheden en hoe deze verder ontwikkeld kunnen worden. Want het zijn de capaciteiten die richting geven aan de beroepskeuze, aldus dit initiatief. 8 Hallink, P. e.a. (2005). Casemanagement voor gedragsmoeilijke jongeren Stap voor stap op weg naar een Pagina 9/119 passende arbeidsplek. 's-hertogenbosch: LVC4, ESF, KPC Groep 9 LVC4 ( ). Heft in eigen handen. Met het heft in eigen handen heb je méér kansen! Utrecht: Landelijke Vereniging Cluster 4.

10 3 STUREN OP KWALITEITSVERBETERING VSO MET DE BAAN DIE BIJ ME PAST 3.1 Achtergrond De baan die bij me past is ontwikkeld als hulpmiddel voor een systematische planning, sturing, uitvoering en monitoring voor de kwalificatieprocessen in het VSO. In handen van de schoolleiding, de leraren en de begeleiders wordt het een instrument dat kan bijdragen aan de verbetering van leer- en onderwijsprocessen in het VSO. De aanname achter de aanpak voor De baan die bij me past is dat: - kwaliteit gerealiseerd moet worden op het niveau van de leerling. Maatstaf daarvoor is dat die kwaliteit door de leerling én de ouders ook als zodanig moet kunnen worden herkend en verwoord; - de interactie met de leraar/begeleider daarbij onmisbaar en noodzakelijk is en dat deze daarvoor hulpmiddelen ter sturing, uitvoering en monitoring nodig heeft; - de team- of schoolleiding het team daarin kan sturen en ondersteunen met de juiste hulpmiddelen en condities. Krachtige leerervaringen zijn belangrijk voor leerlingen. Daarom combineert De baan die bij me past de volgende aspecten in de persoonlijke leer- en werkomgeving van de leerling: 1 praktisch werk dat voor de leerling interessant en op meer manieren nuttig is; 2 betekenisvolle relaties met deskundige volwassenen in en buiten de school waarop de leerling persoonlijk en professioneel kan vertrouwen; 3 persoonlijke en realistische projecten die niet alleen voor de leerling, maar ook voor zijn buitenschoolse begeleider diepgang en meerwaarde hebben. Dit is voor de school geen eenvoudige combinatie. Het ontdekken en scheppen van dergelijke leerervaringen ontstaat niet bij toeval. Het is het resultaat van een gestructureerd proces dat, gelardeerd met flexibele en passende begeleiding, bij de leerling wordt ingeslepen zodat het ook later kan worden toegepast. Zowel uit theoretisch (Stevens, 2002; Martens, 2007; Sarason, 2004) als uit actieonderzoek (onder andere Levine, 2002 en Washor, 2010; Washor 2007 en 2010) is bekend dat er een symbiotische en oorzakelijke relatie bestaat tussen de aandachtspunten relatie, relevantie en resultaten. De baan die bij me past begint bij relevantie, bij het uitzoeken wat de interesses van een leerling zijn: De uitdaging ten aanzien van relevantie is om de leerling niet in willekeurige ervaringen te betrekken, maar juist in die ervaringen die aansluiten bij de persoonlijke interesse van de leerling (Washor & Mojkowski, 2007). In de relatie met deskundige volwassenen (rolmodellen) in levensechte leerwerkplekken wordt het begrip van wat in de echte wereld feitelijk relevant is, overgedragen aan de leerling. De leerling laat in zijn presentatie aan de hand van zijn eigen resultaten zien wat voor hem zinvol, waardevol en daarmee duurzaam is. Het leerproces en de groei van de leerling is de opbrengst van doelgerichte en relevante communicatie over en weer. De eigen leerervaringen lokken bewust denken, motivatie tot leren en functioneren uit. Allerlei vormen van externe stages zijn hiervoor een prima instrument. Leren op een realistische leerwerkplek, met daarbinnen een specifiek op de interesses en toekomstwensen van de leerling aangesloten leerwerkplekproject, is een van de wegen die naar gemotiveerd en geëngageerd leren leiden. Pagina 10/119 De baan die bij me past wil een aanpak bieden waarmee de leerling bewust leert te kiezen voor een passende, relevante, levensechte en betrouwbare leerwerkplek. Daar leert de leerling al doende en op realistische wijze wat er echt toe doet en waar hij zijn krachtige relaties en een netwerk kan opbouwen. De baan die bij me past biedt dus geen kwalificerende opleiding, maar is wel een hulpmiddel bij de voorbereiding op de keuze die leidt tot succesvolle en passende

11 kwalificatie. Gedurende het proces wordt duidelijk of en welke kwalificatie geboden is. Wanneer een kwalificerende opleiding niet tot de mogelijkheden behoort, wordt duidelijk wat er dan in het overdrachtsdocument voor het vervolg van de loopbaan moet staan Wettelijk kader De aanpak van De baan die bij me past sluit aan op en draagt bij aan het realiseren van de doelstellingen zoals die verwoord zijn in de Wet Kwaliteit (V)SO van het Ministerie van OCW, die waarschijnlijk voor het VSO in 2013 in wetgeving zal worden omgezet. Het wetsvoorstel onderscheidt meerdere thema s waarvan er een aantal in dit kader past. In de wetsvoorstellen Passend onderwijs en Kwaliteit (v)so wordt de verplichting om een handelingsplan op te stellen afgeschaft 10. Daarnaast komt een ander instrument: het ontwikkelingsperspectief. Dit instrument sluit beter aan bij de dagelijkse onderwijspraktijk. Scholen die het werken met een systeem van handelingsplanning als prettig ervaren, kunnen dat blijven doen, maar verplicht is het dan (als de wetsvoorstellen worden aanvaard) niet meer. Na advisering van de commissie van begeleiding wordt door het bevoegd gezag na overleg met ouders/leerling voor iedere leerling een ontwikkelingsperspectief opgesteld. Minimaal één maal per jaar wordt dit met ouders/leerling geëvalueerd. Dit ontwikkelingsperspectief beschrijft de door de school ingeschatte ontwikkelingsmogelijkheden, door het instroomniveau met de te verwachten uitstroombestemming te verbinden. Met een passend onderwijsaanbod dient het VSO iedere leerling toe te leiden naar een plaats binnen één van de drie uitstroomprofielen: vervolgonderwijs; arbeidsmarktgericht of dagbesteding. Deze plaatsing is gebaseerd op het vastgestelde ontwikkelingsperspectief. Ieder uitstroomprofiel kent kerndoelen en doelen op het terrein van sociale competenties, persoonlijkheidsvorming, voorbereiding op de maatschappij en algemeen vormende doelen. Voor de profielen vervolgonderwijs en arbeidsmarktgericht gelden referentieniveaus Nederlandse taal en rekenen. Iedere leerling van het VSO ontvangt na het verlaten van de school een (VSO-)diploma met voor de uitstroomprofielen arbeidsmarktgericht en dagbesteding een overgangsdocument waaruit onder meer de ondersteuningsbehoefte blijkt voor arbeidsmarkt/dagbesteding. Het vernieuwde toezicht zal zich dan ook richten op ontwikkelingsperspectief, opbrengsten (examenresultaten, in-, door- en uitstroomgegevens), risicoprofiel en -signalen en jaarstukken. Daarbij staat steeds centraal of de school ontwikkelingsperspectieven heeft vastgesteld en verantwoording af kan leggen over het eindresultaat in termen van de gerealiseerde uitstroom van de leerling. Het project De baan die bij me past draagt er toe bij dat leerlingen meer bewust kiezen voor een passend uitstroomperspectief en meer gemotiveerd en betrokken toewerken naar de juiste, waar mogelijk bestendige, uitstroom op basis van eigen keuzes. Het project draagt direct bij aan gefundeerde onderwijsopbrengsten gekoppeld aan elk individueel ontwikkelingsperspectief Werken met de website De baan die bij me past De kwalificatiecyclus De baan die bij me past is in 2011 gedigitaliseerd en toegankelijk gemaakt voor de begeleiders van leerlingen in de uitstroomprofielen arbeidsmarkt en dagbesteding op Naast de stappen en fasen van het plan op weg naar kwalificatie staat in de website De baan die bij me past de pagina Kwalificatiedoelen Pagina 11/ /handelingsplan-en-ontwikkelingsperspectief/1058/10410?mode=html_mail

12 waar de leerlingbegeleider in gesprek met leerling direct kan doorlinken naar diverse websites met overzichten van competenties, referentieniveaus en kerndoelen Doelen van De baan die bij me past In de brochure 11 De baan die bij me past is informatie opgenomen over het waarom en de aanpak van het (pré-) kwalificatietraject. De baan die bij me past is ontwikkeld als hulpmiddel voor een systematische planning, sturing, uitvoering en monitoring voor de kwalificatieprocessen in het VSO. Het traject is een cyclisch proces van elkaar opvolgende leercirkels waar de leerling al doende steeds meer zicht krijgt op de eigen identiteit en loopbaanwensen en loopbaanmogelijkheden. In handen van de schoolleiding, de leraren en de begeleiders wordt De baan die bij me past een instrument dat kan bijdragen aan de verbetering van leer- en onderwijsprocessen in het VSO. Het programma speelt zich af binnen een bepaalde tijdspanne en kan naar behoefte of wens herhaald worden. Het behelst een proces dat in beeld is gebracht op de poster en in de digitale werkomgeving met de titel De baan die bij me past ( en beoogt a de leraren die het keuzeproces van leerlingen begeleiden te ondersteunen; b het keuze- en besluitvormingsproces dat leidt tot een bij de persoon passende kwalificatie en (school)loopbaan, te structuren; c een bewuste en gemotiveerde keuze van de leerling voor een kwalificerende opleiding en het vervolg van de (school)loopbaan. Pagina 12/ Braake-Schakenraad, H. te & M. Voets, mmv. M. van de Laar en W. Schafrat (2011). De baan die bij me past. Oriëntatie op kwalificatie in het VSO. Den Bosch: KPC Groep

13 Het uiteindelijke doel van het gehele traject De baan die bij me past is dat de leerling de vaardigheden en houding aanleert van bewust en doelgericht zoeken naar de best bij hem/haarzelf passende kwalificatie- en loopbaanmogelijkheden. De leercirkel biedt: a de stappen die van belang zijn om daarin te slagen en b de herhalingsmogelijkheden om de methodiek te verankeren en ook voor de toekomst beschikbaar te maken en te houden. Trefwoorden voor de aanpak en begeleiding van De baan die bij me past zijn: persoonlijk, levensecht en resultaatgericht. Kern van elke cirkel in de cyclus is de leerwerkplek. Op de leerwerkplek wordt eerst oriënterend en later uitvoerend in relatie met de werkplekbegeleider gewerkt aan realistische werkzaamheden waaronder een eigen project. Er zijn acht sleutels om het leren op de leerwerkplek tot een succes te maken 1 leerwerkplek en leerwerkplek-project sluiten aan in casu kloppen met de interesses van de leerling; 2 de leerling en begeleider (coach) van school zijn beiden actief betrokken bij het zoekproces naar de leerwerkplek; 3 de leerwerkplek-begeleider, de begeleider van school en de leerling kennen elkaars rol en verwachtingen ten aanzien van de leerwerkplek; 4 de leerwerkplek-begeleider en de begeleider van school communiceren regelmatig en intensief met elkaar; 5 de leerling en de leerwerkplek-begeleider hebben een actieve, open en op vertrouwen gebaseerde werkrelatie; 6 leerlingen reflecteren regelmatig en systematisch op hun leerwerkplek-ervaringen met hun begeleider en met elkaar; 7 het leerwerkplek-project is individueel en authentiek, heeft theoretische diepgang en staat centraal in het persoonlijk leerplan van de leerling; 8 de beoordeling van het project en van de gehele leerwerkplek is gebaseerd op vooraf vastgestelde, authentieke kwaliteitseisen. 3.2 Een gefaseerde, herhaalbare aanpak In De baan die bij me past worden, na een introductie van de methodiek voor de leerlingen, drie fasen onderscheiden. Na de drie fasen volgt een afronding met afspraken over het vervolg van het proces en de uitvoering ervan De introductie De leerlingen maken in grote lijnen kennis met de motivatie, de doelen, de aanpak en de beoogde effecten van de leercirkel voor het kwalificatietraject De baan die bij me past. Ook de betrokkenen in dit proces worden besproken en het bestaan van een leerplangroep voor elke leerling. Het werken met deze leercyclus heeft voor alle betrokkenen, leerling, ouders, begeleiders van school en van de leerwerkplaats, een eigen betekenis:. Pagina 13/119 1 Voor de leerling De leerling denkt na over zijn wensen, kansen en mogelijkheden voor de toekomst door al doende zijn/haar interesses in levensechte praktijksituatie(s) (leerwerkplek) te verkennen en te waarderen. De leerling krijgt daarbij steun van een aantal volwassenen, die worden uitgenodigd, serieus deel te nemen aan de loopbaanontwikkeling van de leerling. Het zijn de ouders, de begeleider van school en de begeleider van de leerwerkplek, formeel met de leerling bij elkaar in de leerplangroep, die daarvoor hun tijd en moeite gaan inzetten. Van de leerlingen wordt daarom verwacht dat deze een positieve kijk hebben op de samenleving en op deze aanpak. Verder wordt verwacht dat ze afspraken nakomen op school, op de leerwerkplek en met de leerplangroep. Hun resultaten leggen ze vast in een (online) portfolio en bouwen dat op voor zichzelf zodat ze er rekenschap over kunnen afleggen in de presentatie die ze houden op

14 school of op de leerwerkplaats. De voortgang wordt gevolgd in de wekelijkse persoonlijke voortgangsgesprekken tussen de leerling met zijn begeleider. Kortom de leerling neemt verantwoordelijkheid voor zijn eigen leerproces en loopbaan binnen en buiten schooltijd. Hij krijgt daarbij intensieve begeleiding en motiverende feedback van relevante volwassenen binnen en buiten de school. 2 Voor de begeleider van de school De begeleider van de school (die coach, mentor, leerlingbegeleider of loopbaanbegeleider genoemd kan worden) heeft wekelijks persoonlijk en mondeling contact en indien nodig daarnaast telefonisch en contact met de leerling die hij coacht. In deze één-op-één gesprekken staat de voortgang op basis van het plan van de leerling, met de in de leerplangroep vastgestelde doelen en resultaten, centraal. Successen en fouten worden besproken, van feedback voorzien en geëvalueerd voor het vervolg. Deze aanpak kan binnen een reguliere klassikale didactiek extra werk- en tijdsdruk opleveren. Daarom wordt aanbevolen om De baan die bij me past eerst in een experimentele opzet aan te pakken om zicht te krijgen op aard en omvang van de consequenties. Tijd, doelgroep, ruimte en externe contacten (ouders, leerwerkplek) kunnen dan systematisch aangestuurd, uitgevoerd, gemeten, geëvalueerd en bijgesteld worden. Door de experimentele aanpak kan worden ervaren en gemeten dat deze aanpak niet naast maar in plaats van de reguliere aanpak van loopbaanoriëntatie komt. Ter bevordering van de continuïteit en de positieve impact van persoonlijk contact op alle betrokken wordt aanbevolen om de gehele periode van de De baan die bij me past door dezelfde begeleider van school te laten uitvoeren. 3 Voor de ouders Van de ouders wordt een serieuze bijdrage gevraagd aan het begin en het einde van een cyclus. Zij maken deel uit van de leerplangroep die samen met de leerling bespreekt en vaststelt wat de belangrijkste doelen en het leerwerkplek-project zijn. Zij zijn ook betrokken bij de eindpresentatie waar ze de resultaten van het plan mee evalueren en beoordelen. De ouders worden gezien als partners in een longitudinaal proces van (her)oriënteren en (voorlopig) kiezen. Hun inbreng wordt, met indien nodig de ondersteuning van de begeleider van school, gezien en ervaren als een aanvulling op wat de school en de leerwerkplek kunnen bieden aan feedback en begeleiding. 4 Voor de begeleider van de leerwerkplek Ook hier werpt het persoonlijk contact en de serieuze betrokkenheid bij het plan van de leerling vruchten af. Met dien verstande dat ook de begeleider van de werkplek wordt gezien als een van de deskundige partners op weg naar persoonlijke oriëntatie, voorbereiding en keuze van de loopbaan en beroepskwalificatie van de leerling. De leerwerkplek-begeleider wordt door de begeleider van school geïnstrueerd over inhoudelijke, didactische en organisatorische aspecten van De baan die bij me past en de cruciale rol van de leerwerkplek-begeleider daarin op het terrein van feedback en motivatie Fases in De baan die bij me past De baan die bij me past kent drie fases. Elke fase heeft een aantal stappen op weg naar het beoogde resultaat. Zo wordt de leerling in fase 1 Ontwerp je eigen plan in drie stappen begeleid bij het onderzoeken en vormen van zijn zelfbeeld (identiteit). Pagina 14/119 Fase 1 Ontwerp je eigen plan In stap 1 Ken je zelf en kies je doel gaat het om het leren (her)kennen van eigen capaciteiten, kwaliteiten en talenten (wie ben ik, wat kan ik). In stap 2 Vertel je plan praat de leerling in coachingsgesprekken en met relevante derden over zijn wensen, idealen en dromen, luistert

15 naar hun kijk (feedback) op dat verhaal (wat wil ik, waar sta ik voor) en verwerkt deze in stap 3 Maak je plan af tot een persoonlijk leerplan om in het echte leven op de leerwerkplek na te gaan wat nodig is om het ideaal te realiseren. Het plan wordt evenals het procesverslag van de leerling opgenomen in het portfolio. Fase 2 Kies je leerwerkplaats en leerwerkplek-project. Fase 2 bestaat uit zeven stappen: 1 leerwerkplek: Wat is er allemaal; 2 leerwerkplek: Wat kies je; 3 schaduwdag en biografie; 4 vertel je leerwerkplek-wensen; 5 uitvoering leerwerkplek en leerwerkplek-project; 6 plan evaluatie; 7 voorbereiden leerwerkplek-presentatie. Via deze stappen onderzoekt de leerling zelf geleidelijk op de leerwerkplek, met behulp van een rolmodel (die de leermeester en leerwerkplek-begeleider is) en in een leerwerkplek-project, actief, vooral in de realiteit met mensen uit de dagelijkse praktijk wat mogelijk, nodig en vereist is om het beoogde ideaal te bereiken (welke specifieke handelingen, gedrag, motivatie, persoonlijke kwaliteiten en (voor)opleiding). De stappen representeren de activiteiten: 1 inventariseren; 2 kiezen; 3 oriënteren; 4 verwoorden; 5 uitvoeren en ervaren; 6 evalueren en 7 reflecteren en concluderen. In de laatste stap wordt de presentatie van fase 3 voorbereid. Werkdocumenten worden per stap opgeslagen in het (digitale) portfolio. Fase 3 Presentatie leerwerkplek aan klas, ouders en leermeester De drie stappen van deze fase zijn bedoeld om een authentieke, (groeps)assessment en daaraan gekoppelde beoordeling te realiseren. Dit houdt in dat meerdere bij het plan van de leerling betrokken personen de kwaliteit van de leeropbrengsten beoordelen en dat concrete conclusies worden getrokken voor het vervolg van het (pre)kwalificatietraject. In deze fase presenteert de leerling aan de hand van een checklist leerwerkplek-presentaties wat en hoe hij tijdens de leerwerkplek heeft geleerd. De leerling besluit met de conclusies over: a zijn ideaal en de (pre)kwalificatiedoelen, en b hoe hij de weg naar passende kwalificatie wil vervolgen. In stap 3.1 Verslaglegging worden de resultaten en effecten van het leerproces en de presentatie beoordeeld door de betrokken assessoren die daar ook verslag van doen. De verslagen van de beoordelende betrokkenen wordt opgenomen in het portfolio van de leerling. In stap 3.2 Afspraken over vervolg van het plan wordt de leercirkel afgerond met conclusies over het vervolg van het (pre)kwalificatieproces op basis van feedback, reflectie en besluitvorming met consent. Dat wil zeggen dat door alle betrokkenen in de leerplangroep persoonlijk wordt uitgesproken dat zij instemmen met en geen overwegend bezwaar hebben tegen de besluiten over het vervolg van het (pre)kwalificatieproces. Pagina 15/119 De baan die bij me past is een systematische werkwijze van cyclisch terugkerende leercirkels met als uiteindelijk doel een bewuste en gemotiveerde keuze voor een kwalificerende opleiding of een zeer goed gedocumenteerde en met de leerplangroep vastgesteld overgangsdocument.

16 Indien doelbewust en integraal toegepast heeft deze werkwijze een aantal positieve neveneffecten voor de leerling die: - een methodiek voor het benaderen van nieuwe loopbaanmogelijkheden leert begrijpen en hanteren; - doelgericht een netwerk van leerwerkplek-begeleiders opbouwt en leert netwerken; - voor medeleerlingen kan optreden als ervaringsdeskundige over bepaalde leerwerkplekken met ideeën voor leren op locatie. Pagina 16/119

17 4 HET ONDERZOEK 4.1 Aanleiding Het aantal jongeren in het VSO dat met een diploma of naar arbeid uitstroomde, was gering (WEC-Raad, 2008). Om goed geëquipeerd toe te kunnen toetreden tot de samenleving is het van belang dat jongeren zich, ook in het VSO, kwalificeren voor de arbeidsmarkt. Dat gebeurt door toe te werken naar diploma s en certificaten, binnen of na de tijd op het VSO. Veel jongeren doen echter een beroep op een Wajonguitkering 12. Bijna 40% van de Wajanginstroom in 2008 heeft een verstandelijke beperking als eerste diagnose. 42% van de ingestroomde Wajongers heeft een tweede diagnose. Combinatie van beide diagnoses leert dat bij 43% van de Wajanginstroom sprake is van een verstandelijke beperking, bij 15% van een stoornis in het autistische spectrum en bij 8% een aandachttekort-stoornis (ADHD) 13. Binnen de groep verstandelijk beperkten is de groep met licht verstandelijke beperking het grootst. Passend onderwijs moet de participatiekansen van jongeren in het VSO bevorderen en voorkomen dat zij onnodig in een uitkering terecht komen (zie 'Nieuwe koers passend onderwijs', 2010). Nu is vaak onvoldoende duidelijk wat een jongere uit het VSO wel of niet kan. VSO-scholen vroegen en vragen zich af hoe zij er voor kunnen zorgen dat leerlingen binnen de uitstroomprofielen een passende kwalificatie behalen. Ook deze leerlingen hebben recht hun opleiding af te sluiten met een erkend document dat hun kansen op de arbeidsmarkt of een goede doorstroom naar het MBO vergroot (Derde voortgangsrapportage Passend onderwijs, 2009). De school kan een kwalificatietraject inrichten en dit implementeren. Daarbij wordt een groot beroep gedaan op de professionaliteit van alle betrokken medewerkers in school en is het van groot belang dat leerlingen en ouders actief participeren. Het vraagt een goede communicatie en samenwerking in school en met partners buiten de school, alsmede een omslag naar doel- en opbrengstgericht werken. 