Kansrijke strategieën Waal, Merwedes en IJssel Zuid

Transcriptie

1 Kansrijke strategieën Waal, Merwedes en IJssel Zuid Eindconcept t.b.v. deltaprogramma rivieren Provincie Gelderland Markt 11 Postbus GX Arnhem T (026) post@gelderland.nl februari 2013

2 Kansrijke Strategieën voor waterveiligheid, Deltaprogramma Rivieren Waal, Merwedes en IJssel Zuid Provincie Gelderland, 1 februari 2013

3 2

4 Kansrijke Strategieën voor waterveiligheid, