issn juli 2013 nieuwsbrief european invertebrate survey nederland

Transcriptie

1 issn juli nieuwsbrief european invertebrate survey nederland

2 2 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 57 (2013) NIEUWSBRIEF van de EUROPEAN INVERTEBRATE SURVEY NEDERLAND Nummer 57 - juli 2013 Contactorgaan voor de medewerkers van de werkgroepen van de European Invertebrate Survey Nederland Informatie: Bureau EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden tel / fax eis@naturalis.nl Wordt aan medewerkers gratis toegezonden. Redactie: Roy Kleukers copyright 2013 Stichting European Invertebrate Survey Nederland, Leiden. Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Bijdragen kunnen worden gezonden aan de redactie: Bureau EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, eis@naturalis.nl. DTP: André van Loon Drukwerk: Offsetdrukkerij Nautilus - Leiden Figuur omslag: Monochamus galloprovincialis (foto Theodoor Heijerman). Van de redactie Het weer werkt nog niet erg mee dit jaar. Koud, nat en winderig, niet ideaal voor veldwerk. Gelukkig viel de 1000-soortendag niet in het water. Het Roerdal leverde mooie ontdekkingen op, waaronder vele leuke zweefvliegen en een loopkever die al bijna 100 jaar niet in Nederland gezien was. De samenwerking met het Natuurhistorisch Genootschap, Staatsbosbeheer en Waarneming.nl was weer uitstekend en het was een prima gelegenheid om mensen met passie voor biodiversiteit te ontmoeten. EIS loopt niet erg voorop als het gaat om de nieuwe media, maar sinds kort hebben we dan toch een eigen Facebookpagina. We zullen hier alle nieuwtjes, projecten, bijeenkomsten e.d. bij gaan houden. Door ons te liken blijf je op de hoogte van alle EIS-wetenswaardigheden. Dit jaar is het leukevliegenproject van start gegaan. Dit riep meteen al discussie op, want niet iedereen schaart bijvoorbeeld dazen onder de leuke vliegen. Hoe dan ook gaan we enthousiast aan de slag om, na de zweefvliegen, nu ook de wapenvliegen, blaaskopvliegen, roofvliegen en nog zo wat groepen in kaart te brengen. Roy Kleukers INHOUD Werkgroepen EIS-nieuws....5 Bureau EIS-Nederland Bestellijst EIS-publicaties...15 Overzicht EIS-werkgroepen...16 Deadline kopij EIS-nieuwsbrief 58: 30 oktober 2013

3 Werkgroepen 3 Werkgroepen Loopkevers (Carabidae) Het werk aan de nieuwe loopkeverdatabase vordert gestaag. Zoals eerder werd bericht, ligt de nadruk op gegevens uit vangpotten. We hopen op ruim een verdubbeling van het bestand dat gebruikt werd voor de loopkeveratlas die in de serie Nederlandse Fauna werd gepubliceerd (Turin 2000). Als alles volgens planning verloopt, wordt het nieuwe bestand in het voorjaar van 2015 operationeel. Wenselijke onderdelen van de vernieuwde database, die wordt opgebouwd in Filemaker Pro 12, zijn digitale versies van het fotobestand en het papieren archief. Het bestaande (analoge) fotoarchief van vanglocaties is inmiddels grotendeels gedigitaliseerd, al zal daar nog wel wat bij komen. Het papieren archief is omvangrijker en dit vergt een aparte aanpak. De ongeveer 800 mappen bevatten situatiekaarten van de plaatsing van de vangpotten, terreingegevens, zoals vegetatiebeschrijvingen, bodem gegevens, rapporten, maar vooral ook de basislijsten met vangstgegevens. In deze lijsten staan de vangsten (d.w.z. aantallen individuen per soort) in veel gevallen per 2- tot 3-weekse vangperiode (= ophaaldatum van de vangpotten) genoteerd en bevatten dus belangrijke informatie over de periodiciteiten van loopkeversoorten in zowel verschillende biotopen als in verschillende decennia. Deze informatie is tot nu toe nog niet in de loopkeverdatabase opgeslagen omdat dit ongeveer een vertienvoudiging van de omvang van de database betekende. Tot dusverre bevat het deelbestand dat betrekking heeft op de gegevens uit vangpotten alleen de totalen per soort per vangjaar. Dit noemen we jaarseries. Door het papieren archief dat, inclusief rapporten, naar schatting pagina s beslaat, te digitaliseren en in PDF vorm aan de betreffende jaarseries te koppelen, blijft deze informatie behouden en toegankelijk voor toekomstig onderzoek. Het is de bedoeling dat van geselecteerde jaarseries en wellicht ook geselecteerde soorten (waarvan voldoende gegevens voorhanden zijn) deze periodiciteiten in een apart deelbestand worden ondergebracht. Dit valt echter, evenals het digitaliseren van het papieren archief, vooralsnog buiten de huidige werkzaamheden aan het vernieuwde loopkeverbestand. Helaas is een subsidieaanvraag om dit, naar onze mening belangrijke, onderdeel van het bestand te realiseren niet gehonoreerd. We zoeken nu samen met EIS naar mogelijkheden om dit alsnog te realiseren. De voorbereidingen hiervoor gaan voorlopig wel door. We verwachten dat de controlewerkzaamheden op het bestaande (oude) bestand en het voorbereiden van de database nog in 2013 kunnen worden afgerond. In 2014 zal het overgrote deel van de nieuw verworven gegevens aan het bestand worden toegevoegd. In het kader van het meewerken aan het bestand wordt gewerkt aan een digitale determineerhulp voor de Nederlandse loopkevers. Deze zal, als hij klaar is, bijvoorbeeld als een (Filemaker) run time versie van het soortenbestand, waarin zoveel mogelijk informatie over de ca. 380 nederlandse loopkeversoorten is bijeengebracht, aan geïnteresseerden gratis ter beschikking worden gesteld. Het zal niet nodig zijn om daarvoor zelf software aan te schaffen. Dit bestand is hopelijk ook eind 2013 beschikbaar. Voorlopig blijven we uiteraard geïnteresseerd in nieuwe gegevens, verslagen, publicaties over de Nederlandse loopkeverfauna, met het accent op gegevens uit bemonsteringen met vangpotten, met speciale belangstelling voor zogenoemde jaarseries. Onze definitie daarvan is dat de vangpotten ten minste twee maanden gefunctioneerd hebben in de periode 1 april tot 30 juni en eveneens twee maanden in de periode 20 augustus tot eind oktober, maar nog beter is het als gedurende deze gehele periode is gevangen. De bijbehorende vanglijsten met de aantallen per ophaalbeurt zijn dus, evenals allerhande informatie zoals foto s, info over situering, vegetatie en bodem dus om bovenstaande redenen zeer welkom. Coördinaten en data zijn (zoals altijd) uiteraard essentieel. Hans Turin Bladkevers (Chrysomelidae) In voorbereiding is een Entomologische Tabel, als supplement bij Nederlandse Faunistische Mededelingen: De Nederlandse goudhaantjes (Chrysomelidae: Chrysomelinae), uitgave van de Nederlandse Entomologische Vereniging, Naturalis Biodiversity Center en EIS-Nederland. Ron Beenen is gestart met een meerjarige inventarisatie van het zuidelijke deel Nationaal Park de Meinweg. Eerder heeft Ron Beenen gepubliceerd in het Natuurhistorisch Maandblad over zijn inventarisaties in Limburg: De Piepert te Eys (1996), Strijthagerbeekdal (2001) en de Sint Pietersberg (2008). Het bestand bevat nu circa records uit Nederland. Jaap Winkelman Kieuwpootkreeften (Branchiopoda) Het was een goed voorjaar voor de grote kieuwpootkreeften. Half maart werd door Rob Heusinkveld (Waterschap Groot Salland) een populatie van enkele honderden Eubranchipus grubii gevonden bij Rande, waar in 2007 deze soort samen met Lepidurus apus was aangetroffen. Begin april was op het perceel gier gestort en was de populatie geslonken tot enkele exemplaren. Begin mei trof Lei Paulssen in beide inmiddels drooggevallen poelen drie exemplaren aan van Lepidurus apus. Rob Heusinkveld ondekte begin mei in ongestoorde tijdelijke bospoelen in een loofbos in de gemeente Voorst Eubranchipus grubii. In alle bospoelen zat Eubranchipus grubii, in totaal meer dan 1000 exemplaren. Vorig najaar werd voor het eerst sinds 40 jaar Eubosmina crassicornis weer aangetroffen. De enige waarneming tot nu toe was uit de Barlosche Kolk in In 2012 zijn er in oktober/ november zeven waarnemingen van deze soort rond Lelystad gedaan (IJsselmeer, Markermeer, Havendiep, Lage dwarsvaart, Lage vaart en Gelders diep). Ook werd ze in oktober 2012 aangetroffen in de drinkwaterbekkens bij Andijk (Noord-Holland). Dit jaar zullen deze wateren vaker bemonsterd worden om meer over deze soort te weten te komen. Er is dit voorjaar een cursus cladoceren samengesteld en deze is

4 4 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 57 (2013) begin juni gegeven bij Het Waterlaboratorium (Haarlem) voor 17 mensen van waterschappen, hydrobiologische laboratoria en bedrijven. Verder wordt er advies gegeven over zoö plankton/ watervlooien aan Waterproef (Edam). Martin Soesbergen Sprinkhanen (Orthoptera) Dit jaar is het laatste veldseizoen voor de nieuwe atlas. We hebben zeven gebieden benoemd die zeker nog nader onderzoek behoeven: Noordwest-Friesland grensgebied Groningen-Drenthe Noordoostpolder Zuidelijk-Flevoland Zuidwest-Overijssel Achterhoek West-Brabant Wie wil bijdragen aan het vullen van de laatste witte hokken kan gebruik maken van het overzicht op nieuwsbriefsprinkhanenatlas html en de gedetailleerde kaarten op In 2014 zal de atlas gepubliceerd worden, eventueel als Entomologische Tabel of extra nummer van Nederlandse Faunistische Mededelingen. Dit voorjaar werd een bezoek gebracht aan de enig bekende vindplaats van het bosdoorntje in NP de Hoge Veluwe. Aanleiding was de mededeling van Bram Omon, dat de brandplek en directe omgeving wat dicht aan het groeien was. Met hulp van medewerkers van het park en van de Faunawerkgroep Hoge Veluwe, werden zeer kleinschalig enkele plagplekjes aangebracht. Doel was het vergroten van de variatie in vegetatiestructuur. Daarnaast werden aanbevelingen gedaan bij het park voor de middellange termijn. Roy Kleukers & Ed Colijn Uurhokken zonder sprinkhanenwaarnemingen sinds 2006.

5 Werkgroepen 5 EIS-nieuws EIS op Facebook Sinds kort heeft EIS een eigen Facebookpagina: com/eisnederland. Alle nieuwtjes, projecten, bijeenkomsten e.d. gaan we hier bijhouden. Door ons te liken blijf je op de hoogte van alle EIS-wetenswaardigheden soortendag 2013 In samenwerking met het Natuurhistorisch Genootschap Limburg, Staatsbosbeheer, het Limburgs Landschap en waarneming.nl werd op 8 juni de jaarlijkse 1000-soortendag gehouden. Tijdens een zonovergoten dag namen ruim 100 mensen deel aan een twintigtal excursies in diverse gebieden in het prachtige Roerdal. Het streefgetal van 1000 is zoals elk jaar inmiddels weer gehaald. Op waarneming.nl zijn 800 soorten ingevoerd ( daarbuiten zijn naar EIS inmiddels lijstjes opgestuurd met ruim 200 soorten. De dag werd traditioneel afgesloten met de door het project Natuurkwaliteitsimpuls Nationaal Park De Meinweg aangeboden BBQ. Een uitgebreider verslag volgt in het decembernummer van de EIS-Nieuwsbrief. Ed Colijn Bram Koese & John Smit Biodiversiteitsonderzoek in het Roerdal (foto s Laetitia Martina).

6 6 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 57 (2013) Jaarverslag 2012 Het volledige jaarverslag is te vinden op jaarverslagen. Inleiding Na het biodiversiteitsjaar 2010 volgde in 2012 het Jaar van de Bij. Samen met KNNV, Bijenstichting, IVN en NBV werd aandacht gevraagd voor honingbijen én wilde bijen. Hoogtepunt voor EIS was de publicatie van het boek De Nederlandse bijen (zie hieronder). Daarnaast was EIS actief betrokken bij het bijentelweekend, de bijenzoekkaart (met prachtige tekeningen van Jeroen de Rond) en de inspiratiemiddag Bijen in het provinciehuis van Zuid-Holland. Het Jaar van de Bij leverde veel aandacht op in de pers. Het samenwerkingsproject kreeg zelfs een prijs van de Klaas-Jan Huntelaar Foundation, waarmee nieuwe initiatieven ten behoeve van bijen ontwikkeld zullen worden. Ontdekkingen In 2012 werden traditiegetrouw weer vele ongewer velde dieren nieuw voor de Nederlandse fau na gemeld. Hieronder enkele opval lende voorbeelden. Vermiljoenkever Cucujus cin na berinus Dit is verreweg de meest specta cu laire vondst van Dré Teunissen en Cor Vendrig vonden de soort ach ter eiken schors in de omgeving van Eind hoven. Deze fraai rode kever is via de Habi tatrichtlijn streng beschermd. Vermiljoenkever Cucujus cinna be rinus (foto Tim Faasen). De Nederlandse bijen Op 13 december 2012 werd het boek De Nederlandse bijen bij Naturalis gepresenteerd. Het betreft deel 11 in de serie Natuur van Nederland (voor heen Nederlandse Fau na). Een groot auteurs team heeft zich jaren lang belangeloos inge spannen voor deze uit gave, maar nu ligt er dan ook een boek om trots op te zijn. De blaaskopvliegen Zodion kroeberi en stekeldrager Abra chy glossum capitatum Blaaskopvliegen vormen een soorten arme vliegenfamilie, die vrij goed onderzocht is. Het is daarom opvallend dat er maar liefst twee nieuwe soorten voor ons land zijn aangetroffen. Suzuki s fruitvlieg Drosophila suzukii Deze invasieve fruitvlieg staat op de EPPO Alert List en werd in 2012 door de Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit in ons land ontdekt. Er wordt gevreesd voor schade in de fruitteelt, omdat de vliegjes onbeschadigd fruit kunnen aantasten. Lichtgroene sabelsprinkhaan Metrioptera bicolor Sprinkhanen reageren snel op veranderend klimaat en de laatste jaren zijn diverse zuidelijke soorten in ons land opgedoken. Van de lichtgroene sabelsprinkhaan waren tot voor kort slechts enkele zwervende exemplaren in ons land aangetroffen. In 2012 werden de eerste populaties gevonden, in Zuid- en Midden-Limburg. Stekeldrager Abrachyglossum capitatum (foto Sandra Lamberts). Lichtgroene sabelsprinkhaan Metrioptera bicolor (foto Roy Kleukers).

7 EIS-nieuws 7 Ton Lenders van NP de Meinweg opent de 1000-soortendag. Van vuilnisbelt tot rode lijst: de huiskrekel (foto Roy Kleukers) soortendag 2012 De 1000-soortendag vond plaats op 9 en 10 juni in Nationaal Park De Meinweg. De dag werd druk bezocht, vooral door veldmensen van de PGO s, Staatsbosbeheer en Waarneming. nl. In totaal zijn ruim 3000 soorten waargenomen. De resultaten zullen in 2013 gepubliceerd worden in het Natuurhistorisch Maandblad. Nederlandse Faunistische Mededelingen Nummer 37 en 38 bevatten een grote diversiteit aan onderwerpen, variërend van waaiertjes, dansmuggen, zweef-, sluipen blaaskopvliegen tot brandmieren, boktorren, diverse mijtengroepen en een uitgebreide behandeling van het vlindergenus Agonopteryx. Inmiddels zijn de pdf s van alle delen tot en met 34 online geplaatst. Helaas is in 2012 geen deel van de supplementserie Entomologische Tabellen verschenen, maar we hopen dit de komende jaren in te halen. Rode lijsten libellen en sprinkhanen In 2012 werden de rode lijsten van de libellen (i.s.m. de Vlinderstichting) en sprinkhanen gepubliceerd. Met name bij de libellen valt op dat het met veel soorten best goed gaat. Bij de sprinkhanen zijn er nog diverse zorgenkindjes, zoals de wrattenbijter en zadelsprinkhaan. Opmerkelijke nieuwkomer: huiskrekel. In de pers Het Jaar van de Bij zorgde voor veel publiciteit, bij Vroege Vogels en diverse andere media. Ook de ontdekking van de vermiljoenkever kreeg veel aandacht in de landelijke en lokake pers. Andere items die goed opgepikt werden: fauna op kadavers, 1000-soortendag, Dierenzoeker, rivierkreeften en rode lijsten libellen en sprinkhanen. De Dierenzoeker, een gezamenlijk project met Naturalis en Klokhuis, won zelfs de Natuurprijs van het Groenfonds. Veel van deze items zijn terug te zien op Roy Kleukers

8 8 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 57 (2013) Atlasproject leuke vliegen Naturalis is momenteel bezig met het digitaliseren van een deel van de collectie waaronder enkele vliegengroepen. Dit leek ons een uitstekende aanleiding een nieuw atlasproject op te starten, in navolging van het succesvolle zweefvliegenproject van enkele jaren geleden. Het project heeft als werktitel Atlasproject leuke vliegen. Het zijn namelijk vliegen die de aandacht trekken door hun fraaie, opvallende uiterlijk of door hun gedrag. Dit is natuurlijk een beetje vage definitie, maar in de praktijk blijken het vaak dezelfde vliegenfamilies te zijn die op deze manier de aandacht op zich weten te vestigen. In dit nieuwe atlasproject vallen de volgende families onder de leuke vliegen: blaas kop vliegen, roofvliegen, wapenvliegen, wolzwevers en dazen. Natuur lijk zijn er nog veel meer leuke vliegen (eigenlijk zijn ze allemaal leuk!) maar we houden het graag overzichtelijk door ons te beperken tot deze groep van slechts circa 183 Nederlandse soorten. Het doel van het project is een verspreidingsoverzicht te maken van alle soorten van de verschillende vliegengroepen en dit te publiceren. Het project wordt uitgevoerd door EIS-Nederland in samenwerking met Waarneming.nl, de Sectie Diptera van de Nederlandse Entomologische Vereniging en de beide jeugd bonden voor natuurstudie; NJN en JNM. Het projectteam bestaat uit John Smit, Menno Reemer, Elias de Bree, Reinoud van den Broek, Ben Brugge, André Schulten en Mark van Veen. Op Waarneming.nl is een projectpagina ingericht: ook te vinden onder projec ten. Op deze projectpagina staat algemene informatie over het project, de verschillende families worden geïntroduceerd en alle soorten per familie worden besproken en geïllustreerd met foto s (indien beschikbaar). Ook wordt een overzicht gegeven van de meest recente waarnemingen. Klikken op het kaartje levert een nieuw scherm op met aan de linkerzijde een kaartje met de totale verspreiding (in twee perioden, voor zover de oude data al aanwezig zijn) en rechts een kaartje met de waarnemingen gedaan tijdens de atlasperiode. Om de vliegengroepen toegankelijker te maken voor eventuele nieuwe waarnemers hebben alle soorten een Nederlandse naam gekregen. Daarnaast hebben alle soorten een soorttekst gekregen met informatie over herkenning, gelijkende soorten, biotoop en voorkomen. Iedereen kan een bijdrage leveren. Losse waarnemingen kunnen worden ingevoerd op Waarneming.nl (zie boven bij Project pagina) en Telmee. De komende jaren zullen diverse excursies worden georganiseerd. We zullen iedereen op de hoogte houden via de reguliere nieuwsbrieven van de Sectie Diptera, EIS-Nederland en een digitale nieuwsbrief. Let op: ook oude waar nemingen kunnen worden ingevoerd! Dit is dus het moment om eindelijk die oude notitieboekjes weer eens door te bladeren. Nederlandse Faunistische Mededelingen Nummer 39 van Nederlandse Faunistische Mededelingen bevat weer een mooie variatie aan nieuwe soorten voor de fauna. Helaas is het niet gelukt om een Entomologische Tabel klaar te krijgen. Voor eind 2013 is een deel over goudhaantjes voorzien en verder zijn er delen over onder meer springstaarten en schietmotten in voorbereiding. 1 J.D.M. Belgers, C.J. Zwakhals & P.J. van Helsdingen De bijzondere levensloop van de sluipwesp Acrodactyla quadri sculpta op de schaduwstrekspin Tetragnatha montana (Hymenoptera: Ichneumonidae, Araneae: Tetragnathidae) 7 O. Vorst & T. Faasen Sulcacis bidentulus, een nieuwe houtzwamkever voor de Nederlandse fauna (Coleoptera: Ciidae) 15 A.W.M. Mol Galvormende bladwespen op wilg in Nederland (Hymenoptera: Tenthredinidae: Nematinae) 35 D. Schut & I. Niemeijer Vestiging van de boomkrekel Oecanthus pellucens in het rivierengebied (Orthoptera) 43 P. Oosterbroek, J.C. Dek & H. de Jong The cranefly Tipula trifascingulata new for the Netherlands (Diptera: Tipu lidae) 49 J.T. Smit Duistere heiderouwzwever Exoprosopa cleomene duikt op in Nederlandse wolzwevercollectie (Diptera: Bombyliidae) 55 C. van Achterberg De Nederlandse hongerwespen (Hymeno ptera: Evanioidea: Gasteruptiidae) 89 M.J. Sanabria & K. Lock Eerste waarneming van de schiet mot Ecclisopteryx dalecarlica in Nederland en nieuwe vondsten in België (Trichoptera: Limnephilidae) 95 M.A. Faasse Northward dispersal of the tanaid Zeuxo holdichi to the Netherlands (Crustacea: Tanaidae) Roy Kleukers John Smit & Menno Reemer

9 EIS-nieuws 9 Kreeftennieuwsbrief Medio rivierkreeften juni van verscheen de pers, een veldgids het vierde waarmee alle rivierkreeften van Europa (inclusief alle Meedoen aan het meetprogramma rivierkreeften nummer van de digitale kreeftennieuwsbrief, exoten) gedetermineerd kunnen met worden in deze en 2012 aflevering kan grofweg onder op twee verschillende ander informatie manieren: stond in het teken van een inventarisatie naar het over: graafgedrag van rode Amerikaanse rivierkreeften. 1) Door middel van het doorgeven van losse Ook buiten EIS werd nodige aandacht aan rivierkreeften waarnemingen; Branchiobdella besteed. Getracht is kozarovi, om van al deze een 2) Door nieuw middel van (exotisch) (regelmatige) kreeftenbloedzuigertje voor Nederland, aangetroffen op de even- gestandaardiseerde bemonsteringen met behulp van kreef- projecten een samenvatting te geven in deze nieuwsbrief. tenkorven; eens exotische Turkse rivierkreeft Astacus lepto dactylus. Verder zijn afgelopen tijd bij EIS veel vragen binnengekomen Aanvullende over het aanleveren determinatiekenmerken van gegevens, Korven zijn handig, voor maar het niet onderscheid noodzakelijk om Losse waarnemingen de validatie van geleverde data, het gebruik en kreeften te kunnen vinden! Andere goede inventarisatiemethoden rivierkreeften zijn: schijnrondes in het (Pro- water aanschaf tussen van fuiken rode en en ontheffingen. gestreepte Meer info Amerikaanse en duidelijkheid hierover is te vinden in het stukje ( s avonds met de zaklamp in helder water), door meetprogramma cambarus rivierkreeften clarkii EIS-Nederland. versus P. acutus). middel van schepnetvangsten, door te duiken of te snorkelen (en onder water stenen te keren), of Dan rest De ons effectiviteit tenslotte om alle mensen van beaasde te bedanken die afgelopen tijd waarnemingen zijn blijmige soorten trekken immers over land, vooral gewoon fuiken door in goed vergelijking op te letten op de met fiets (som- onbeaasde hetzij fuiken. via eis@naturalis.nl, hetzij via na onweersbuien in het najaar). Het voordeel van ven insturen, de portals waarneming.nl of telmee.nl. Hou ons op handmatig inventariseren is dat geen speciale de hoogte De van opbrengst jullie waarnemingen! in wekelijks gecontroleerde aanvullende toestemmingen fuiken of ontheffingen in vergelijking met dagelijks gecontroleerde fuiken. nodig zijn, wat zowel de vrijwilliger als EIS veel tijd en Veel leesplezier! administratie scheelt. Ook voor het schepnet (tot Uilen als predator op rivierkreeften voor kort officiëel en de een actuele verboden vangtuig) stand is van per Bram Koese (bram.koese@naturalis.nl) 1 oktober 2012 geen ontheffing meer nodig, mits Coördinator zaken rivierkreeften van populatie EIS-Nederland Californische alle vangsten rivierkreeften levend in hetzelfde (Pacifastacus leniusculus) in de Oude Leij nabij Tilburg. water worden te- 1 Verder bevat de kreeftennieuwsbrief algemene informatie over het meetprogramma rivierkreeften van EIS. Alle afleveringen van de kreeftennieuwsbrief zijn online terug te vinden via: Bram Koese Kreeften nieuwsbrief 4 - juni 2013 Colofon Onregelmatige uitgave voor geïnteresseerden in Nederlandse zoetwaterkreeften Uitgave Stichting EIS-Nederland: eis@naturalis.nl Voorwoord Voor het eerst in lange tijd weer een kreeftennieuwsbrief! Het nummer liet even op zich wachten in verband met paradoxaal genoeg- het vele kreeftenwerk op het EIS-bureau. In 2010 werd een landsdekkend verspreidingsonderzoek uitgevoerd waar vele van jullie een bijdrage aan hebben geleverd. In 2011 rolde het boek De Nederlandse Meetprogramma rivierkreeften EIS-Nederland Bram Koese (bram.koese@naturalis.nl) Meetprogramma rivierkreeften Het aantal records van rivierkreeften dat afgelopen jaren via EIS, of de portals (waarneming.nl en telmee.nl) is aangeleverd is onlangs de gepasseerd! Dit alles dankzij de enorme inzet van honderden vrijwilligers, waardoor inmiddels zeer veel kennis beschikbaar is gekomen over het voorkomen en de levenscyclus van rivierkreeften in Nederland. Het veld der exotische rivierkreeften is echter nog altijd volop in beweging en kreeftenwaarnemingen blijven ook komende jaren onmisbaar om de ontwikkelingen te kunnen blijven volgen. Om de grote instroom van waarnemingen te reguleren volgen hier wat aanwijzingen en instructies voor de verschillende wijze van inventariseren en aanleveren van gegevens. Het aantal records van rivierkreeften dat afgelopen jaren via EIS, of de portals (waarneming.nl en telmee.nl) is aangeleverd is onlangs de gepasseerd! Dit alles dankzij de enorme inzet van hon derden vrijwilligers, waardoor inmiddels zeer veel kennis beschikbaar is gekomen over het voorkomen en de levenscyclus van rivierkreeften in Nederland. Het veld der exotische rivierkreeften is echter nog altijd volop in beweging en kreeftenwaarnemingen blijven ook komende jaren onmisbaar om de ontwikkelingen te kunnen blijven volgen. Om de grote instroom van waarnemingen te reguleren volgen hier wat aanwijzingen en instructies voor de verschillende wijzen van inventariseren en aanleveren van gegevens. Meedoen aan het meetprogramma rivierkreeften kan op twee verschillende manieren: 1) Door middel van het doorgeven van losse waarnemingen. 2) Door middel van (regelmatige) gestandaardiseerde bemonsteringen met behulp van kreeftenkorven. Losse waarnemingen Korven zijn handig, maar niet noodzakelijk om kreeften te kunnen vinden! Andere goede inven tarisatiemethoden zijn: schijnrondes in het water ( s avonds met de zaklamp in helder water), door middel van schepnetvangsten, door te duiken of te snorkelen (en onder water stenen te keren), of gewoon door goed op te letten op de fiets (som mige soorten trekken immers over land, vooral na onweersbuien in het najaar). Het voordeel van handmatig inventariseren is dat geen speciale aanvullende toestemmingen of ontheffingen no dig zijn, wat zowel de vrijwilliger als EIS veel tijd en administratie scheelt. Ook voor het schepnet (tot voor kort officieel een verboden vangtuig) is per 1 oktober 2012 geen ontheffing meer nodig, mits alle vangsten levend in hetzelfde water worden teruggezet (Art. 2.2 van de herziene visserijwet). Losse kreeftenwaarnemingen kunnen worden doorgegeven via of mee.nl. Eventueel kunnen (twijfelachtige) vondsten ook gemeld worden via het algemene adres van EIS: eis@naturalis.nl, maar dit heeft, gezien de tijd die het kost om losse tjes te verwerken, niet onze voorkeur. Van belang is vooral om foto s bij de waarneming te voegen! Stuurt u uw waarne ming in zonder foto, dan bestaat het risico dat uw (goede) waarneming niet gevalideerd of afgekeurd wordt, hoe spijtig ook! Gebleken is dat ongeveer 10% van de kreeftenwaarnemingen mét foto s on der een verkeerde naam wordt ingezonden. Dat is een te hoog percentage om alle waarnemingen zonder foto zonder meer goed te keuren. Hoog stens krijgen sommige meldingen zonder foto op basis van bekende plekken of bekende waarne mers toch het voordeel van de twijfel. We besef fen dat hierdoor discriminatie kan ontstaan jegens goede waarnemers die toevallig niet bekend zijn bij de validatoren. Daarom: voeg foto s bij! Korven Stichting EIS beschikt sinds 2010 over een onthef fing van het ministerie van Economische Zaken waarmee vrijwilligers gemachtigd kunnen worden om met kreeftenkorven te inventariseren. Omdat deze ontheffing (met name rond de gesloten pe riode van de palingvisserij) tot spanningen heeft geleid met de beroepsvisserij en omdat gebleken is dat niet alle vrijwilligers die een ontheffing aanvragen ook daadwerkelijk data terugleveren, heeft EIS de voorwaarden voor deelname aan het meetprogramma met korven aangescherpt. Om in aan merking te komen voor een ontheffing voor het gebruik van de korven (of een verlenging daarvan), wordt van vrijwilligers verwacht dat ze: 1) Kunnen aangeven dat zij toestemming hebben van de visrechthebbenden om op de beoogde locatie(s) te mogen vangen. De meeste visrechthebbenden zijn te traceren via: www. visplanner.nl of 2) Van plan zijn tenminste vijf vangnachten per jaar te inventariseren (voor richtlijnen voor het vangen met fuiken, zie: www. kreeftenonderzoek.nl/instructies.html). 3) Ten minste eenmaal per jaar hun (nul)waarnemingen rapporteren via eis@naturalis.nl (bulkwaarnemers kunnen hiervoor een voorbeeld-excelbestand toegestuurd krijgen) of via Waarneming.nl of Telmee.nl. Onze ervaring leert dat vrijwilligers die aan het water wonen de meeste data en de meeste continuïteit leveren. Waterbewoners met interesse in rivierkreeften: meld u! Bram Koese