4.2 Probleemstelling Het beleid ten aanzien van het VSO wordt in belangrijke mate bepaald door de nieuwe Wet Kwaliteit (V)SO die naar verwachting in augustus 2013 van kracht wordt. Alle leerlingen in het voortgezet speciaal onderwijs zullen worden geplaatst in één van de volgende uitstroomprofielen: - vervolgonderwijs; - arbeidsmarktgericht; - dagbesteding. Op grond van het ontwikkelingsperspectief en in overleg met ouders en leerling beslist het bevoegd gezag over de toelating tot een uitstroomprofiel. De school kan een leerling niet weigeren enkel op grond van het feit dat de school het uitstroomprofiel niet biedt. De school dient aantoonbaar alle mogelijkheden voor het aanbieden van het profiel na te gaan, al dan niet binnen de eigen school (eventueel in samenwerking met een andere VSO-school) of in symbiose met het regulier onderwijs. Voor alle uitstroomprofielen worden kerndoelen en doelen op het terrein van sociale competenties, persoonlijkheidsvorming, voorbereiding op de maatschappij en algemeen vormende doelen gesteld. Bovendien gelden voor de profielen vervolgonderwijs en arbeidsmarktgericht de referentieniveaus Nederlandse taal en rekenen. Ook maken stages verplicht deel uit van de onderwijsprogramma's van deze uitstroomprofielen. Pagina 17/ Besseling, J., Andriessen, S., Wevers, C. m.m.v. M van Blijswijk & Ton Vogels (2010). TNO-rapport / Contourennotitie WAJONG-risicomodel

18 4.3 Doelstelling Internationaal is voor kwalificatieprocessen al enkele jaren aandacht, zoals bijvoorbeeld bij het European Agency for development in Special Needs Education. KPC Groep heeft op basis van internationale en nationale bevindingen een traject ontworpen voor het (pré-)kwalificatieproces. Dit proces met bijbehorende materialen kreeg de titel De baan die bij me past en wordt door de jongere samen met de betrokkenen doorlopen. Al doende oriënteert de jongere zich op een passende loopbaankeuze en start daarop aansluitend met het behalen van de benodigde kwalificaties voor arbeid en/of een vervolgopleiding binnen die loopbaankeuze. Doel van het project Kwaliteitsverbetering VSO was in 2009: scholen ondersteunen bij het equiperen van jongeren om toe te kunnen treden tot de samenleving. Dat zou gebeuren op een specifieke manier, namelijk via de cirkel van De baan die bij me past waarin het keuzeproces van de jongeren wordt begeleid voor de loopbaan en het toewerken naar diploma s en certificaten, binnen of na de tijd op het VSO. Het kwalificatietraject 'De baan die bij me past' dat in dit project ontwikkeld en beproefd wordt, geeft leerlingen en leraren de mogelijkheid meer doel- en opbrengstgericht te werken. Doelen en opbrengsten worden in het kwalificatieplan van de leerling gekoppeld aan functionele en bij de interesse van de leerling passende activiteiten op een leerwerkplek in de echte wereld en op een authentieke wijze beoordeeld. Doel van het begeleidende onderzoek was oorspronkelijk het vaststellen of jongeren ook daadwerkelijk beter het kwalificatieproces in het VSO doorlopen met de methodiek De baan die bij me past. Dit doel werd beoogd te bereiken door het monitoren van de kwalificatie van jongeren op pilotscholen en controlescholen, zowel wat betreft het proces (van de jongere en op de school) als wat betreft de uitkomsten (daadwerkelijke kwalificatie en uitstroom). In 2011 is dit doel nader gespecificeerd, daar de doorlooptijd van het kwalificatieproces langer bleek dan voorzien en het niet haalbaar bleek vergelijkbare controlescholen betrokken te houden bij het project. Het doel van het project 'Kwaliteitsverbetering VSO' is nader bepaald: het in de praktijk ontwikkelen en beproeven van handreikingen voor het inrichten en implementeren van een kwalificatiecyclus in VSO-scholen die tot een hogere uitstroom van leerlingen met een passende kwalificatie naar arbeid of een vervolgopleiding leidt. 4.4 Centrale vraag en deelvragen Centraal in dit project staat de vraag of door het gebruik van de kwalificatiecyclus 'De baan die bij me past' meer jongeren met een passende kwalificatie vanuit het VSO naar arbeid (of een vervolgopleiding) uitstromen. Afgeleid van deze vraag komen de volgende deelvragen aan bod. 1 Op welke wijze wordt de kwalificatiecyclus 'De baan die bij me past' in school ingericht en ingepast? Wat zijn randvoorwaarden en succesfactoren bij implementatie van de kwalificatiecyclus in school? 