Arbeidsmarktanalyse 2009

Transcriptie

1 Opdrachtgever RWI Arbeidsmarktanalyse 2009 Conclusie Onderzoek Arbeidsmarktanalyse 2009 Einddatum 1 april 2009 Categorie Arbeidsmarkt Het arbeidsmarktbeleid voor de komende jaren moet niet alleen gericht zijn op het beperken van de werkloosheid, maar vraagt om een bredere visie. Dit concludeert de RWI in haar Arbeidsmarktanalyse In die analyse schetst de raad een complexe arbeidsmarkt. Enerzijds is sprake van een sterk oplopende werkloosheid, maar anderzijds worden veel openstaande vacatures geteld in sectoren als de zorg en het onderwijs. Daarnaast vragen structurele ontwikkelingen zoals de vergrijzing, hogere kwalificatie-eisen door werkgevers en toenemende internationale concurrentie nu ook al de nodige aandacht. Deze complexe situatie leidt tot een enorme uitdaging: het vinden van een evenwicht tussen kortetermijnbeleid en beleidsmaatregelen die op langere termijn effectief zijn. De RWI waarschuwt dat als dit evenwicht niet wordt gevonden, Nederland een aantal verworvenheden van de afgelopen jaren kwijtraakt, waardoor het herstel van de economie belemmerd wordt. Het is zaak nu ook juist mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt te blijven betrekken. De RWI wijst op de gevaren van terugval in de arbeidsmarktpositie van allochtonen, ouderen, laagopgeleiden en jongeren (schoolverlaters). Dit geldt zowel algemeen als voor het grotestedenbeleid en het integratiebeleid. Ook specialistische kennis en vakbekwaamheid gaan verloren, als nu geen adequate stappen worden genomen. De voorstellen die de RWI in haar analyse presenteert, zijn erop gericht iedereen bij de arbeidsmarkt betrokken te houden, ook degenen die in een lastiger positie verkeren, zoals langdurig werklozen en Wajongers. Bron: Bibliotheek SZW Link naar bestand

2

3 Arbeidsmarktanalyse 2009 Raad voor Werk en Inkomen 20 april 2009

4

5 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Conclusies en aanknopingspunten voor het beleid 5 I Conclusies 5 II Beschouwing 6 III Maatregelen overheid en sociale partners 9 IV Voorstellen van de RWI 10 V Ten besluit: alle hens aan dek 18 1 Vraag naar arbeid Kwantitatieve ontwikkelingen De omvang van de werkgelegenheid Regionale ontwikkelingen Uitzendarbeid Verwachtingen voor de korte en middellange termijn Kwalitatieve ontwikkelingen Opleidingsniveau Contractvorm Arbeidsduur Eenmansbedrijven Verwachtingen voor de korte en middellange termijn De vacaturemarkt Vacatures en sectorontwikkelingen Verwachtingen voor de korte en middellange termijn 45 2 Aanbod van arbeid Kwantitatieve ontwikkelingen De arbeidsparticipatie blijft toenemen Verschillen in deelname aan het arbeidsproces Verwachtingen voor de korte en middellange termijn Kwalitatieve ontwikkelingen Niveau van in- en uitstroom Participatiepotentieel Verwachtingen voor de korte en middellange termijn 63 3 Confrontatie van vraag en aanbod Werkloosheidsontwikkeling Ontwikkeling van het aantal uitkeringen Moeilijk vervulbare vacatures Loonontwikkeling Verwachtingen voor de korte en middellange termijn 80 Pagina 1 van 111

6 4 Industrie Inleiding Vraag naar arbeid Kwantitatieve ontwikkelingen Kwalitatieve ontwikkelingen Aanbod van arbeid Kwantitatieve ontwikkelingen Kwalitatieve ontwikkelingen De confrontatie van vraag en aanbod 96 Literatuur 103 Bijlage RWI-projecten Pagina 2 van 111

7 Voorwoord Naar een duurzame arbeidsmarkt Het motto van de Arbeidsmarktanalyse 2008 van de Raad voor Werk en Inkomen (RWI) was: Je moet het dak repareren als de zon schijnt. Daarmee gaf de RWI te kennen dat van de toenmalige situatie van hoogconjunctuur gebruik zou moeten worden gemaakt om personen die op de arbeidsmarkt langdurig buitenspel stonden een kans te bieden en om personen die een wankele positie op die markt hadden te versterken zodat ze ook slechtere tijden aan zouden kunnen. Ook had het dak repareren betrekking op het op orde brengen van de instituties die ervoor moeten zorgen dat de arbeidsmarkt voor iedereen goed blijft functioneren. De Nederlandse economie is inmiddels in zwaar weer beland. Het Centraal Planbureau (CPB) verwacht voor 2009 een sterke economische krimp, met als één van de gevolgen een snel oplopende werkloosheid in 2009 en Op korte termijn zullen daardoor steeds meer werkzoekenden concurreren om steeds schaarser wordende baanopeningen. Degenen die er ook in de afgelopen zonniger periode niet in zijn geslaagd een baan te vinden, zullen nu de concurrentie moeten aangaan met goedgeschoolde ontslagwerklozen met recente werkervaring. Het arbeidsmarktbeleid voor de komende jaren staat voor een dilemma: moet ten koste van alles voorrang worden gegeven aan het beperken van de instroom in de werkloosheid en aan het zo snel mogelijk laten doorstromen van nieuwe werklozen naar ander werk of moet het beleid van de afgelopen jaren om de arbeidsmarktpositie van langdurig werklozen en andere kansarme werkzoekenden te versterken ongewijzigd worden voortgezet? De uitdaging waar het beleid nu voor staat doet denken aan het dilemma van het arbeidsmarktbeleid in de jaren 80 en 90, dat ging om de keuze tussen doelmatigheid en rechtvaardigheid. Toen werd gekozen voor snelle vacaturevervulling, in plaats van investeringen in werklozen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Die keuze werd gemaakt vanuit de gedachte dat er uiteindelijk minder mensen langdurig werkloos en met een grote afstand tot de arbeidsmarkt zouden zijn wanneer de beschikbare vacatures zo snel mogelijk met recent werklozen zouden worden vervuld. Terugkijkend kan worden geconstateerd dat die keuzes hebben geleid tot lage werkloosheidspercentages in de economisch gunstige jaren, maar ook tot een harde kern van werklozen die niet of nauwelijks bemiddelbaar werden geacht. Ook nu lijkt de nadruk te liggen op een keuze voor doelmatigheid, gestalte krijgend in de maatregelen gericht op deeltijd-ww, mobiliteitscentra en Van Werk Naar Werk-activiteiten. Minstens even belangrijk echter zijn, volgens de RWI, de doelstellingen van een creatieve en effectieve re-integratie van werkzoekenden met een grotere afstand tot de arbeidsmarkt, het voorkomen en bestrijden van jeugdwerkloosheid en ook het blijven bevorderen van een hogere arbeidsparticipatie. Deze Arbeidsmarktanalyse 2009 laat zien dat kenmerkend voor dit tijdsgewricht de grote veranderlijkheid en de grote mate van onvoorspelbaarheid van sociaaleconomische ontwikkelingen zijn. In de afgelopen maanden zijn de prognoses meerdere malen in Pagina 3 van 111

8 negatieve zin bijgesteld. Niet uitgesloten moet worden dat, zeker waar het de werkloosheidscijfers betreft, ook het omgekeerde tot de mogelijkheden behoort. Een belangrijke factor daarbij is het beleid. Wat deze crisis van andere onderscheidt is het actieve anticyclische optreden van de overheid en de verdergaande gezamenlijke inspanningen van sociale partners en gemeenten om zoveel mogelijk werk en zoveel mogelijk mensen voor het werk te behouden. Dat is mede te danken aan de werkzaamheden aan het dak die zijn gestart in de tijd dat de zon nog scheen. Die inspanningen kwamen deels voort uit de noodzaak om een antwoord te geven op een aantal structurele ontwikkelingen in en rond ons arbeidsbestel. De inzet en de inzetbaarheid van een ieder zijn hard nodig om op structurele ontwikkelingen als vergrijzing, globalisering en een arbeidsmarkt met steeds hogere kwalificatie-eisen een antwoord te hebben. Conjuncturele veranderingen mogen dat structurele antwoord niet doen verstommen; we kunnen het ons minder dan ooit permitteren om slordig om te gaan met menselijk kapitaal. Dat betekent dat terwijl de arbeidsmarkt volatieler wordt, het arbeidsmarktbeleid duurzamer moet zijn. Arbeidsmarktbeleid moet gericht zijn op ontwikkeling en inzet en behoud van menselijk kapitaal. Dat is heel breed. Het loopt van de aansluiting tussen het initiële onderwijs en de arbeidsmarkt tot het langer en productiever betrokken houden van ouderen op de arbeidsmarkt. Met daar tussenin zaken als het voorkomen van uitval in werkloosheid of arbeidsongeschiktheid, het permanent ontwikkelen en bewegen van menselijk kapitaal al naar gelang de marktontwikkelingen dat eisen, het voorkomen van onderbenutting, het geven van aandacht aan de combinatie van arbeid en zorg en de combinatie van arbeid en gezondheid en tenslotte het voorkomen dat personen zich volledig terugtrekken uit de arbeidsmarkt en daardoor onbereikbaar dreigen te worden voor het beleid. Belangrijk is om op al deze terreinen in samenwerking tussen overheden en het maatschappelijke middenveld de instituties op orde en de ambities en de inzet op een hoog peil te hebben. Van de mate waarin dat lukt hangt af in hoeverre werkloosheid en uitval in de komende periode van laagconjunctuur kunnen worden beperkt en in hoeverre optimaal geprofiteerd kan worden van de kansen die zich in betere tijden weer zullen aandienen. De ontwikkelingen die in deze Arbeidsmarktanalyse 2009 aan de orde komen maken dan ook duidelijk hoe belangrijk het is dat de RWI een forum is waar sociale partners en gemeenten samen meedenken over hoe de Nederlandse arbeidsmarkt stormbestendig en toekomstgericht gemaakt en gehouden kan worden. Daarbij kan de huidige crisis wel eens een belangrijke aanzet zijn tot ideeën die kunnen leiden tot een duurzamer arbeidsmarkt. Pieter Jan Biesheuvel voorzitter Raad voor Werk en Inkomen Pagina 4 van 111

9 Conclusies en aanknopingspunten voor het beleid I Conclusies Ontwikkelingen in het afgelopen jaar In 2008 is de werkloosheid gedaald, als gevolg van een banengroei die sterker was dan de groei van de beroepsbevolking. Daarmee is ook het aantal uitkeringsgerechtigden afgenomen. De daling is echter beduidend minder sterk dan in de voorgaande jaren. Ook toen alle andere uitkeringen nog een afname vertoonden bleef de Wajong sterk toenemen. De arbeidsmarkt was in 2008 nog steeds gespannen. Naast onbenut arbeidsaanbod was er nog steeds veel moeilijk vervulbare vraag (met name in de bouw, industrie en zakelijke dienstverlening). De krapte op de arbeidsmarkt nam in het laatste kwartaal van 2008 echter duidelijk af. Het aandeel langdurig werklozen in het totaal aantal werklozen is in 2008 toegenomen. Onder de (langdurig) werklozen zijn ouderen oververtegenwoordigd. In het laatste kwartaal van 2008 bevonden de Nederlandse economie en arbeidsmarkt zich - mede als gevolg van de kredietcrisis - op een conjunctureel omslagpunt. Een economische teruggang manifesteert zich altijd het eerst in de uitzendbranche. Het aantal uitzenduren toonde eind 2008 een sterk dalende tendens. Ook nam de werkloosheid weer toe, vooral onder jongeren. Begin 2009 nam de werkloosheid verder toe, vooral onder mannen tot 45 jaar. Bij vrouwen, die veelal in minder conjunctuurgevoelige branches werkzaam zijn, is echter nog steeds sprake van een afnemende werkloosheid. Verwachtingen voor de korte termijn De prognoses van de ontwikkeling van de Nederlandse economie zijn met veel onzekerheden omgeven. Het CPB verwacht dat de economie in 2009 met 3,5 procent krimpt. In 2010 volgt dan nog een lichte krimp van 0,25 procent. De arbeidsmarkt en zeker de werkloosheid reageert altijd met enige vertraging op de ontwikkeling van de productie. Daardoor zal de grootste toename van de werkloosheid plaats hebben in de tweede helft van 2009 en in de eerste helft van De werkloosheid loopt naar verwachting van het CPB op tot 5,5 procent gemiddeld in 2009 en 8,75 procent gemiddeld in Doordat er in heel 2010 nog sprake zal zijn van een toename van de werkloosheid, betekent het jaargemiddelde van 8,75 procent dat de werkloosheid aan het eind van dat jaar tussen de 9 en 10 procent uit zal komen. Het aantal vacatures zal afnemen, maar in de marktsector veel sterker dan in de (semi) publieke sector. Moeilijk vervulbare vacatures zullen zich vooral voordoen in de zorg en het (voortgezet) onderwijs. In 2009 en 2010 is er alleen nog werkgelegenheidsgroei in de zorg en bij de overheid (openbaar bestuur, overheidsdiensten en onderwijs). De komende jaren moet rekening worden gehouden met het discouraged worker effect : een deel van de werklozen en potentiële nieuwe toetreders zal door de verslechterende economische situatie de kans op het vinden van een baan als gering inschatten en zal er van afzien om actief werk te zoeken. Voor zover deze mensen niet kiezen voor een (vervolg) opleiding, zijn zij lastiger in te zetten wanneer de arbeidsmarkt na een aantal jaren weer krapper wordt. Ook zullen ouderen meer gebruik gaan maken van nog bestaande vervroegde uittredings- en prepensioenregelingen. Pagina 5 van 111

10 In combinatie met de oplopende werkloosheid betekent dit dat de werkzame beroepsbevolking in 2009 en vooral ook in 2010 flink zal afnemen. In de technische en industriële beroepen zullen bij een neergaande conjunctuur veel werknemers op vooral lager middelbaar niveau werkloos worden. Categoraal bezien zullen veel laagopgeleiden, jongeren en allochtonen hun baan verliezen of niet aan een baan kunnen komen. Het oplopen van de werkloosheid heeft in combinatie met de afname van de inflatie tot gevolg dat de looneisen de komende jaren lager zullen worden. In veel sectoren geldt echter een langer lopende CAO waarvan de effecten nog in 2009 doorlopen. Verwachtingen voor de middellange termijn Op de korte termijn zal de krapte op de arbeidsmarkt verdwijnen en zelfs omslaan in een groot overschot. Toch moet voor de middellange termijn op deelmarkten worden uitgegaan van tekorten aan met name hoger opgeleiden. Ook de positie van technisch opgeleiden op MBO-niveau verdient aandacht. Veel goed opgeleide vakmensen kunnen in een recessie hun werk kwijt raken. Wanneer de recessie langere tijd aanhoudt, leidt dat tot verlies van vakbekwaamheid en tot nieuwe tekorten bij een volgende opleving van de conjunctuur. Gezien de noodzaak van een hogere participatie op de lange termijn om de vergrijzing betaalbaar te houden moet ervoor gewaakt worden dat door tijdelijke neerwaartse conjuncturele bewegingen grote aantallen mensen hun competenties en hun inzetbaarheid verliezen. De ontwikkelingen op de arbeidsmarkt aan zowel de vraag- als de aanbodzijde zijn van invloed op het risico werkloos te worden en/of te blijven. Ook bepalen deze de mate waarin werkgevers in staat zijn vacatures te vervullen. Verschuivingen in de achterliggende macro-economische factoren kunnen ertoe leiden dat personeelstekorten omslaan in overschotten (en omgekeerd). Ook in een situatie van overschotten (stijgende werkloosheid) kan er (op deelmarkten) nog steeds sprake zijn van moeilijk vervulbare vraag. In de praktijk zal de mate waarin dit zal gebeuren vooral afhankelijk zijn van de effecten van de kredietcrisis en de wijze waarop en de snelheid waarmee de getroffen sectoren zich herstellen. II Beschouwing De Arbeidsmarktanalyse 2008 van de RWI kreeg als motto mee: Je moet het dak repareren wanneer de zon schijnt. Gewaarschuwd werd voor een dreigende omslag in de conjunctuur, na enige tijd gevolgd door een omslag op de arbeidsmarkt. Op basis van ervaringen met eerdere periodes van laagconjunctuur werd gesteld dat in dat geval vooral de werkloosheid onder jongeren, laag opgeleiden en allochtonen sterk zou kunnen oplopen. De toen voorziene omslag in de conjunctuur kwam echter in het najaar van 2008 in een ongekende stroomversnelling. De conjunctuur maakt nu geen zachte landing maar een duikvlucht. Hierdoor heeft deze nieuwe arbeidsmarktanalyse een dubbel gezicht. Enerzijds wordt er een beeld geschetst van een tot ver in en tot recordhoogte - oplopende werkgelegenheid, een ongekend aantal openstaande vacatures, een sterk toenemende participatiegraad waardoor ondanks het nauwelijks meer groeiende aantal jarigen in Nederland de beroepsbevolking nog flink kon groeien, grote problemen bij de vervulling van Pagina 6 van 111

11 de ongekend vele vacatures en een sterk afnemende werkloosheid, ook onder traditioneel weinig kansrijke categorieën als allochtonen en laag opgeleiden. Anderzijds is er het beeld van de aan het eind van het jaar plotseling sterk teruglopende vacaturemarkt, de massaontslagen, de werktijdverkorting en de dalende werkgelegenheid. De crisis waarin de Nederlandse economie in het najaar van 2008 is beland leidt op de korte termijn tot een afnemende vraag naar personeel, ontslagen, oplopende werkloosheid, uitkeringsafhankelijkheid, gebrek aan stage- en leerwerkplekken voor jongeren, met name op de lagere mbo-niveaus. Begin jaren 80 liep de werkloosheid met een ongekende snelheid op, met als dieptepunt 1982 met een toename van het aantal werklozen met in een jaar tijd. Wanneer de prognose van het CPB werkelijkheid wordt, dan staat ons van 2009 op 2010 een toename van de werkloosheid te wachten met werklozen; het dubbele van de toename in Een groot verschil met de huidige situatie is dat in 1982 het aantal jarigen, de potentiële beroepsbevolking, mede door de grote aantallen schoolverlaters nog met toenam. Die toename zal, door de vergrijzing, in 2009 slechts bedragen. In 2009 zal de beroepsbevolking, het aantal mensen dat werk heeft of werk zoekt, daardoor en in combinatie met het ontmoedigingseffect nauwelijks toenemen en in 2010 zelfs licht afnemen. Samen met de oplopende werkloosheid leidt dit tot een ongekende daling van het aantal werkenden in Nederland met 3,75 procent in Mogelijk is dat er zich meer mensen dan voorzien van de arbeidsmarkt terugtrekken of van het betreden ervan afzien. Dan zal de werkloosheid weliswaar minder toenemen, maar het aantal werkenden niet minder afnemen. Belangrijkste doelstelling van het beleid, gericht op verhoging van de participatiegraad, is juist om het aantal werkenden op peil te houden teneinde de kosten van de oplopende vergrijzing te kunnen opvangen. De ontwikkelingen op de korte termijn mogen niet de aandacht afleiden van wat er op de langere termijn aan de hand is. Een aantal in deze en eerdere arbeidsmarktanalyses beschreven structurele ontwikkelingen gaat intussen onder de oppervlakte gewoon door. Daarbij gaat het onder andere om: Vergrijzing van de beroepsbevolking. Vergroting van de grijze druk, het aantal mensen boven de actieve leeftijd in verhouding tot de potentiële beroepsbevolking. Toename van de kwalificatie-eisen van werkgevers. Toenemend verschil in arbeidsmarktpositie tussen hoger en lager opgeleiden. Veranderende arbeidsverhoudingen, met een toenemend aandeel van zzp ers (ondanks een tijdelijke terugval). Sterkere noodzaak van levenlang leren. Verschuiving van de werkgelegenheid richting dienstensector. Toenemende vraag naar personeel in de zorg. Globalisering en toename internationale concurrentie. Deze structurele ontwikkelingen leiden ertoe dat het van groot belang is om blijvend aandacht te besteden aan de kwalitatieve ontwikkeling van de beroepsbevolking, aan een zo groot mogelijke arbeidsdeelname en aan een optimale inzet van ieders competenties en ambities. Ook blijft het van belang te investeren in de inzetbaarheid van werkzoekenden met een grote afstand tot de arbeidsmarkt die bij een sterk oplopende werkloosheid Pagina 7 van 111

12 gemakkelijk op de achtergrond kunnen raken zoals laag opgeleiden, langdurig werklozen, Wajongers en niet-uitkeringsgerechtigden. Afhankelijk van de doelgroep en van het gewenste traject is her- dan wel bij- of omscholing wenselijk. Dat is eens temeer van belang omdat de huidige crisis en het erop volgende herstel een aantal structurele veranderingen in de aard van het arbeidsbestel wel eens in een stroomversnelling kunnen brengen. Daarbij valt bijvoorbeeld te denken aan de toenemende kwalificatie-eisen doordat er complexer werk terugkomt voor het eenvoudiger werk dat verdwijnt. Een voorbeeld van een dergelijke beweging uit het verleden is dat de afname van de werkgelegenheid tussen 2002 en 2005 grotendeels neersloeg bij de middelbare beroepen, terwijl van de groei die daar in 2006 en 2007 op volgde meer dan de helft terecht kwam bij de hogere en wetenschappelijke beroepen. Het dubbele gezicht van de arbeidsmarkt leidt tot een dubbele uitdaging, namelijk het vinden van een goed evenwicht tussen beleidsmaatregelen die op de korte termijn effect sorteren en beleidsmaatregelen die een adequate reactie vormen op de langere termijn en meer structurele ontwikkelingen. Indien dat evenwicht niet in voldoende mate wordt gerealiseerd, zou Nederland een aantal verworvenheden van de afgelopen jaren kwijt kunnen raken en zouden (soms al langer sluimerende) problemen kunnen uitgroeien tot massieve belemmeringen voor herstel. Te noemen valt hier: Een sterke toename van het aantal langdurig werklozen met een zeer grote afstand tot de reguliere arbeidsmarkt. Een terugval in de arbeidsmarktpositie van allochtonen, arbeidsgehandicapten, laag opgeleiden en jongeren, met alle consequenties van dien voor het Grotestedenbeleid en het integratiebeleid. Een generatie schoolverlaters, met name tot het niveau MBO 3, die te maken krijgt met veel entreewerkloosheid en onderbenutting. Een verder toenemend aantal Wajongers. Een stagnatie in de toename van de arbeidsparticipatie van vrouwen en ouderen. Verloren gaan van specialistische vakbekwaamheid en kennis. Een verbreding en verdieping van de kwalitatieve kloof tussen vraag en aanbod. Een sterke vermindering van de voor het functioneren van de arbeidsmarkt noodzakelijke vrijwillige arbeidsmobiliteit. Een terugslag in het tot voor kort succesvolle beleid gericht op verhoging van de participatiegraad. Dit is echter geen noodlot dat alleen maar gelaten kan worden ondergaan. Zowel de huidige problemen als de verwachte problemen voor de korte en langere termijn kunnen worden aangepakt door gerichte maatregelen. In de volgende paragrafen wordt daarom ingegaan op de maatregelen die door de overheid en de sociale partners zijn genomen (paragraaf III) en de voorstellen van de RWI op dit gebied (paragraaf IV). De voorstellen van de RWI, zeker die voor de korte termijn, liggen voor een belangrijk deel in het verlengde van de maatregelen die door de overheid en de sociale partners zijn genomen. Dit is niet verwonderlijk, gelet op de betrokkenheid van de geledingen van de RWI bij de voorbereidingen en de totstandkoming van die maatregelen. Naast deze inhoudelijke overeenstemming vraagt de RWI aandacht voor twee andere aspecten die aan de voorstellen van de RWI zijn verbonden: de noodzaak van een nadere uitwerking van de maatregelen en het arbeidsmarktperspectief voor de middellange termijn. Pagina 8 van 111

13 III Maatregelen overheid en sociale partners Naast maar ook in samenhang met de maatregelen die door bedrijven en instellingen zelf zijn genomen, hebben de overheid en de sociale partners in de afgelopen maanden de volgende activiteiten in gang gezet: Het verlenen van steun aan de financiële sector. Het inzetten van de WTV-regeling (werktijdverkorting). Het ondernemen van Van Werk Naar Werk-activiteiten, met name door de (versnelde) oprichting van 30 mobiliteitscentra. Het sluiten van convenanten tussen sectoren en bedrijven die moeten inkrimpen en sectoren en bedrijven die nog vacatures hebben. Op 25 maart heeft het kabinet besloten tot een op het coalitieakkoord aanvullend beleidskader en hebben kabinet en sociale partners een sociaal akkoord bereikt (AZ, 2009; SZW, 2009, Stichting van de Arbeid, 2009). De kern van het coalitieakkoord bestaat uit de volgende maatregelen: Een handhaving van het trendmatige begrotingsbeleid in 2009 en Een gerichte stimulering voor met name 2009 en 2010, met een accent op de werkgelegenheid op korte termijn. Een begin met herstel van gezonde overheidsfinanciën om de houdbaarheid van de publieke voorzieningen vanaf 2011 te borgen. Een lange termijn agenda gericht op duurzaamheid en energie, innovatie en kennis, stedelijke vernieuwing en wijkaanpak alsmede op de lange termijn houdbaarheid van de collectieve voorzieningen, met name door een beheersing van de zorgkosten en een verhoging van de AOW-leeftijd naar 67 jaar (met de mogelijkheid dat de SER binnen een half jaar een advies uitbrengt dat afwijkt van deze laatste maatregel). De maatregelen die voor het arbeidsmarkt- en re-integratiebeleid het meest relevant zijn, hebben betrekking op de volgende onderwerpen: Ontsluiting en benutting van arbeidsmarktinformatie o het benutten van periodiek verschijnende arbeidsmarktinformatie door de uitvoering en door sectoren en regio s voor een betere matching op de arbeidsmarkt Intensivering arbeidsbemiddeling o het functioneren en faciliteren van een landelijk dekkend netwerk van mobiliteitscentra, die bij voorkeur worden gecombineerd met een MKBservicepunt o het beschikbaar stellen van extra capaciteit voor reguliere werkpleinen Mogelijkheden voor behoud van de arbeidsrelatie o het verruimen van de mogelijkheden van deeltijd-ww (ter vervanging van de WTV-regeling), waarbij aan een aantal voorwaarden moet worden voldaan, waaronder scholing o een nadere overeenstemming dient nog te worden bereikt over de mogelijkheid voor CAO partijen om bij ontslag meer rekening te kunnen houden met competenties en kwaliteiten van werknemers Ondersteuning van (gedwongen) arbeidsmobiliteit o het creatief benutten van de reeds aanwezige middelen en expertise voor snelle transities van bedreigde of reeds verdwenen banen naar nieuwe banen door Pagina 9 van 111

14 publiek-private samenwerking op regionaal en/of sectoraal niveau; kern van deze samenwerking is dat UWV wordt betrokken bij de activiteiten voor het definitieve ontslag en dat de sociale partners zoveel mogelijk worden betrokken blijven in de periode na het ontslag Facilitering van scholing o het verruimen van de subsidieregeling leren en werken voor werknemers die met werkloosheid worden bedreigd o het versoepelen van de regels voor scholing van meer dan drie maanden voor WW-gerechtigden o het bieden van extra ondersteuning voor het omscholen van werknemers die met ontslag worden bedreigd o het stimuleren van EVC-trajecten bij ontslag Kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt (werknemers met flexibele contracten, oudere werknemers, werkzoekenden met een afstand tot de arbeidsmarkt) o het effectief benutten van de beschikbare middelen voor werklozen o het voortzetten van het beleid voor arbeidsgehandicapten Jongeren op de arbeidsmarkt o het op korte termijn opstellen van een actieplan (SZW, OCW, WWI, J&G) o het wetsvoorstel Wet Investeren in Jongeren (WIJ), dat gemeenten verplicht om werkloze jongeren tot 27 jaar een werkleeraanbod te doen o het aanbieden van stageplaatsen aan leerlingen en aan iedere schoolverlater die langer dan drie maanden thuis zit Bij de verdere ontwikkeling en uitwerking van deze maatregelen vervullen de gemeenten een belangrijke rol. Het gaat daarbij onder andere om het effectief en creatief benutten van het W-deel van de re-integratiemiddelen om kwetsbare groepen zoals bijstandsgerechtigden en schoolverlaters naar een (reguliere) baan te leiden; het bestrijden van voortijdig schoolverlaten; het voortzetten van de wijkgerichte aanpak; het aanbieden van schuldhulpverlening en tenslotte het werkleeraanbod voor werkloze jongeren tot 27 jaar in het kader van de Wet Investeren in Jongeren (WIJ). Tenslotte kan worden opgemerkt dat gemeenten en provincies ook zoeken naar mogelijkheden om voorgenomen investeringen in infrastructuur en onderhoud naar voren te halen. IV Voorstellen van de RWI De voorstellen van de RWI die in deze paragraaf worden gepresenteerd, vertonen in hoge mate een inhoudelijke overeenstemming met de maatregelen van het kabinet en de sociale partners. Dit betreft met name de maatregelen die vooral effect zullen hebben op de korte termijn. Zoals eerder al is opgemerkt, is dit niet verwonderlijk gelet op de betrokkenheid van de geledingen van de RWI sociale partners en gemeenten bij de voorbereidingen en de totstandkoming van deze maatregelen. Naast deze inhoudelijke overeenstemming wordt de meerwaarde van de voorstellen van de RWI bepaald door twee andere aspecten. In de eerste plaats bieden de voorstellen een aanzet tot een nadere praktische uitwerking van de maatregelen. Een belangrijk deel van de huidige activiteiten van de RWI heeft hier nu al betrekking op en ook in de komende jaren zal de RWI daaraan een bijdrage leveren. In de tweede plaats bevatten de voorstellen van de RWI een pleidooi voor een evenwichtige balans tussen de korte en de langere termijn. Daarbij hanteert de RWI het volgende Pagina 10 van 111

15 onderscheid tussen categorieën van maatregelen die op basis van deze beleidsaanbevelingen zouden moeten worden genomen: Maatregelen die vooral effect zullen hebben op de korte termijn, zoals het stimuleren van Van Werk Naar Werk-activiteiten. Maatregelen die zowel op de korte als op de (middel)lange termijn effect zullen hebben, zoals het verhogen van de effectiviteit van re-integratie. Maatregelen die weliswaar nu moeten worden genomen, maar die vooral op de (middel)lange termijn effect zullen hebben, zoals het verbeteren van de kwalificaties van personen met een grotere afstand tot de arbeidsmarkt. In de slotparagraaf wordt hier nader op ingegaan. Inhoudelijk bouwen de voorstellen van de RWI voort op de beleidsaanbevelingen die vorig jaar in de Arbeidsmarktanalyse 2008 zijn geformuleerd. Die aanbevelingen waren destijds gericht op het beperken van de gevolgen van een mogelijke terugval in de conjunctuur, om zodoende zo sterk mogelijk terug te kunnen komen bij een opleving van de conjunctuur. Omdat de conjunctuur eind 2008 daadwerkelijk en drastisch is omgeslagen, zijn deze beleidsaanbevelingen nader uitgewerkt. De noemers en de volgorde die hiervoor zijn gebruikt, zijn opnieuw participatie (maatregelen gericht op het bevorderen van de arbeidsparticipatie), kwalificatie (maatregelen gericht op een verbetering van de kwaliteit van het aanbod, de beroepsbevolking) en allocatie (maatregelen gericht op het inzichtelijker maken en het beter en sneller bij elkaar brengen van vraag en aanbod). Participatie Het lijkt tegenstrijdig om in tijden van dalende werkgelegenheid en oplopende werkloosheid te streven naar een grotere arbeidsdeelname. Dat zou immers het aanbodoverschot alleen maar vergroten. Toch kunnen hiermee problemen op zowel de korte als de langere termijn worden bestreden, afhankelijk van de doelgroep. Bevordering van de arbeidsdeelname heeft vooral betrekking op kortdurend werklozen, ouderen en vrouwen die onder andere in verband met zorgtaken slechts in beperkte mate beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt. Daarnaast zijn ook het stimuleren van het zelfstandig ondernemerschap en het betrekken van niet-uitkeringsgerechtigden (NUG-ers) bij de arbeidsmarkt van belang. Kortdurend werklozen en met werkloosheid bedreigden Een vorm van participatiebeleid is ervoor te zorgen dat iemand die werkloos wordt niet lang inactief blijft. Dit kan voorkomen dat wie tijdens de laagconjunctuur werkloos raakt, definitief van de arbeidsmarkt vervreemdt en daardoor niet meer meedoet wanneer de vraag weer aantrekt. De RWI merkt daarbij op dat het van belang is dat wanneer directe bemiddeling naar een arbeidsplaats niet mogelijk is, het aangeboden traject niet alleen vraaggericht van karakter is maar ook alle elementen bevat die noodzakelijk zijn om het ontstaan van een grotere afstand tot de arbeidsmarkt te voorkomen. Daarbij kan gedacht worden aan: behoud en waar mogelijk vergroting van de vakbekwaamheid in de oorspronkelijke richting of indien noodzakelijk in een andere richting. Intersectorale mobiliteit dient hierbij nadrukkelijk als een reële optie te worden beschouwd; behoud en waar mogelijk vergroting van de algemene werknemersvaardigheden, onder andere door middel van scholing. In de hieraan voorafgaande fase dienen werknemers die met werkloosheid worden bedreigd door intensieve bemiddeling en scholing naar een andere werkplek te worden begeleid. Hiervoor kan ook geld uit de sociale plannen worden ingezet. Van belang daarbij is dat Pagina 11 van 111

16 wordt gestreefd naar werkhervatting op een zo hoog mogelijk niveau. Wanneer het optimum wat dat betreft met de nieuwe baan nog niet is bereikt, zou de ondersteuning vanuit UWV moeten worden voortgezet totdat een passender baan bereikt is. Jongeren De jeugdwerkloosheid was de laatste 20 jaar over het algemeen steeds ongeveer tweemaal zo hoog als de gemiddelde werkloosheid. Momenteel is die echter 2,2 maal zo hoog en de verhouding wordt elke maand ongunstiger voor jongeren. Een belangrijke verklaring hiervoor vormen de schoolverlaters die nieuw op een krimpende markt verschijnen en het (tot voor kort) hoge percentage tijdelijk werk onder jongeren. De sombere werkgelegenheidsprognoses van het CPB geven aanleiding om te vrezen voor een snel oplopende werkloosheid onder jongeren. Dit onderstreept de noodzaak van een actief arbeidsmarktbeleid, gericht op het op peil houden van het aantal beschikbare banen en op kwalificatie en bemiddeling van het aanbod. De verwachte ontwikkelingen op de arbeidsmarkt hebben grote gevolgen voor de implementatie van de voorgenomen leerwerkplicht voor jongeren. Er zijn zeer grote inspanningen nodig om, nu de arbeidsmarkt van schaars naar ruim gaat, de rechten die tegenover die plicht staan gestalte te geven. Over de volle breedte van het beleidsspectrum, variërend van langer initieel onderwijs, stagebeleid, actieve bemiddeling, coaching en bijscholing tot werkervaringsplaatsen en aanvullende werkgelegenheid, zullen alle mogelijkheden onderzocht en waar kansrijk direct in de praktijk moeten worden gebracht. Daarbij speelt de noodzaak om, wanneer inschrijving bij UWV WERKbedrijf in verband met een uitkering door het ontbreken van een recht daarop niet opportuun is, de jongeren op een andere manier te bereiken. Mede om die reden is samenwerking tussen bedrijfsleven, onderwijs en overheden op lokaal en regionaal niveau noodzakelijk. In het kader van dergelijke samenwerkingsverbanden zou een zeer ruime, regelarme inzet van budgetten als het werkbudget van gemeenten en UWV WERKbedrijf, middelen uit de O&Ofondsen en middelen uit de onderwijsbegroting mogelijk moeten zijn. Het streven moet zijn: Juist in de crisis geen jongere zonder opleiding, baan of stage. De boodschap aan de jongeren kan dan zijn: We hebben een plek voor je, of we maken er een. Het kabinet heeft aangekondigd extra middelen vrij te maken om voor iedere jongere die dat nodig heeft een passend aanbod te kunnen doen. De in de RWI vertegenwoordigde geledingen zijn graag bereid aan een nadere uitwerking van die plannen mee te werken. Ouderen Bekend is dat ouderen, wanneer zij uit het arbeidsproces verdwijnen, daarin veelal niet meer terugkeren. Ouderen zijn daardoor oververtegenwoordigd onder de langdurig werklozen. Met het oog op de noodzakelijke arbeidsparticipatie op de langere termijn is het echter van belang dat alles in het werk wordt gesteld om het werkloos worden van ouderen te voorkomen. In aanvulling op de reeds ingevoerde financiële prikkels om het voor werkgevers aantrekkelijker te maken om oudere werknemers in dienst te houden, zijn fiscale scholingsprikkels of een herinvoering van scholingssubsidies voor specifieke categorieën ouderen denkbaar. Het is van groot belang om de ingezette cultuurverandering op het gebied van het werken van ouderen niet te verstoren. Op de langere termijn kan de Nederlandse economie niet buiten langer doorwerkende ouderen. Maatregelen die eraan bijdragen dat ook in deze categorie werknemers blijvend wordt geïnvesteerd, kunnen daarbij helpen. Pagina 12 van 111

17 Niet alleen voor ouderen die werkloos worden is het afscheid van het arbeidsproces vaak definitief, dat geldt ook voor ouderen die gebruik maakten van vervroegde uittredings- en prepensioenregelingen. Te verwachten valt dat tijdens de recessie meer ouderen die eigenlijk nog wel op de een of andere manier bij het arbeidsproces betrokken zouden willen zijn, van de nog bestaande vervroegde uittredingsregelingen gebruik zullen maken. De RWI onderzoekt momenteel welke vervroegd uitgetreden werknemers onder welke condities weer geheel of gedeeltelijk aan het werk kunnen en willen gaan en in hoeverre daarmee het aantal moeilijk vervulbare vacatures kan worden verminderd. Waar een terugkeer van ouderen in het arbeidsproces niet meer mogelijk is, zou een versoepeling van de sollicitatieplicht voor ouderen kunnen worden overwogen. Daarbij dient echter te worden bedacht dat een dergelijke maatregel zowel voordelen als nadelen heeft. Enerzijds kan worden gesteld dat zinloos solliciteren door kansloze ouderen tot een negatief beeld van oudere werkzoekenden op de arbeidsmarkt leidt. Daar staat tegenover dat het categorisch afschrijven van oudere werklozen ook niet bijdraagt aan een cultuur waarin het langer doorwerken van ouderen als vanzelfsprekend wordt beschouwd. Wanneer op dit gebied maatregelen worden overwogen, zouden daarvoor specifieke condities moeten worden benoemd. Dit zou kunnen worden gedaan door een maatregel waarbij UWV WERKbedrijf voor oudere WW-uitkeringsgerechtigden op individueel niveau beoordeelt of er gegeven de actuele situatie op de arbeidsmarkt een dusdanig perspectief bestaat op terugkeer in het arbeidsproces dat sollicitatieplicht, bemiddeling en re-integratie-inspanningen zinvol zijn of niet. Aan een eventuele vrijstelling kunnen voorwaarden verbonden worden op het gebied van het verrichten van andere maatschappelijk nuttige activiteiten zoals vrijwilligerswerk of mantelzorg. Dit kan voor de uitkerende instanties tot een besparing leiden op de re-integratieactiviteiten waardoor er middelen vrijkomen om in te zetten voor categorieën waarbij een hogere netto-effectiviteit van de ingezette middelen kan worden verwacht. Daarbij dient wel te gelden dat, wanneer de oudere werkloze dat zelf wil, de re-integratiedienstverlening onverkort beschikbaar is. Op die manier wordt voorkomen dat tijd en geld gespendeerd worden aan ouderen die daarmee niet worden geholpen en die daar zelf ook geen prijs op stellen. Arbeidsdeelname van vrouwen Het is om diverse redenen van groot belang ervoor te zorgen dat de trend van een steeds grotere arbeidsdeelname van vrouwen ook in tijden van oplopende werkloosheid doorzet. In dit verband kunnen worden genoemd: Het opleidingsniveau van vrouwen loopt sterk op en gaat op termijn dat van mannen overtreffen. Vrouwen zijn veelal gericht op werk in sectoren waar in de komende jaren, zelfs bij een laagconjunctuur, de vraag blijft toenemen en tekorten blijven bestaan zoals in de zorg en het onderwijs. Om bij een (licht) afnemende potentiële beroepsbevolking de verhouding tussen actieven en inactieven op peil te houden is de inzet van iedereen, man en vrouw, nodig. Een situatie waarbij beide partners in een huishouden een inkomen hebben kan bijdragen aan een grotere inkomenszekerheid, dreigende armoede beperken en uitkeringsafhankelijkheid voorkomen. Ondanks de sterk toegenomen arbeidsdeelname is vanwege de hoge deeltijdfactor een klein deel van de vrouwen in Nederland economisch zelfstandig. Vrouwen zijn nog altijd sterk ondervertegenwoordigd in de hogere functies. Pagina 13 van 111

18 Hiernaast is het van blijvend belang om ook in breder verband aandacht te schenken aan de mogelijkheden om de combinatie van arbeid en zorg te faciliteren. De RWI besteedt daar in het werkprogramma voor dit jaar de nodige aandacht aan. ZZP Het aantal zelfstandigen zonder personeel (zzp ers) is in de afgelopen jaren sterk toegenomen. Vanuit een langere-termijn perspectief is de RWI onlangs een onderzoek gestart naar de wijze waarop zzp ers kunnen worden gestimuleerd en gefaciliteerd om meer te investeren in hun duurzame inzetbaarheid (employability). Gelet op de huidige conjunctuur heeft dit onderzoek ongewild aan relevantie gewonnen. Het zelfstandig ondernemerschap kan ook een weg zijn voor werklozen om een nieuwe plek binnen het arbeidsbestel te veroveren. Om meer werklozen die gelegenheid te bieden kan worden overwogen om de mogelijkheden die er zijn om in de beginfase het zzp-schap voor een beperkte tijd te combineren met een uitkering, onder verrekening van de verdiensten, te verruimen. Markt voor persoonlijke dienstverlening ontwikkelen Invoering van een (witte) markt voor persoonlijke dienstverlening zou een flinke uitbreiding van de formele werkgelegenheid voor laag opgeleiden met zich meebrengen en het op de langere termijn zo belangrijke aanbod van hoger opgeleiden (vooral in uren per werkende) kunnen verhogen. Ook voor de huidige arbeidsmarkt, nu veel laag opgeleiden hun baan verliezen, zijn de voorstellen die de RWI heeft geformuleerd om de markt voor persoonlijke dienstverlening te verruimen bijzonder actueel. NUG-beleid continueren In het afgelopen jaar zijn afspraken gemaakt tussen de rijksoverheid en de gemeenten om in de periode tot NUG ers aan het werk te helpen. Hoewel er zich in de komende maanden een spanningsveld kan voordoen tussen deze doelstellingen en het beleid dat zich richt op het in substantiële mate voor de arbeidsmarkt behouden van met werkloosheid bedreigde werknemers, is het voor de algemene arbeidsparticipatie op middellange termijn van belang dat het NUG-beleid in de gemeenten zo veel mogelijk wordt gecontinueerd. Kwalificatie Scholing van werkenden en werklozen In diverse sectoren is al enige tijd zichtbaar dat het gemiddelde opleidingsniveau van degenen die nieuw worden aangenomen hoger is dan het gemiddelde niveau van de daar werkzame populatie. Dat betekent dat er een geleidelijke upgrading plaatsvindt. De versnelde afbouw van bestaande werkgelegenheid, gevolgd door het ontstaan van nieuwe banen bij economisch herstel kan dit proces van upgrading een extra impuls geven. Dat betekent dat degenen die tijdens de huidige crisis hun baan kwijtraken niet zonder meer geschikt zullen zijn voor de nieuwe vraag wanneer een economisch herstel optreedt. Dat kan het herstel vertragen en in combinatie met de op termijn krimpende beroepsbevolking ertoe leiden dat opnieuw een omvangrijke categorie van moeilijk bemiddelbare werklozen samengaat met een grote onvervulbare vraag. Om die problemen in de toekomst te voorkomen is het van groot belang juist nu aandacht te besteden aan de kwalificaties van zowel werkenden als werklozen. Werkgevers en werknemers kunnen hiertoe middelen uit de O&O-fondsen inzetten en voor werklozen kunnen de beschikbare Pagina 14 van 111

19 re-integratiebudgetten worden benut. Voor gemeenten betekent dit dat ze de periode van economische crisis kunnen gebruiken om, samen met werkgevers en werknemers in branches en sectoren, scholingsprojecten uit te voeren voor werkzoekenden die nu nog minder kansrijk voor een baan zijn. Aansluiting bij de reguliere onderwijsinfrastructuur, flexibele instroommogelijkheden en de facilitering van docenten verdienen daarbij de nodige aandacht. Langdurig werklozen en arbeidsgehandicapten Het arbeidsmarkt- en re-integratiebeleid zal zich in de komende periode in substantiële mate richten op het voor de arbeidsmarkt behouden van met werkloosheid bedreigde werknemers en het snel weer op de arbeidsmarkt inpassen van recent werkloos geworden werkzoekenden. Deze activiteiten mogen echter niet ten koste gaan van de eveneens noodzakelijke beleidsinspanningen gericht op het versterken van de arbeidsmarktpositie van langdurig werklozen, waarbij het zowel om re-integratie naar (reguliere) arbeid als om het bereiken van een hogere trede op de re-integratie- of participatieladder gaat. Voor langdurig werklozen hoeft de nadruk, in een periode van een afnemende vraag naar arbeid, minder te liggen op een snelle plaatsing. Er is nu meer ruimte om werklozen te scholen en hen zodoende goed voor te bereiden op een duurzame rentree in het arbeidsproces. De RWI geeft in overweging om daar waar uitkeringsgerechtigden worden geschoold voor een beroep waaraan nu of in de nabije toekomst een tekort bestaat, waar opportuun gedurende de scholing de sollicitatieplicht op te schorten. Een financiële prikkel in de vorm van een (beperkt) scholingsloon in aanvulling op de uitkering kan daarbij een punt van overweging zijn. Ook bij kwalificerende trajecten voor langdurig werklozen is het vraaggerichte karakter van groot belang. Als indicatie voor de (toekomstige) vraag kunnen die opleidingen en opleidingsrichtingen worden genomen waar werkgevers besluiten hun werknemers aan te laten deelnemen. Het verdient volgens de RWI dan ook aanbeveling om te stimuleren dat werklozen zich kwalificeren in juist die opleidingsrichtingen. In gunstige gevallen kan daarbij een trek in de schoorsteen optreden, waarbij werkenden intern doorstromen naar hogere functies of knelpuntvacatures en nieuw geworven werklozen instromen op de aldus vrijgekomen arbeidsplaatsen. Arbeidsgehandicapten Met de sterk oplopende werkloosheid nemen de kansen op (re)integratie in het arbeidsproces voor gedeeltelijk arbeidsongeschikten en Wajongers sterk af. Voor gedeeltelijk arbeidsongeschikten is het van belang in te zetten op scholing waarmee zij in een ander beroep aan de slag kunnen dan waarin zij arbeidsongeschikt zijn geworden. Voor Wajongers, in het bijzonder voor diegenen onder hen die zich na hun opleiding op een baan oriënteren, moeten de mogelijkheden voor (aangepast maar bij voorkeur regulier) werk worden verruimd. In de loop van dit jaar zal de RWI hierover een rapport publiceren. Effectiviteit re-integratie De RWI blijft ook in het komend jaar aandacht besteden aan de (netto) effectiviteit van re-integratieactiviteiten, zowel waar het gaat om de re-integratie naar (reguliere) arbeid als waar het gaat om het realiseren van een hogere trede op de re-integratie- of participatieladder. Wanneer concrete maatregelen kunnen worden benoemd om die effectiviteit te verhogen, wordt daarmee de arbeidsparticipatie op de langere termijn Pagina 15 van 111

20 vergroot en de kwaliteit van het aanbod in de toekomst verbeterd. Een bijzonder punt van aandacht voor de RWI daarbij vormen het (diagnose) proces en de instrumenten die worden gehanteerd om tot op maat gesneden re-integratietrajecten te komen. Verhoging niveau schoolverlaters Een pluspunt van een periode van toenemende werkloosheid is dat jongeren geneigd zijn langer in het onderwijs te verblijven dan wanneer er op de arbeidsmarkt volop mogelijkheden zijn. Dit kan ertoe leiden dat de werkloosheid onder de huidige instroom beperkt blijft en het opleidingsniveau van de toekomstige instroom omhoog gaat. Deze gunstige effecten kunnen worden gestimuleerd door op scholen het volgen van een vervolgopleiding als alternatief voor uitstroom naar een baan duidelijk te promoten. Mede in dit licht blijft de aansluiting onderwijsarbeidsmarkt een prominente plaats innemen op de agenda van de RWI. Langer doorleren betekent echter ook: meer onderwijsdeelnemers en dus ook meer onderwijsuitgaven en behoefte aan onderwijsfaciliteiten. Een bijzonder punt van aandacht hierbij vormt de beschikbaarheid van voldoende stage- en werkervaringplekken. Opleidingen kunnen vastlopen op het ontbreken daarvan. Het is van groot belang dat op regionaal niveau sociale partners, gemeenten en onderwijsinstellingen samenwerken om ervoor te zorgen dat elke leerling de kans krijgt om de praktijkcomponent van zijn of haar opleiding in te vullen. Tweedekansonderwijs faciliteren Tijdens de achter ons liggende periode van grote krapte op de arbeidsmarkt hebben er jongeren het volledig dagonderwijs verlaten, veelal om te gaan werken, op een moment waarop zij nog niet hun optimale scholingsniveau hadden bereikt. Waar deze jongeren nu de wenselijkheid van een voortgezette opleiding alsnog inzien, zou deelname daaraan flink gestimuleerd en gefaciliteerd dienen te worden. Daarom beveelt de RWI aan om nader te onderzoeken hoe, in overleg met werkgevers waar het gaat om werkende jongeren, deelname aan tweedekansonderwijs gestimuleerd kan worden en welke belemmeringen daartoe weggenomen kunnen worden. Naast de bovengenoemde groep zijn er ook jongeren die een verkeerde studie- of beroepskeuze hebben gemaakt en zich graag zouden willen omscholen in een andere richting. Vaak wordt dat bemoeilijkt doordat de financiering van een opleiding tot een gegeven aantal jaren beperkt is. De RWI stelt voor om te komen tot een zodanige aanpassing van de regels dat voor leerlingen die het maximale aantal studiejaren er al op hebben zitten, opleidingen in een aantal nader te bepalen richtingen alsnog gefinancierd kunnen worden. Aanwijzing van deze opleidingen kan op regionaal niveau plaats hebben waardoor aansluiting op de regionale arbeidsmarktsituatie gewaarborgd is. Daarbij dient ervoor gewaakt te worden dat er een vanuit arbeidsmarktperspectief onnodige stapeling van opleidingen plaatsvindt. Voorkomen van onderbenutting De RWI laat momenteel onderzoek verrichten naar het fenomeen dat veel middelbaar opgeleide werknemers beneden hun opleidingsniveau aan de slag zijn. Die situatie kan op den duur leiden tot een verval van competenties en verlies van productiviteit. Aangezien onderbenutting een fenomeen is dat in laagconjunctuur relatief veel voorkomt, is dit een voorbeeld van waar conjuncturele ontwikkelingen op de korte termijn structurele gevolgen op de langere termijn kunnen hebben. Pagina 16 van 111

21 EVC op grote schaal inzetten Om werknemers bij dreigende werkloosheid een optimale kans op een nieuwe baan te geven is het van belang om los van hun formele opleidingsniveau zicht te hebben op hun feitelijke competenties. Dat zicht is van belang voor henzelf, voor degenen die hen bemiddelen naar ander werk en voor beoogde nieuwe werkgevers. Ook voor werkenden die toe zijn aan een nieuwe stap in hun loopbaan is het van belang dat zij hun feitelijke competentieniveau inzichtelijk kunnen maken. Daarom adviseert de RWI om te onderzoeken hoe het toekennen van formele kwalificaties op grond van EVC breder verspreid kan worden. Daarbij dient aandacht te zijn voor het weghalen van financiële en bureaucratische drempels en voor de mogelijkheid om met inzet van de re-integratiegelden EVC voor werklozen (ook zonder uitkering) toegankelijk te maken. Allocatie Van Werk Naar Werk Met behulp van zogenaamde Van Werk naar Werk-activiteiten kunnen werknemers die hun baan dreigen te verliezen weerbaarder worden gemaakt en doorstromen naar sectoren waar als gevolg van de vergrijzing de komende jaren een personeelstekort ontstaat. Ook maatregelen zoals collegiale in- en uitleen en detachering kunnen een gedwongen beëindiging van de arbeidsovereenkomst voorkomen. De RWI heeft al in juni 2008 het advies Van Werk naar Werk: Activiteiten voor met werkloosheid bedreigde werknemers, de rol van O&O-fondsen en intersectorale mobiliteit uitgebracht waarin diverse mogelijkheden op het gebied van Van Werk Naar Werk-activiteiten worden besproken. De RWI vindt het belangrijk dat de Van Werk naar Werk-activiteiten van werkgevers en werknemers voldoende worden gefaciliteerd door het kabinet en UWV WERKbedrijf. Als ontslag van werknemers niet meer kan worden vermeden, is het van belang dat de Locaties voor Werk en Inkomen (LWI s), waarin gemeenten en UWV WERKbedrijf samenwerken, actief met werkzoekenden aan de slag gaan om zo snel mogelijk een traject naar ander werk in te zetten. De LWI s en zeker de grotere LWI-plus vestigingen, moeten daarvoor dan wel kunnen beschikken over de benodigde personele capaciteit. Ook een goede samenwerking met het uitzendwezen verdient daarbij de aandacht. De RWI doet een oproep aan alle betrokken om haast te maken met de inrichting van LWI s, opdat deze zo spoedig mogelijk over het volle terrein van hun dienstverlening operationeel kunnen zijn. De crisis werkt niet alleen ontmoedigend op werkloze werkzoekenden. Ook werkenden zien onder invloed van de laagconjunctuur af van het zoeken naar een andere, beter passende baan. Vrijwillige mobiliteit is belangrijk om voortdurend de juiste persoon op de juiste plaats te houden. Onvoldoende vrijwillige mobiliteit kan daardoor leiden tot productiviteitsverlies en zelfs tot gedwongen ontslagen. Ook leidt minder beweging in de markt tot minder mogelijkheden voor werklozen om in te stromen. Snelle vacaturevervulling Wanneer mede door een adequate dienstverlening van UWV WERKbedrijf vacatures minder lang openstaan, dan wordt de bestaande hoeveelheid beschikbaar werk efficiënter benut. Dat kan eraan bijdragen dat de dalende werkgelegenheid op de kortere termijn niet één op één vertaald hoeft te worden in oplopende werkloosheid. Wanneer de recessie in een latere fase doorzet en de werkloosheid toch oploopt, neemt weliswaar de kwaliteit van het aanbod van UWV WERKbedrijf toe maar is een snelle Pagina 17 van 111

22 vacaturevervulling niet altijd mogelijk. Ook in die situatie mag de aandacht voor vraaggerichte bemiddelingsactiviteiten niet verslappen. De werkgeversservicepunten, zoals die van het MKB, kunnen daarbij een belangrijke rol spelen. Arbeidsmarktinformatie Het arbeidsmarktbeleid wordt uitgevoerd op regionaal en op sectoraal niveau. Doordat veel actuele en gedetailleerde statistische informatie alleen op landelijk niveau beschikbaar is, ontbreekt het de beleidsmakers vaak aan voldoende informatie om tot een optimale beleidsinzet te komen. Vaak lopen landelijke bronnen zoals de Enquête Beroepsbevolking van het CBS tegen hun begrenzingen aan, onder andere veroorzaakt door de steekproefgrootte. Ook is er nog veel extra arbeidsmarktinformatie te genereren uit reeds beschikbare bestanden, waaronder die van UWV. De RWI dringt erop aan om de komende jaren van arbeidsmarktinformatie een prioriteit te maken, hetgeen tot uiting dient te komen in een krachtige regie op dit vlak en in voldoende middelen om bestaande bronnen te optimaliseren en toegankelijk te maken. De RWI is graag bereid daar actief aan mee te werken door middel van het draagvlak hiervoor bij de geledingen en door de inzet van de aanwezige expertise. Uitgangspunt van de RWI daarbij is dat arbeidsmarktinformatie geen doel op zichzelf mag staan maar altijd gericht moet zijn op actuele beleids- en uitvoeringsvragen. V Ten besluit: alle hens aan dek Deze Arbeidsmarktanalyse 2009 laat zien hoe de Nederlandse economie in 2007 en in de eerste helft van 2008 te maken heeft gekregen met kwalitatieve en kwantitatieve beperkingen van het aanbod van arbeidskrachten. Doordat hierdoor de werkgelegenheid minder is toegenomen dan bij een passend aanbod in een hoogconjunctuur mogelijk geweest zou zijn, zal het tekort aan banen in de voor ons liggende periode van laagconjunctuur groter zijn dan nodig was geweest. Eerder is opgesomd welke gevolgen de crisis zonder omvattend en gericht beleid kan hebben. De sombere prognoses zijn echter geen onafkeerbaar noodlot, maar wel een waarschuwing voor wat ons bij ongewijzigd beleid te wachten staat. De RWI heeft in de vorige paragraaf een aantal mogelijkheden gepresenteerd om een beperking van de nadelige gevolgen van de laagconjunctuur voor de korte termijn te combineren met een structurele versterking van de Nederlandse uitgangspositie voor de langere termijn. Dát is de dubbele uitdaging voor de dubbele arbeidsmarkt van Toch zullen er in deze economisch moeilijke situatie ook keuzes moeten worden gemaakt. Het gaat daarbij niet zo zeer om het wel of niet nemen van bepaalde maatregelen, maar vooral om de wijze waarop maatregelen worden ingekleurd en de termijn waarop positieve effecten kunnen worden verwacht. Behulpzaam in dit opzicht kan het eerder vermelde onderscheid zijn van categorieën van maatregelen, wat leidt tot onderstaand samenvattend overzicht. Maatregelen die vooral effect zullen hebben op de korte termijn o Van Werk Naar Werk-activiteiten voor met werkloosheid bedreigde werknemers. o Stimulering intersectorale mobiliteit. o Vraaggerichte bemiddeling en werkgeversdienstverlening. o Intensieve EVC-trajecten voor met werkloosheid bedreigde werknemers. Pagina 18 van 111

23 Maatregelen die zowel op de korte als op de (middel)lange termijn effect zullen hebben o Regionaal gecoördineerd jongerenbeleid t.a.v. onderwijs, stages en arbeid. o Waar het kan jongeren doorscholen. o Verbeteren van de regionale en sectorale arbeidsmarktinformatie. o Effectievere re-integratie, o.a. door betere diagnose-instrumenten. o Vrijwillige mobiliteit op peil houden. o Verruiming van de arbeidsparticipatiemogelijkheden voor arbeidsgehandicapten. Maatregelen die weliswaar nu moeten worden genomen, maar die vooral op de (middel)lange termijn effect zullen hebben o Blijvende aandacht voor de combinatie van arbeid en zorg. o Ondersteuning van zzp ers. o Werklozen die werk aanvaarden onder hun niveau blijven begeleiden richting een meer optimale inzet. o Ruimhartig scholingsbeleid met, indien opportuun, een ontheffing van de sollicitatieplicht. o Verbeteren van de kwalificaties van personen met een grotere afstand tot de arbeidsmarkt, zo mogelijk omscholen voor toekomstige knelpuntberoepen. o Wegnemen van belemmeringen voor tweedekansonderwijs. o Geen maatregelen nemen die structureel afbreuk doen aan de toenemende arbeidsparticipatie van ouderen. o Ontwikkelen van de markt voor persoonlijke dienstverlening. o Continueren en versterken NUG-beleid. Pagina 19 van 111

24 1 Vraag naar arbeid 2008 Het aantal banen is in 2008 tot een recordhoogte gestegen. Aan het einde van het jaar waren er meer dan 8 miljoen banen in Nederland, dat zijn banen meer dan aan het einde van het vierde kwartaal van Ondanks de ingetreden recessie nam het aantal banen in het vierde kwartaal van 2008 met banen toe. De stijging van de werkgelegenheid in 2008 vond vooral plaats in de sectoren handel en reparatie ( banen), de zakelijke dienstverlening ( banen) en de gezondheids- en welzijnszorg ( banen). Nadat het aantal openstaande vacatures in de eerste twee kwartalen van 2008 iets afnam, is de vraag in het derde kwartaal toch weer gestegen. In het vierde kwartaal vond echter een sterke daling plaats. Verwachting voor de korte termijn Het CPB verwacht dat de Nederlandse economie (BBP) in 2009 met 3,5 procent zal krimpen. Omdat de werkgelegenheid doorgaans met een jaar vertraging op de ontwikkeling in de productie reageert verwacht het CPB dat de werkgelegenheid in 2009 met 1 procent zal krimpen maar in 2010 veel forser, namelijk met 3,75 procent. De omvang van uitzendarbeid neemt nu al af. Dat is altijd een eerste indicator van terugval van de werkgelegenheid. Ook het producentenvertrouwen daalt sterk. Niet alle sectoren krijgen in gelijke mate te maken met een teruglopende vraag. De sectoren met de grootste afname van het aantal werknemers in 2009 zullen zijn: de zakelijke dienstverlening, de industrie, de horeca en de financiële dienstverlening. In de aanloop naar 2010 zal ook de werkgelegenheid in de bouw, de handel en het transport sterk afnemen. In scherp contrast daarmee staat het groeiend aantal banen in de zorg en in mindere mate bij de overheid (daarbinnen met name het onderwijs). Verwachting voor de middellange termijn De vervangingsvraag in verband met de uitstroom van oudere werknemers zal in de verdere toekomst voor veel vacatures zorgen. Dit hoofdstuk stelt de vraagkant van de arbeidsmarkt centraal. De vraag naar arbeid bestaat uit twee componenten: de werkgelegenheid (uitgedrukt in aantal werkzame personen of banen) en de vacatures. Aan de orde komen achtereenvolgens de landelijke en regionale werkgelegenheidsontwikkeling (banengroei), de structuur van de werkgelegenheid (werkzame beroepsbevolking naar een aantal achtergrondkenmerken) en de ontwikkeling van het aantal vacatures. Aan het slot van het hoofdstuk komen de verwachtingen voor de nabije en de wat verdere toekomst aan bod. Pagina 20 van 111

25 1.1 Kwantitatieve ontwikkelingen De omvang van de werkgelegenheid Vanaf medio 2005 is de werkgelegenheid in Nederland sterk gegroeid, zoals figuur 1.1 laat zien. Het totaal aantal banen van werknemers ligt in het vierde kwartaal van banen hoger dan in het vierde kwartaal van Over heel 2008 is het aantal banen met 1,7 procent toegenomen opzichte van Het totaal aantal banen kwam aan het einde van het vierde kwartaal van 2008 voor het eerst boven de 8 miljoen uit. Figuur 1.1 Aantal banen van werknemers, , (kwartaalcijfers, seizoengecorrigeerd, x 1.000) Bron: CBS Statline e kw e kw e kw e kw e kw e kw e kw e kw e kw De groei van de werkgelegenheid vertoonde in 2008 een ongelijke ontwikkeling. In de eerste drie kwartalen van 2008 nam het aantal banen steeds minder toe ten opzichte van het daaraan voorafgaande kwartaal. Aan het eind van het jaar sloeg deze trend onverwacht om. Ondanks de ingetreden recessie nam het aantal banen in het vierde kwartaal van 2008 met banen toe. Dit kan het gevolg zijn van het na-ijlen van de werkgelegenheid ten opzichte van de krapte in de voorgaande periode. Pagina 21 van 111

26 Figuur 1.2 Aantal banen van werknemers naar sector, (vierde kwartaal, seizoengecorrigeerd, x 1.000) Bron: CBS Statline Overige dienstverlening Gezondheids- en welzijnszorg Gesubsidieerd onderwijs Overheid Zakelijke dienstverlening Financiële instellingen Vervoer, opslag en communicatie Horeca Handel en reparatie Bouwnijverheid Delfstoffen, industrie en energie Landbouw, bosbouw en visserij e kw e kw Figuur 1.2 laat zien dat de zakelijke dienstverlening, de handel en reparatie, de gezondheids- en welzijnszorg en de industrie qua werkgelegenheid de grootste sectoren zijn in de Nederlandse economie. Wanneer de werkgelegenheid aan het einde van het vierde kwartaal van 2008 wordt vergeleken met die van een jaar eerder, blijkt dat de groei van de werkgelegenheid zich vooral heeft voorgedaan in de handel en reparatie ( banen, 2 procent groei), de zakelijke dienstverlening ( banen, 1,6 procent groei) en de gezondheids- en welzijnszorg ( banen, 1,7 procent groei). Ook in 2007 waren dit de drie belangrijkste groeisectoren. De in omvang vierde sector van onze economie, de industrie (inclusief delfstoffen en energie) liet een bescheiden groei van 1 procent ( banen) zien. Twee andere sectoren die in 2007 nog sterk groeiden, zijn in 2008 nauwelijks gegroeid of zelfs gekrompen ten opzichte van 2007: de bouwnijverheid kende een kleine groei ( banen, tegenover banen in 2007) en de horeca is licht gekrompen ( banen tegenover banen in 2007). Beide sectoren zijn sterk conjunctuurgevoelig, waarbij moet worden opgemerkt dat de ontwikkeling over geheel 2008 in belangrijke mate is bepaald door de krapte aan het begin van het jaar. Voor de bouw moet daar nog aan worden toegevoegd dat naast het toegenomen aantal werknemers in 2008 ook het aantal zzp ers is toegenomen. Van de andere, kleinere, sectoren presteren het onderwijs ( banen), de overige dienstverlening ( banen) en het vervoer (incl. opslag en communicatie; banen) relatief goed. De financiële dienstverlening en de horeca zijn de enige sectoren die een krimp vertonen ten opzichte van eind Pagina 22 van 111

27 1.1.2 Regionale ontwikkelingen De totale werkgelegenheid in ons land (werknemers en zelfstandigen) bedroeg in ,20 miljoen fte s. Daarvan namen werknemers 85 procent en zelfstandigen 15 procent voor hun rekening. De werkgelegenheid (exclusief zelfstandigen) kent in grote lijnen dezelfde verdeling als die van de bevolking. Ze is voor een belangrijk deel geconcentreerd in de provincies Zuid- Holland en Noord-Holland (samen goed voor 36 procent van het totaal aantal werknemers in fte s). Daarna volgen Noord-Brabant en Gelderland met 16 procent respectievelijk 12 procent van alle werknemers. Vervolgens komen de provincies Utrecht, Overijssel en Limburg met ieder 7 tot 8 procent. Alleen Flevoland wijkt af: het kent naar verhouding weinig banen in verhouding tot het aantal inwoners. Figuur 1.3 Werkgelegenheid (exclusief zelfstandigen) in fte s, per provincie, 2007 Bron: EIM op basis van CBS, LISA en BZK Groningen Friesland Drenthe Overijssel Flevoland Gelderland Utrecht Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg 0% 5% 10% 15% 20% 25% Het CWI heeft voor een regionale analyse van de ontwikkeling van de werkgelegenheid de (clusters van) RPA-regio s op basis van vestigingsfactoren in vier groepen ingedeeld (CWI, 2008): Sterk verstedelijkte regio s: Zuidelijk Noord-Holland, Utrecht-Midden, Haaglanden, Rijnmond. Regio s nabij grote steden: Flevoland, Gooi en Vechtstreek, Eemland, Noord-Holland Noord, Rijn-Gouwe. Regio s rond de Randstad: IJssel-Vecht, IJssel-Veluwe, Arnhem+Achterhoek, Nijmegen+Rivierenland, West-Brabant, Midden-Brabant, Noordoost-Brabant, Zuidoost- Brabant. Decentraal gelegen regio s: Groningen+Noord-Drenthe, Fryslan, Zuid-Drenthe, Twente, Zeeland, Noord- en Midden-Limburg, Zuid-Limburg. Pagina 23 van 111

28 De analyse van het CWI geeft een beeld van de ontwikkeling van de werkgelegenheid in twee perioden: (hoogconjunctuur) en (laagconjunctuur). Figuur 1.4 Regionale werkgelegenheidsontwikkeling, , Bron: CWI (2008). Arbeidsmarktprognose Sterk verstedelijkte regio s In drie van de vier sterk verstedelijkte gebieden is zowel in de periode van hoog- als van laagconjunctuur de groei van het aantal banen iets achtergebleven bij het landelijke gemiddelde. Alleen in de regio Utrecht-Midden was de banengroei bovengemiddeld. Daar staat tegenover, dat in deze vier regio s het aantal banen per inwoners boven het landelijk gemiddelde ligt. Regio s nabij de grote steden Drie van de vijf regio s nabij de grote steden kenden in beide perioden een banengroei die hoger was dan het landelijk gemiddelde. In de beide uitzonderingen, de Gooi- en Vechtstreek en Rijn-Gouwe, geldt een restrictief ruimtelijk beleid. Flevoland springt in het oog met een veel hogere groei dan in de rest van het land. Het is nu nog een typische forensenregio, die zo langzamerhand steeds meer eigen werkgelegenheid creëert. Pagina 24 van 111

29 Regio s rond de Randstad In de regio s rond de Randstad lag in beide perioden de procentuele ontwikkeling van het aantal banen boven het landelijk gemiddelde. Het aantal banen per inwoners ligt in deze regio s dicht bij het landelijk gemiddelde. Decentraal gelegen regio s De decentraal gelegen regio s laten geen eenduidig beeld zien. In Friesland nam het aantal banen bovengemiddeld toe. Twente en Noord- en Midden-Limburg zaten op het landelijk gemiddelde. In Noord-Holland Noord, Rijn Gouwe en met name Zuid-Limburg groeide het aantal banen het minst. De Gooi- en Vechtstreek, Zuid-Limburg, Haaglanden en Rijn-Gouwe vallen op met een krimpend aantal banen in de periode van de laagconjunctuur, In Zuid-Limburg komt dit onder meer door een afname van het aanbod van werknemers. Resumerend: De groei-regio s zijn: Flevoland, Noord-Holland Noord, Eemland, Nijmegen, West Brabant, Midden Brabant, IJssel Vecht en Friesland. De krimp-regio s zijn: Gooi- en Vechtstreek, Zuid Limburg, Haaglanden en Rijn-Gouwe Uitzendarbeid Het CBS gebruikt het uitzendvolume (het aantal uitzenduren) als een van de conjunctuurindicatoren. De uitzendbranche is uitermate conjunctuurgevoelig. Een economische neergang manifesteert zich altijd het eerst in de uitzendbranche. Gaat het economisch minder goed, dan verlengen werkgevers eerst de contracten met hun uitzendkrachten niet meer alvorens over te gaan tot ontslag van tijdelijk en vast personeel. Figuur 1.5 schetst de ontwikkeling van het aantal uitzenduren tot en met het vierde kwartaal van Rechtspositie uitzendkrachten Er zijn in de rechtspositie van uitzendkrachten drie fasen te onderscheiden. Fase A: Deze fase duurt voor de uitzendkracht 78 gewerkte weken met een tussenliggende periode van maximaal 12 weken. In deze fase kan men (mits met uitzendbeding) flexibel worden ingezet en is er geen opzegtermijn. Fase B: Dit is de fase waarin de uitzendkracht een tijdelijk dienstverband krijgt bij het uitzendbureau. Er is geen minimale contractsduur. De maximale duur is twee jaar. Fase C: In deze fase krijgt de uitzendkracht een contract voor onbepaalde tijd bij het uitzendbureau. In fase A is het voor de werkgever gemakkelijker om het werk te beëindigen dan in de daaropvolgende fasen B en C. Het aantal uitzenduren in fase B en C nam in het derde kwartaal 2008 nog toe. Het aantal uitzenduren fase A is in het derde kwartaal van 2008 echter met 3 procent gedaald ten opzichte van het tweede kwartaal. Het voor seizoeninvloeden gecorrigeerde indexcijfer (2000=100) daalde naar 122, tegen ruim 125 een kwartaal eerder. Dit was de eerste afname in ruim vier jaar. In de eerste twee kwartalen van 2008 was de groei echter al teruggelopen. Pagina 25 van 111

30 Uit cijfers van brancheorganisatie ABU blijkt dat in het vierde kwartaal van 2008 het uitzendwerk verder onder druk is komen te staan ( Het totaal aantal uitzenduren in periode 12 (week 45 48) daalde met 12 procent ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. In de medische sector daalde het aantal uren met 13 procent. De administratieve sector liet een daling zien van 7 procent. De uren in de industriële sector vertoonden een daling van 15 procent ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. Het aantal uren in de technische sector daalde met 14 procent in vergelijking met dezelfde periode vorig jaar en de omzet daalde met 12 procent. Begin 2009 zette deze omzetdaling versterkt door; in de periode 1 (week 1 4) daalde het totaal aantal uren met 21 procent ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar en in de periode 2 (week 5 8) met 19 procent. Het aantal uitzenduren staat door verschillende oorzaken onder druk op de top van een hoogconjunctuur en aan het begin van een laagconjunctuur. Op de top van een hoogconjunctuur is de beschikbaarheid van voldoende uitzendkrachten de beperkende factor. Aan het begin van een laagconjunctuur ontdoen bedrijven zich van hun flexibele schil. Figuur 1.5 Ontwikkeling uitzenduren naar fase, 1 e kwartaal e kwartaal 2008 (seizoensgecorrigeerde indexcijfers, 2000 = 100) Bron: CBS Statline e kw e kw e kw e kw e kw e kw e kw e kw Fase A Fase B+C Voorbeelden van grote internationaal georiënteerde bedrijven die al eind 2008 hun schil van uitzendkrachten (vrijwel) volledig hebben afgepeld zijn Heineken, Daf, Scania, NXP en ASML (de Volkskrant, 25 oktober 2008). Daarna zijn nog vele bedrijven hen gevolgd. Pagina 26 van 111

31 1.1.4 Verwachtingen voor de korte en middellange termijn Producentenvertrouwen Niet alleen de ontwikkeling van het aantal uitzenduren is een belangrijke indicator voor toekomstige vraag ontwikkelingen. Ook de ontwikkeling van het producentenvertrouwen is een indicator. Duidelijk is dat het producentenvertrouwen ernstig is afgenomen. In januari 2008 stond het vertrouwen nog positief op +9,4. Dat is de hoogst gemeten waarde ooit, sinds de invoering van deze statistiek in januari In de loop van 2008 verminderde het vertrouwen onder invloed van de internationale recessie, om begin 2009 voor het eerst uit te komen in dubbele negatieve cijfers. Tussen februari 2009 en maart 2009 was sprake van een miniem herstel, namelijk van -22,9 naar -20,8. Figuur 1.6 Producentenvertrouwen, januari maart 2009 Bron: CBS Statline jan 2007 apr 2007 jul 2007 okt 2008 jan 2008 apr 2008 jul 2008 okt 2009 jan Krimpende werkgelegenheid In het Centraal Economisch Plan (CEP 2009) heeft het CPB sombere prognoses voor 2009 en 2010 gepresenteerd. Daarbij wordt opgemerkt dat de prognoses voor 2010 met veel onzekerheden zijn omgeven. Het CPB verwacht dat de Nederlandse economie onder invloed van de internationale recessie in 2009 met 3,5 procent zal krimpen en in 2010 met 0,25 procent. Omdat de werkgelegenheid doorgaans met een jaar vertraging op de ontwikkeling in de productie reageert verwacht het CPB dat de werkgelegenheid in 2009 met 1 procent zal krimpen maar in 2010 veel forser, namelijk met 3,75 procent. Deze pessimistische prognoses betreffen vrijwel uitsluitend de marktsector. Het CPB verwacht dat de productie in de marktsector in 2009 zal afnemen met 5,5 procent en in 2010 met 0,75 procent. Ook hier wordt het werkgelegenheidseffect pas in 2010 goed zichtbaar; de werkgelegenheid in de marktsector zal in 2009 met 2,25 procent afnemen maar in 2010 met 6 procent. Pagina 27 van 111

32 Figuur 1.7 Ontwikkeling werkgelegenheid marktsector (arbeidsjaren, mutaties per jaar in %) Bron: CPB (2008). MEV 2009; CPB (2009). CEP ,9 2,6 1, ,3-2, Sectorale ontwikkelingen Niet alle sectoren krijgen in gelijke mate te maken met de internationale kredietcrisis en de recessie in Nederland. Mede op basis van het CEP 2009 van het CPB heeft het EIM nieuwe prognoses opgesteld voor de sectorale werkgelegenheidsontwikkelingen in 2009 en 2010 (zie tabel 1.1). De sectoren met de grootste afname van het aantal werknemers in 2009 zijn de zakelijke dienstverlening ( ), de industrie ( ), de horeca ( ), de financiële dienstverlening (-9.500), de handel ( banen) en de bouw ( banen). Behalve in de horeca zal de werkgelegenheid in deze sectoren in 2010 verder afnemen. Daarnaast zal in de aanloop naar 2010 ook de werkgelegenheid in het transport sterk krimpen. In scherp contrast daarmee staat het groeiend aantal banen in de zorg (+3 procent in 2009 en +1,4 procent in 2010) en in mindere mate bij de overheid, inclusief het onderwijs (+1 procent in 2009 en +0,7 procent in 2010). De zorgsector en de overheid zijn twee specifieke deelmarkten, die niet conjunctuurgevoelig zijn. De krimp is beduidend sterker in het midden- en kleinbedrijf (in procent en in ,6 procent) dan in het grootbedrijf (in ,5 procent en in ,1 procent). Pagina 28 van 111

33 Tabel 1.1 Prognose aantal werknemers (werkenden exclusief zelfstandigen) naar sector, (mutaties t.o.v. voorgaande jaar in %) Bron: EIM (maart 2009) Landbouw ,0-1,0 Delfstoffenwinning ,4-1,9 Industrie ,9-7,3 w.v. Voedings- & genotm. industrie ,4-3,7 Metaalindustrie ,8-11,1 Chemische industrie ,0-6,5 Overige industrie ,4-4,7 Nutsbedrijven ,5-1,9 Bouw ,1-7,3 Autosector ,7-6,2 Groothandel ,8-5,7 Detailhandel ,7-4,6 Horeca ,6-4,2 Transport ,8-6,8 Communicatie ,4-4,9 Financiële diensten ,5-8,8 Onroerend goed ,6 0,0 Zakelijke diensten ,0-7,6 Overige diensten ,0-3,8 Zorg ,0 1,4 Subtotaal bedrijfsleven ,4-4,9 w.v. midden- en kleinbedrijf ,0-5,6 w.v. grootbedrijf ,5-3,1 Overheid ,0 0,7 Totaal ,1-4,2 Interessant in dit kader is ook een eerdere analyse van ABN AMRO naar de gevoeligheid van sectoren voor de kredietcrisis (ABN AMRO, 2009). Uitgangspunt voor de analyse zijn de financieringsstructuur die tot productieverlies kan leiden en de gevoeligheid voor vraaguitval. Dat leidt tot het volgende kwadrant van sectoren (figuur 1.8). Binnen elk van deze sectoren zijn weer branches te onderscheiden die meer of minder weerbaar zijn. Aannemelijk is dat deze analyse van verwacht productieverlies vertaald kan worden in verlies van werkgelegenheid. Branches waarin de werkgelegenheid zich nog redelijk staande zal houden, zijn dan: akkerbouw, voedings- en genotmiddelenindustrie, medische apparatenindustrie, autoservicebedrijven, detailhandel in voedings- en genotmiddelen, taxibranche. Veel verlies van arbeidsplaatsen kan volgens dit schema worden verwacht in de branches: tuinbouw, basismetaalindustrie, metaalindustrie, projectontwikkelaars in de bouw, bouwmaterialenindustrie, autoretail, autoonderdelenindustrie, detailhandel in duurzame goederen, restaurants en cafés. Pagina 29 van 111

34 Figuur 1.8 Gevoeligheid sectoren voor kredietcrisis Bron: ABN AMRO (2009) Werktijdverkorting, ontslagaanvragen en faillissementen Bedrijven die in de komende periode te maken krijgen met een teruglopende orderportefeuille/omzet kunnen hier op verschillende manieren op reageren. In volgorde van toenemende zwaarte kan dit zijn: Minder uitzendkrachten, niet vervullen van vacatures, niet verlengen van tijdelijke contracten Werktijdverkorting Outplacement, stimuleren van het gebruik van uittredingsregelingen door ouderen Ontslagaanvragen Faillissementen Uitzendkrachten De uitzendbranche merkt altijd als eerste een naderende recessie. Eerder is reeds aangegeven dat het aantal uitzenduren in 2008 drastisch is afgenomen. De verwachting is dat dit zich in 2009 zal voortzetten. Werktijdverkorting Om overhaast personeel ontslaan te voorkomen heeft het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid vanaf december 2008 bedrijven die in acute nood verkeerden toestemming voor werktijdverkorting gegeven. Deze WTV-regeling is per 21 maart 2009 vervallen. In het aanvullende beleidsakkoord van 25 maart 2009 is besloten dat per 1 april 2009 een regeling voor deeltijd-ww wordt ingevoerd. Pagina 30 van 111