10 10 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 57 (2013) Vierde zoektocht naar Monochamus galloprovincialis Voor de vierde maal is in opdracht van de Nederlandse Voedselen Warenautoriteit (NVWA) een inventarisatie gehouden naar boktorren van het genus Monochamus en andere xylobionte kevers. Monochamus-soorten zijn vectoren voor het dennenhoutaaltje Bursaphelenchus xylophilus; een exoot die de dennenverwelkingsziekte kan veroorzaken. Binnen de EU wordt scherp gecontroleerd op deze nematode. Monochamus galloprovincialis (foto Theodoor Heijerman). In 2012 werden tien dennenbossen onderzocht: drie op de Veluwe, één in Flevoland en twee in Overijssel, Drenthe en Friesland. Hierbij werd gebruik gemaakt van azijnzuurvallen met feromonen. In totaal werden 1769 kevers gevangen (waarbij de kortschildkevers niet zijn meegeteld) van 105 taxa. Monochamus galloprovincialis werd in de onderzochte bossen niet aangetroffen, en het lijkt erop dat deze soort maar één populatie elders in Nederland heeft. andere soorten, schade en nut dn essentiële lite ratuurbronnen en zijn foto s geplaatst. In totaal zijn drie kreeftensoorten, vier spinnensoorten, twee mierensoorten en één wespensoort behandeld: De kreeften Orconectes immunis, geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft O. virilis en gestreepte Amerikaanse rivierkreeft Procambarus acutus. Van de drie geselecteerde exotische kreeften is veel bestaand informatiemateriaal beschikbaar gemaakt op het Soortenregis ter. Hiermee hopen we de aandacht voor deze soorten op een hoog peil te houden. Hopelijk lukt het zo ook de nog niet in Nederland aanwezige, maar ze ker te verwachten, O. immunis snel op te merken. Latrodectus-spinnen, oftewel zwar te weduwen en ver wanten. Deze spinnen worden soms geïntroduceerd in Nederland en de beet heeft medische consequenties. Van drie soorten zijn beschrijvingen gemaakt: L. hasselti, L. mactans, L. hesperus en L. geometricus. Informatie over herkenning is van belang, omdat een enigszins gelijkende soort de reuzensteatoda (Steatoda grossa) aan een opmars in ons land bezig is en door leken nog wel eens aangezien wordt voor een zwarte weduwe. Overigens is er voor deze spinnen ook een risicobeoordeling uitgevoerd, waarover in de volgende nieuwsbrief meer. Aziatische hoornaar Vespa velutina. Deze wesp is vanuit Azië in het zuidwesten van Frankrijk aangeland en blijkt zich prima thuis te voelen in Europa. Door het beschikbaar stellen van informatie kan makkelijker in de gaten gehouden worden of en wanneer deze soort Nederland bereikt. Theodoor Heijerman, Jinze Noordijk & John T. Smit Aandacht voor exoten Het vroegtijdig opmerken van nieuwe soorten en het in de gaten houden van reeds aanwezige soorten zijn belangrijke zaken om risico s voor de mens en de natuur te kunnen inschatten. De aandacht voor exoten moet dus altijd op een hoog peil blijven. Op de landelijke dag van Sovon is in samenwerking met Naturalis (Berry van Hoorn) de lezing Exoten ontsloten, nieuwkomers in het Nederlands Soortenregister gehouden tijdens de sessie VOFF: Exoten, van waarneming tot actie. Daarnaast hebben we voor het Signaleringsproject Exoten, dat gefinancierd werd door het Team Invasieve Exoten (NVWA), meegewerkt aan een themanummer van Natura en op het Soortenregister informatie verzameld over enkele soorten. Dit naar voorbeeld van de vele exoten die op deze website al zo zijn behandeld in de speciaal ingerichte Exotenmodule. Tel kens is informatie gegeven over herkenning, gelij kende soorten, verspreiding, biotopen, levenswijze, relaties met Koningin van de Aziatische hoornaar Vespa velutina (foto Jean Haxaire). Argentijnse mier Linepithema humile en spookdraaigatje Tapinoma melanocephalum. Deze mieren behoren tot de ergste plaaginsecten ter wereld. In gebouwen zijn ze al bekend uit Nederland, maar van buiten nog nauwelijks. Wellicht dat klimaatverandering hier verandering in kan brengen, dus is het belangrijk deze soorten in de gaten te houden. Jinze Noordijk, Bram Koese, Roy Kleukers & Ed Colijn Exoten in 2013 Het werk aan exoten wordt in 2013 voortgezet waarbij een viertal soorten extra aandacht krijgt: Suzuki s fruitvlieg Drosophila suzukii, essenprachtkever Agrilus planipennis, rode schorpioenmier Crematogaster scutellaris en de boktor Monochamus urussovi. Voor deze soorten wordt informatie ont sloten op het soortenregister en ze worden verwerkt in de in voorbereiding zijnde digitale sleutels. Daarnaast zal in verschillende media aandacht worden gegeven aan de herken ning en het (potentiële) voorkomen van de soorten. Vincent Kalkman

11 EIS-nieuws 11 Begrazingsonderzoek op heideterreinen Heidelandschappen herbergen een belangrijk deel van de biodiversiteit in Nederland. Voor het behoud van gevarieerde heidelandschappen wordt in het terreinbeheer veelal gebruik gemaakt van begrazing met runderen, paarden of schapen. Deze vorm van natuurbeheer is niet meer weg te denken in heidegebieden en levert goede resultaten voor het behoud van de biotoop. Toch bestaan er zorgen over de fauna: voor reptielen, broedvogels en bloembezoekende insecten zijn er mogelijk negatieve effecten te verwachten van deze beheermaatregel. Voor veel insectengroepen was er nauwelijks kennis over de invloed van grazend vee. Afgelopen jaren is onderzoek gedaan om meer over deze effecten te weten te komen. In dit onderzoek is een relatie gelegd tussen graasdruk en kenmerkende diersoorten van de heide. Op de Strabrechtse Heide, Spinsterbergen en Braakhuizensche Heide zijn tijdens veldinventarisaties de aantallen levendbarende hagedissen en dagvlinders, sprinkhanen, bijen, zweefvliegen, mieren, zandloopkevers, de heidecicade en enkele spinnensoorten geteld binnen proefvlakken. Op de droge heide zijn er veel warmteminnende soorten die profiteren van intensieve begrazing. Enkele soorten bereiken zelfs hun maximale abundantie in de uitloopweide van de schaapskooi waar een zeer intensieve begrazing zorgt voor zeer schrale vegetatie en een goed opwarmende bodem. Dit geldt bijvoorbeeld voor de veldkrekel, tapuit, heivlinder en kritische mieren als diefmier, buntgrasmier en rode baardmier. Veel bloembezoekende insecten hebben baat bij begrazing: hierdoor ontstaan binnen een heidevegetatie plekken waar kruiden kunnen groeien en kale plekken waar bijen hun nesten kunnen aanleggen. Voor deze groep moet begrazing echter niet te intensief zijn, want dan worden alle nectarbronnen weggegraasd. Voor de levendbarende hagedis, heidecicade en de donkere langlijf (een zweefvlieg) is begrazing al gauw te intensief en zij hebben de voorkeur voor extensieve begrazing of zelfs onbegraasde heide. Op natte heide komen enkele soorten voor die baat hebben bij een lichte graasdruk die de structuur van de vegetatie vergroot: moerassprinkhaan en veenmier. Binnen een heideterrein moet dan ook gestreefd worden naar een gradiënt in graasdruk van zeer intensief tot vrijwel onbegraasd vegetatie. Een gescheperde schaapskudde die dagelijks vanuit een schaapskooi vertrekt, geeft de beste mogelijkheden om een gevarieerd terrein te laten ontstaan, omdat vrijwel vanzelf zeer intensief tot nauwelijks begraasde terreindelen ontstaan in relatie tot de afstand tot de schaapskooi. Maatwerk in begrazing kan daarnaast nog meer opleveren; de timing is bijvoorbeeld voor sommige soorten cruciaal. Zo bleek een zeer intensief begraasd terreindeel optimaal voor het gentiaanblauwtje, mits dat in het groeiseizoen van de gentianen werd uitgerasterd. Eind april werden de onderzoeksresultaten gepresenteerd voor terreinbeheerders uit Zuid-Nederland en Vlaanderen, tijdens een workshop op de Strabrechtse Heide. Inmiddels staat het rapport op de EIS-website en zijn er twee artikelen in de maak. Het onderzoek werd uitgevoerd met subsidie van de Provincie Noord-Brabant door een samenwerkingsverband van De Vlinderstichting, EIS-Nederland, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Stichting RAVON en Stichting Bargerveen. Jinze Noordijk, John T. Smit & Ed Colijn Koeien op de heide; een essentieel onderdeel om de biotoop en haar biodiversiteit in stand te houden (foto Jinze Noordijk).

12 12 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 57 (2013) Knelpunten voor fauna in het rivierengebied Het doel van het Kennisnetwerk Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit (O+BN) is het ontwikkelen, verspreiden en benutten van kennis voor terreinbeheerders over natuurherstel, Natura 2000, leefgebiedenbenadering en ontwikkeling van nieuwe natuur. In het kader van het O+BN-onderzoeksprogramma rivierengebied is onderzoek gedaan naar knelpunten in het voorkomen van aan rivieren gebonden fauna. Dit meerjarig onderzoek is uitgevoerd door een consortium van Alterra, Stichting Bargerveen en EIS-Nederland. Op de EIS-website staan de twee rapporten die zijn gemaakt. Door de huidige inrichting van het rivierengebied zijn de meeste natuurlijke processen sterk beteugeld. De afgelopen decennia zijn veel natuurontwikkelingsprojecten uitgevoerd langs de verschillende riviertakken, met lokaal vaak successen. Echter, het ontbreekt aan een goede onderbouwing waarom bepaalde inrichtingen succesvol zijn en andere niet. Om concrete adviezen te kunnen geven voor natuurontwikkeling gericht op behoud en herstel van karakteristieke diersoorten, is het noodzakelijk om te begrijpen waarom bepaalde soorten aan het rivierenlandschap zijn gebonden en wat hun huidige knelpunten zijn. Hiervoor is een lijst opgesteld van 120 karakteristieke soorten voor het rivierengebied, zowel ongewervelden als gewervelden. Vervolgens zijn deze 120 soorten in zeven groepen verdeeld op basis van verzamelde ecologische eigenschappen en vereisten. Uit deze zeven groepen zijn zeventien soorten geselecteerd waarvoor een gedetailleerde knelpuntenanalyse is uitgevoerd. Dit is voor twee onderzoeksgebieden uitgevoerd: de IJssel tussen Arnhem en Deventer en de Waal tussen Nijmegen en Tiel. Voor de knelpuntanalyse is per soort een habitatgeschiktheidskaart gemaakt. Met deze kaart zijn knelpunten per soort beschreven en adviezen voor inrichting en beheer opgesteld. Vervolgens zijn de knelpunten voor de zeventien onderzochte soorten opgeschaald naar alle soorten. Uit de analyse bleek dat de knelpunten in drie hoofdcategorieën verdeeld kunnen worden: 1) onvoldoende oppervlak van de habitat; 2) het ontbreken van specifieke habitatcombinaties; 3) onvoldoende kwaliteit van de habitat. Er zijn drie habitattypen die duidelijk het meest ontbreken in de huidige uiterwaarden, en waardoor meerdere soorten uit onze selectie in de knel komen. Het gaat om laagdynamische natte zones, plekken met De grindwolfspin werd tijdens het project gepresenteerd als een van de vijf voorbeeldsoorten die de huidige knelpunten van de natuur langs de rivieren illustreren (foto Pepijn Calle). schrale begroeiing en open zandige plekken en moerasbossen. Veel diersoorten hebben meerdere habitats nodig om hun levenscyclus te voltooien. Welke combinatie precies nodig is verschilt van soort tot soort. Deze behoefte kan in drie categorieën opgesplitst worden, waartussen overlap kan voorkomen: specifieke habitatcombinaties, hoogwatervrije vluchtplaatsen naast zomerhabitat en verbindingen met binnendijkse gebieden. Daarnaast spelen vermesting en de nog steeds onvoldoende waterkwaliteit van het rivierwater een rol. Op basis van de geschatte oppervlaktebehoefte en dispersiecapaciteit van de soorten, zijn voor de twee studietrajecten kansenkaarten opgesteld die aangeven op welke locaties de meeste natuurwinst te halen is waardoor stapstenen en sleutelgebieden worden gecreëerd voor de diersoorten van het rivierengebied. Jinze Noordijk Nederlands Soortenregister In 2012 is een nieuw beheersysteem beschikbaar gekomen voor de naamlijsten in het soortenregister. Inmiddels zijn diverse groepen geactualiseerd, waaronder alle groepen gewervelden, planten, dagvlinders, bijen, kevers (excl. kortschildkevers). De komende tijd zullen de overige groepen onder handen worden genomen. Actuele aanvullingen en verbeteringen worden direct in de database verwerkt. Het fotoarchief is weer substantieel uitgebreid. In totaal zijn nu bijna 7500 soorten van een gevalideerde foto voorzien. Roy Kleukers Soortzoeker Samen met Naturalis werkt EIS-Nederland aan het project Soortzoeker, een serie digitale determinatiesleutels die vanaf de tweede helft van dit jaar via het Nederlands Soortenregister beschikbaar komen. Hierbij wordt gebruikt gemaakt van multientrydeterminatie, een methode waarbij de gebruiker grotendeels zelf kan bepalen welk kenmerk als eerste wordt gebruikt. Een groot voordeel van dit type sleutels is dat kenmerken die in een traditionele dichitome sleutel niet werken doordat ze te variabel zijn (bijvoorbeeld kleur) wel gebruikt kunnen worden. EIS is betrokken bij de inhoudelijke ontwik keling van tabellen voor 26 soortgroepen (aaskevers, blaas kopvliegen, boktorren, hooiwagens, kakkerlakken, land pissebedden, libellen, lieveheersbeestjes, loopkevers, mieren, netwantsen, oorwormen, pracht kevers, rivierkreeften, roof vliegen, rotsspringers, schildwantsen, sprinkhanen en krekels, bijen in de tuin, wapenvliegen, water en oppervlaktewantsen, waterroofkevers, wespvlinders, wolzwevers en zilvervisjes). Daarnaast zal Stichting Anemoon een tabel maken voor strandvondsten. De tabellen zullen niet voor alle groepen volledig zijn en bij loopkevers, waterkevers en mieren gaan de sleutels deels alleen tot op genus. De techniek achter de websites wordt zo ontwikkeld dat nieuwe tabellen gemaakt kunnen worden door het simpelweg inlezen van een Excel-werkblad met informatie over de kenmerktoestanden. Het wordt daardoor mogelijk om komende jaren oude tabellen verder aan te vullen en het aantal tabellen verder uit te breiden. De sleutels bevatten weinig tekst en leunen sterk op afbeeldingen. Het maken van mooie en duidelijke figuren is dan ook een belangrijk onderdeel van het project. Voor een

13 13 groot deel van de kevers en wantsen zal Theodoor Heijerman de foto s maken. Vincent Kalkman Verspreidingsonderzoek bijzondere libellenen vlindersoorten In opdracht van het ministerie van Economische Zaken brengen de Vlinderstichting en EIS de verspreiding van libellen en dagvlinders van de Habitatrichtlijn in kaart. Deze informatie is nodig voor een adequate bescherming en wordt door de Nederlandse overheid gebruikt voor haar zesjaarlijkse rapportage aan de EU. Van sommige kilometerhokken is bekend dat bepaalde soorten er enkele jaren geleden nog gezien zijn, maar recente gegevens ontbreken. Is de soort daar verdwenen of is er gewoon niet naar gezocht? Om het voor waarnemers mogelijk te maken om deze plekken gericht te bezoeken is een website gemaakt waarop per soort te zien is welke kilometerhokken recent niet meer zijn bezocht ( php?id=537). Dit maakt het mogelijk om gericht op zoek te gaan naar verloren populaties. Tim Termaat (Vlinderstichting) & Vincent Kalkman Standaardwerk mariene mollusken Op 1 juni j.l. bracht Stichting Anemoon het boek Schelpdieren van de het Nederlandse Noordzeegebied uit. Het is een prachtige uitgave geworden, met veel beeldmateriaal, fraaie kaarten en uitgebreide soortbesprekingen. Van vele soorten zijn de trendgegevens van de laatste tientallen jaren in diagrammen weergegeven. Opvallend is dat het voorwoord geschreven is door een schelpdier. Roy Kleukers Nachtvlinders belicht Op de Landelijke dag van de Vlinderstichting van 2 maart werd het boek Nachtvlinders belicht gepresenteerd. Het is een bijzondere publicatie geworden, resultaat van een samenwerking tussen Vlinderstichting en de Werkgroep Vlinderfaunistiek van EIS. Het boek geeft een mooi overzicht van de stand van de kennis over deze belangrijke diergroep, met hoofdstukken over het belang van nachtvlinders voor ecosystemen, onderzoek, patronen in ruimte en tijd (met analyses op basis van het nachtvlinderbestand Noctua) en nachtvlinders in diverse Nederlandse biotopen. Ook is een voorlopige rode lijst nachtvlinders opgenomen. Roy Kleukers

14 14 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 57 (2013) Deelnemers, van links naar rechts: Pedro Cordero, Luc Willemse, Rebecca Miller (IUCN), Stane Gomboc, Baudewijn Odé, Josip Skejo, Axel Hochkirch, Roy Kleukers, Dragan Chobanov, Gergely Szövényi, Michael Sergeev, Klaus-Gerhard Heller, Mark Bushell, Paolo Fontana (foto Baudewijn Odé). Sprinkhanenworkshop IUCN Van 11 tot 13 april vond in Leiden de eerste bijeenkomst van de Orthoptera Specialist Group van de IUCN plaats. Het betrof een workshop over het maken van een rode lijst van de Europese sprinkhanen. In totaal waren 13 sprinkhanenspecialisten bijeen, om te leren hoe de soorten beoordeeld moeten worden. Tot nu toe zijn ongeveer 100 van de 1000 Europese soorten bewerkt. Roy Kleukers Bureau EIS-Nederland Bereikbaarheid bureau en medewerkers Bureau EIS-Nederland / , eis@naturalis.nl Ed Colijn (ma-do) , ed.colijn@naturalis.nl Peter van Helsdingen (geen vaste dagen) peter.vanhelsdingen@naturalis.nl Vincent Kalkman (di-vr) , vincent.kalkman@naturalis.nl Roy Kleukers (ma, di, do, vr) , roy.kleukers@naturalis.nl Bram Koese (ma-vr) , bram.koese@naturalis.nl Annemarie Kroon (vr) , annemarie.kroon@naturalis.nl André van Loon (di, wo, (do)) , andre.vanloon@naturalis.nl Jinze Noordijk (ma, di) , jinze.noordijk@naturalis.nl Menno Reemer (ma-wo) , menno.reemer@naturalis.nl John Smit (ma-do) , john.smit@naturalis.nl

15 15 Publicaties EIS-Nederland (zie ook Bestellen kan per of per post (EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden). De rekening wordt met de bestelde publicaties meegestuurd. Nederlandse Faunistische Mededelingen prijs (EUR): Oude reeks 1a. Moller Pillot, H.K.M. De larven der Nederlandse Chironomidae. Inleiding, Tanypodinae & Chirono mini (1984) 9,00 1b. Moller Pillot, H.K.M. De larven der Nederlandse Chironomidae. Ortho cladiinae (1984) 9,00 2. Lefeber, Br. V. Verspreidingsatlas van 64 soorten Nederlandse graafwespen (1979) 3,00 3. Zanden, G. van der Tabel en verspreidingsatlas van de Nederlandse niet-parasitaire Megachilidae (1982) 3,00 4. Lefeber, Br. V. & P. van Ooijen Verspreidingsatlas van de Nederlandse spinnendoders (Hymenoptera: Pompilidae) (1988) 3,00 5. artikelen over faunistiek van Syrphidae (zweefvliegen), Microlepidoptera en landpissebedden (Isopoda) plus naamlijsten van de Nederlandse kevergroepen Chrysomelidae en Curculionoidea (1993) 3,00 6. Stuyvenberg, F. van Tabel en verspreidingsatlas van de Nederlandse Steninae (Coleoptera: Staphylinidae) (1997) 3,00 7. artikelen over een hooiwagen (Opilionida), zweefvliegen (Syrphidae), dansmuggen (Chironomidae), kortschildkevers (Staphylinidae) en pissebedden (Isopoda) (1997) 3,00 Nieuwe reeks (1998-heden); zie voor inhoudsopgaven Reguliere nummers 8-9, 11-12, 14-31, ,00 Speciale nummers 10. Catalogus van de Nederlandse spinnen (1999) 16, Atlas van de Nederlandse watermijten (Acari, Hydrachnidia) (2000) 16, Overzicht van de Nederlandse Leptolida (= Hydroida) (Cnidaria: Hydrozoa) (2009) Nederlandse Faunistische Mededelingen jaarabonnement 22,50 Entomologische Tabellen Supplement bij Nederlandse Faunistische Mededelingen. Uitgegeven i.s.m. Nederlandse Entomologische Vereniging I. De Nederlandse steenvliegen (Plecoptera) 15,00 II. De Nederlandse boktorren (Cerambycidae) 15,00 III. De Nederlandse hooiwagens (Opiliones) 15,00 IV. De Nederlandse prachtkevers (Buprestidae) 12,50 V. De Nederlandse boorvliegen (Tephritidae) 15,00 VI. De Nederlandse rivierkreeften (Astacoidea en Parastacoidea) 12,50 Nieuwsbrief EIS-Nederland 10. Methods and results of EIS mapping in the Netherlands (met 18 artikelen, meeste in Engels) (1981). 2, Mol, A.W.M. Limnofauna Neerlandica, een lijst van meercellige onge wervelde dieren aangetroffen in binnenwateren van Nederland (1984). 5, , 20-33, 37-47, info werkgroepen, literatuur. 2, met overzicht van EIS-gegevensbestanden (2002). 2, met discussie over rode lijsten (2002). 2, met discussie over rode lijsten (2003). 2, jubileumnummer met overzicht inventarisatie Naturalis-terrein (2009). 2,50 Verspreidingsatlassen Aukema, B. et al. Verspreidingsatlas van de Nederlandse wantsen I (waterwantsen) 10,00 Aukema, B. & D.J. Hermes Verspreidingsatlas van de Nederlandse wantsen II 10,00 Berg, M.P. et al. Verspreidingsatlas Nederlandse landpissebedden, duizendpoten en miljoenpoten (Isopoda, Chilopoda, Diplopoda) 12,50 Higler, L.W.G. Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera) 15,00 Teunissen, A.P.J.A. Verspreidingsatlas Nederlandse boktorren (Cerambycidae) 15,00 Overige uitgaven EIS-Nederland Reemer, M. Basisrapport Rode Lijst sprinkhanen en krekels (2012) 10,00 Termaat, T. & V.J. Kalkman Basisrapport Rode Lijst libellen 2011 volgens Nederlandse en IUCN-criteria (Odonata) (2012). Brachytron 14 (2): ,50 Peeters, T.M.J. & M. Reemer. Bedreigde en verdwenen bijen in Nederland (Apidae s.l.) Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst (2003); alleen nog als pdf beschikbaar via de Bruyne, R.H. et al. Bedreigde en verdwenen land- en zoetwater - mollusken in Nederland (Mollusca) Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst (2003) 6,00 Reemer, M. et al. (red.). Changes in ranges: invertebrates on the move. Proceedings of the 13th international colloquium of the European Invertebrate Survey, Leiden, 2-5 September 2001 (2003) 10,00 Kleukers, R. et al. (red.). Passie voor kleine beestjes - 33,3 jaar Stichting EIS-Nederland (2008) 10,00 Rapporten EIS-Nederland Sommige rapporten die in opdracht door EIS zijn gepubliceerd zijn als pdf te downloaden op Nederlandse Fauna e.a. Te bestellen via: natuurenboek@naturalis.nl; prijzen excl. verzendkosten Turin, H. De Nederlandse loopkevers (2000) 61,50 Nederlandse Vereniging voor libellenstudie De Nederlandse libellen (2002) 74,50 Kleukers, R.M.J.C. et al. De sprinkhanen en krekels van Nederland (herdruk, 2004) 49,95 Gittenberger, E. et al. De Nederlandse zoetwatermollusken (herdruk, 2004) 49,95 Bos, F. et al. De dagvlinders van Nederland (2006) 49,95 Reemer, M. et al. De Nederlandse zweefvliegen (2009) 49,95 Noordijk, J. et al. (red.) De Nederlandse biodiversiteit (2010) 49,95 Peeters, T.M.J. et al. De Nederlandse bijen (2012) 49,95 Turin, H. et al. (red.). The genus Carabus in Europe (2003) 95,00 Formulieren Entomologie; sprinkhanen; zweefvliegen gratis Projecthandleidingen gratis Handleiding project sprinkhanen en krekels EIS, NJN & sectie Diptera Handleiding voor het project Zweefvliegen van Nederland

16 werkgroepen EIS-Nederland 16 Vedermotten Nieuwsbrief (Pterophoridae European en Invertebrate Alucitidae) Survey Nederland, 57 (2013) C. Gielis, Mr. Haafkensstraat 36, 4128 CT Lexmond ( ), Vlinders van schorren M.G.M. Jansen, Appelgaard 9, 4033 JA Lienden ( ), ZOETWATERFAUNA (MACROFAUNA) Platwormen (Tricladida), bloedzuigers (Hirudinea), garnalen en kreeften (Decapoda) G. van der Velde, Radboud Universiteit, Lab. v. Aquatische Oecologie, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen ( ), Kieuwpootkreeften (Branchiopoda: Anostraca, Notostraca, Conchostraca, Cladocera) M. Soesbergen, De Kringloop 83, 2614 WJ Delft ( ), Vlokreeften (Amphipoda) D. Platvoet, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden , Rivierkreeften B. Koese, Dorpstraat 27, 3461 CP Linschoten ( ), Watermijten (Acari: Hydrachnidia) H. Smit, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), Libellen (Odonata) J. Bouwman (NVL), Groene Weide 62, 6833 BE Arnhem ( ), Haften (Ephemeroptera) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen ( ), Steenvliegen (Plecoptera) B. Koese, Dorpstraat 27, 3461 CP Linschoten ( ), Kokerjuffers (Trichoptera) D. Tempelman, Grontmij Team Ecologie, Postbus 95125, 1090 HC Amsterdam ( ), K. Lock, Merelstraat 27, B-9000 Gent, België, Dansmuggen (Chironomidae) H.K.M. Moller Pillot, Leyparkweg 37, 5022 AA Tilburg ( ) Waterkevers: Haliplidae B.J. van Vondel, Roestuin 78, 3343 CV Hendrik Ido Ambacht ( ) Waterkevers: Dryopidae M.B.P. Drost, Lingedijk 35, 4014 MB Wadenoyen ( ), BODEMFAUNA Landpissebedden (Isopoda), duizendpootachtigen (Myriapoda: Chilopoda en Diplopoda), primitieve insecten (Apterygota, o.a. Collembola (springstaarten)) M.P. Berg, Zuideinde 56, 1551 EK Westzaan ( ), Bastaardschorpioenen (Pseudoscorpionida) J.N.A. Hoffer, Jan van Galenstraat 95-1, 1056 BJ Amsterdam ( ), GALLEN Plantengallen H. Roskam, Instituut voor Evolutionaire en Ecologische Wetenschappen, Universiteit Leiden, Postbus 9516, 2300 RA Leiden ( ), MOLLUSKEN (SLAKKEN, MOSSELS, INKTVISSEN) Weekdieren, zee, zoetwater en land (Mollusca) R. de Bruyne (Atlasproject Nederlandse Mollusken), Dr. Schaepmanstraat 8, 1165 GP Halfweg ( ), S. van Leeuwen (Atlasproject Mariene Mollusken), Van der Helstlaan 19, 3723 EV Bilthoven ( ), SPINACHTIGEN Spinnen (Arachnida) P.J. van Helsdingen, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), Hooiwagens (Opiliones) J. Noordijk, Roghorst 118, 6708 KR Wageningen ( ), OVERIGE INSECTEN Sprinkhanen, krekels, kakkerlakken en oorwormen (Orthoptera) R. Kleukers, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), Wantsen (Hemiptera) B. Aukema, Kortenburg 31, 6871 ND Renkum ( ), Cicaden: spoorcicaden (Delphacidae) C.F.M. den Bieman, t Hofflandt 48, 4851 TC Ulvenhout ( ), [cdbieman@planet.nl] Waaiervleugeligen (Strepsiptera) J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht ( ) [john.smit@naturalis.nl] Netvleugeligen (Neuroptera) M. Liefting, Palmstraat 258, 3812 XM Amersfoort ( ) [maartje.liefting@gmail.com] Vlinders (Lepidoptera) Vlinderfaunistiek R. de Vos, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [rob.devos@naturalis.nl] Micropterigidae, Nepticulidae, Incurvarioidea E.J. van Nieukerken, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [erik.vannieukerken@naturalis.nl] Momphidae en Cosmopterigidae e.a. J.C. Koster, Bakkerskamp 100, 7582 HC Losser ( ), [sjaak.koster@planet.nl] Vliegen (Diptera) Dazen (Tabanidae), sluipvliegen (Tachinidae), horzels (Oestridae) en paardenhorzels (Gasterophilidae) Th. Zeegers, Eikenlaan 24, 3768 EV Soest ( ), [th.zeegers@xs4all.nl] Roofvliegen (Asilidae), blaaskopvliegen (Conopidae) wolzwevers (Bom byliidae), viltvliegen (Therevidae), snavelvliegen (Rhagionidae), hout vliegen (Xylophagidae), geurvliegen (Coenomyidae) M. van Veen, Zonnelaan 166, 3712 XH Huis ter Heide ( ), [mp.van.veen@hccnet.nl] Wapenvliegen (Stratiomyidae) B. Brugge, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, ( ), [ben.brugge@naturalis.nl] Fruitvliegjes (Drosophilidae) en dansvliegen (Empidoidea) P.L.Th. Beuk, Lemoen 37, 6245 PG Eijsden ( ), [paul.beuk@home.nl] Boorvliegachtigen (Tephritoidea): Boorvliegen (Tephritidae), Prachtvliegen (Ulidiidae), Platystomatidae en Pallopteridae J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht ( ), [john.smit@naturalis.nl] Slankpootvliegen (Dolichopodidae) M. Pollet, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel, België ( ), [marc.pollet@inbo.be] Zweefvliegen (Syrphidae) W. van Steenis, Vogelmelk 4, 3621 TP Breukelen ( ), [w.v.steenis@casema.nl] A. Barendregt, Bijschoterweg 22, 3781 LP Voorthuizen ( ), [a.barendregt@geo.uu.nl] Dambordvliegen (Sarcophagidae) L.E.N. Sijstermans, Poppelenburgerstraat 7, 4191 ZS Geldermalsen ( ), [liekele@wxs.nl] Bromvliegen (Calliphoridae) J. Huijbregts, Virulypad 65, 2316 ZT Leiden ( ), [hanshuijbregts@tiscali.nl] Echte vliegen (Muscidae & Fanniidae) H.J. Prijs, Bosland 4, 9753 EV Haren ( ), [h.j.prijs@hccnet.nl] Grasvliegen (Opomyzidae) J.W. van Zuijlen, Mendelssohnstraat 62, 5144 GH Waalwijk ( ), [JeWe.vZ@gmail.com] Kevers (Coleoptera) Loopkevers (Carabidae) H. Turin, Esdoorndreef 29, 6871 LK Renkum ( ), [h.turin@hccnet.nl] Boktorren (Cerambycidae) A.P.J.A. Teunissen, Venuslaan 349A, 5632 HJ Eindhoven ( ), [dre.teunissen@onsneteindhoven.nl] Kortschildkevers (Staphylinidae) O. Vorst, Poortstraat 55, 3572 HD Utrecht ( ), [vorst@xs4all.nl] Bladsprietkevers (Scarabaeoidea) H.C. Pijpers, Nassaustraat 10, 9422 GS Smilde ( ), [hcpijpers@hetnet.nl] Bladkevers (Chrysomelidae) J.K. Winkelman, Waverstraat 36-III, 1079 VM Amsterdam ( ), [winkelman114@zonnet.nl] Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) J.G.M. Cuppen, Buurtmeesterweg 16, 6711 HM Ede ( ), [jancuppen@hccnet.nl] Snuittorren (Curculionoidea) Th. Heijerman, Tarthorst 597, 6708 HV Wageningen ( ), [theodoor.heijerman@weevil.demon.nl] Aaskevers (Silphidae) E. Colijn, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [ed.colijn@naturalis.nl] Wespen, Bijen e.d. (Hymenoptera) Blad-, hout- en halmwespen (Symphyta) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen ( ), [awm.mol@hccnet.nl] Schildwespen (Braconidae) C. van Achterberg, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [cees.vanachterberg@naturalis.nl] Sluipwespen (Ichneumonidae) C.J. Zwakhals, Dr. Dreeslaan 204, 4241 CM Arkel ( ), [keeszwakhals@yahoo.com] Bijen (Apoidea), knotswespen (Sapygidae), keverdoders (Tiphiidae), mierwespen (Mutillidae) T.M.J. Peeters, Bachlaan 752, 5011 BR Tilburg ( ), [ptheo@xs4all.nl] Goudwespachtigen (Chrysidoidea) J. de Rond, Beukenhof 96, 8212 EB Lelystad ( ), [jeroen@naturalmedia.nl] Spinnendoders (Pompilidae) H. Nieuwenhuijsen, Frans Halsstraat 10, 1816 CN Alkmaar ( ), [hnieuwenhuijsen@zonnet.nl] Graafwespen (Sphecidae) W. Klein, 't Zand 32, 4823 HP Breda ( ), [wimklein@worldonline.nl] Plooivleugelwespen (Vespidae) J. Smit, Voermanstraat 14, 6921 NP Duiven ( ), [smit.jan@hetnet.nl] Mieren (Formicidae) A.J. van Loon, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [andre.vanloon@naturalis.nl]