2 Welke partners/belanghebbenden in de regio zijn betrokken bij het kwalificatietraject en op welke wijze wordt met hen samengewerkt? Wat zijn mogelijkheden om hierbij samen te werken met andere VSO-scholen, Praktijkonderwijs, VMBO en MBO in de regio? 3 Wat zijn de ervaringen met de kwalificatiecyclus van docenten, leerlingen en andere betrokken actoren? Pagina 18/119 Onder een kwalificatieproces verstaan we in dit onderzoek: - Een persoonlijk proces van de jongere - die zich oriënteert op een passende loopbaankeuze en daarop aansluitend start met het behalen van de benodigde kwalificaties voor arbeid en/of een vervolgopleiding binnen die loopbaankeuze. - Het proces is afgestemd met - het Individueel Handelingsplan (IHP) op school en

19 - het Individueel Transitieplan (ITP) van de jongere. - De jongere wordt ondersteund - door interne begeleiders van de onderwijsinstelling en - externe begeleiders zoals ouders/verzorgers en andere relevante derden - en waarbij nauwe samenwerking is met werkgevers en werkbegeleiders op de leerwerkplek. 4.5 Onderzoeksopzet In 2008 is een literatuurstudie verricht naar wat bekend is over het probleem van jongeren die zonder kwalificatie het VSO verlaten en over mogelijke oplossingen en aanpakken hiervoor. Vervolgens is, in afstemming met de SLO, een conceptueel kader ontwikkeld voor het ontwerpen van een kwalificatiecyclus. Er is een aanpak ontwikkeld op basis van resultaten van eerder onderzoek: de kwalificatiecyclus De baan die bij me past (DBDBMP) die drie fasen bestrijkt. De bedoeling van deze aanpak is dat jongeren het eigen leerproces in handen hebben, minder afhankelijk zijn van (de ondersteuning van) docenten en daarmee medeverantwoordelijk zijn voor de arbeidskwalificatie en meer gemotiveerd zijn om een passende baan te vinden. Daar het werken met de kwalificatiecyclus een complex proces is en vraagt om het in kaart brengen van zowel de context als de specifieke invullingen op de scholen, is in het onderzoek gekozen voor een triangulatieaanpak (zowel wat betreft de methode, de bronnen, de soorten data als de onderzoekers). Naast het bestuderen van beleidsdocumenten van de betrokken scholen, werden ook vragenlijsten (op verschillende momenten) uitgezet bij betrokkenen, gezamenlijke netwerkbijeenkomsten met de pilotscholen georganiseerd waarin systematisch ervaringen verzameld werden, observaties gedaan en gestructureerde interviews afgenomen. Er trad in 2010 verschuiving in de onderzoeksopzet op. Allereerst bleek dat het gaan werken met 'De baan die bij me past' als mogelijkheid om het kwalificatieproces in te richten, meer doorlooptijd op de scholen en bij de leerlingen vroeg dan voorzien. Daarmee was de mogelijkheid om binnen de onderzoeksperiode de gehele cyclus voor een tweede keer te doorlopen slechts voor een enkele leerling mogelijk. Een andere verandering in de onderzoeksopzet betrof het aantal scholen dat deelnam. In 2009 is een start gemaakt met het uitproberen van de kwalificatiecyclus op zes pilotscholen, verdeeld over de vier clusters voor speciaal onderwijs, te weten: twee cluster 4 scholen, twee cluster 3 scholen, één cluster 2 school en één cluster 1 school. Gaandeweg zijn er vier scholen gestopt met deelname aan het project. Op een school bleek een obstakel de lage inschatting van de capaciteiten van leerlingen door de betrokken leraren te zijn: deze inschatting werd eerder gestuurd door de wijze van waarneming en aanvaarding van de betreffende handicap, dan door doelgericht op zoek te gaan naar de ontwikkelingsmogelijkheden van de leerlingen. Op een andere school bleken te veel ontwikkelingen te spelen om ook de voor dit project benodigde tijd en energie er in te kunnen steken. In het schooljaar is een nieuwe pilotschool bij het onderzoek betrokken. Pagina 19/119 Een laatste verandering is het vervallen van het werken met controlescholen. Bij de start van het project is gezocht naar vergelijkbare scholen zowel wat betreft de clusters als wat betreft de omvang. Door de verschuivingen in de pilotscholen bleken de controlescholen niet meer als vergelijkbare scholen te kunnen worden ingeschakeld. Deze scholen zijn in latere fases van het onderzoek niet meer betrokken. Er is in het onderzoek geen vergelijking tussen pilotscholen en controlescholen gemaakt.

20 4.6 Informatieverzameling Bij de aanvang van het project zijn 12 scholen uitgenodigd deel te nemen aan de beginmeting binnen het onderzoek, als pilotschool of als controleschool. Uiteindelijk doen op het moment van de afname van de vragenlijst vier scholen definitief mee aan de pilot; twee scholen waren hierover nog onzeker (en haakten in de maanden daarna af) en drie scholen zijn controlescholen. In september 2009 hebben alle 12 scholen een brief met de vragenlijst voor de eerste peiling ontvangen. Aan de bij het project betrokken projectleiders en leraren werd gevraagd de vragen in te vullen en het ingevulde vragenformulier voor 1 oktober 2009 in de portvrije antwoordenveloppe terug te sturen. De contactpersonen (projectleiders) van de negen scholen vulden de vragenlijst in. Met de vragenlijst voor de beginmeting werd beoogd zicht te krijgen op hoe de kwalificatiecyclus in de scholen ingericht en geïmplementeerd wordt, op welke wijze met partners in de regio wordt samengewerkt en wat de ervaringen zijn met de kwalificatiecyclus. Om in beeld te krijgen of er meer jongeren met een passende kwalificatie naar arbeid of een vervolgopleiding uitstromen, werden gegevens over kwalificatie en uitstroom van jongeren (2008, 2009, 2010) opgevraagd. De bevindingen uit de vragenlijsten én de ervaringen met het werken met de kwalificatiecyclus 'De baan die bij me past' zijn in de gezamenlijke netwerkbijeenkomsten met de betrokken scholen gedeeld. Scholen presenteerden zelf de resultaten, soms met enkele van hun leerlingen. Dit leverde gedeelde leerervaringen op en bijstellingen in de kwalificatiecyclus. Het onderzoek is in het schooljaar op de drie overgebleven pilotscholen voortgezet: twee scholen (cluster 3 en cluster 4) die al meededen aan de pilot en één nieuwe pilotschool (cluster 4). Bij elke fase van de kwalificatiecyclus werden de ontworpen activiteiten beproefd, geëvalueerd en bijgesteld, in samenwerking met de scholen. De stappen van de kwalificatiecyclus liepen niet synchroon op de scholen. Halverwege de projectperiode, in het najaar van 2010, is met behulp van een quick scan van elk van de scholen in beeld gebracht waar ze stonden in de ontwikkeling met de kwalificatiecyclus. Rond zes onderwerpen zijn stellingen geformuleerd waarop de betrokkenen konden aangeven of ze het hier voor de huidige en voor de gewenste situatie zeer mee oneens, mee oneens, mee eens of zeer mee eens waren. Deze onderwerpen waren: systematische aandacht voor de pedagogische en didactische kwaliteit van het kwalificatieproces, aandacht voor de kwaliteit van het kwalificatieproces georganiseerd, ambities ten aanzien van de kwalificatietrajecten van de leerlingen in het schoolbeleid, richtlijnen in het schoolbeleid ten aanzien van kwalificatieprocessen van de jongeren, uitvoering van de kwalificatieprocessen in de praktijk, de communicatie over de opzet en voortgang van kwalificatieprocessen. De projectleider en de betrokken leraren vulden de scan in. Op basis van de antwoorden werd een spin gemaakt per school en schooloverstijgend. Deze spinnen (zie hoofdstuk 5 en Bijlage 4) zijn tijdens de netwerkbijeenkomst besproken. Na afloop van het schooljaar zijn, om antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag en de deelvragen, aan de hand van een leidraad evaluatiegesprekken gevoerd op de scholen met de actoren die betrokkenen zijn bij de kwalificatiecyclus (directeuren, projectleiders, docenten, leerlingen). Daarnaast is aan de projectleiders en betrokken docenten een internetvragenlijst voorgelegd ( eindmeting ). Pagina 20/119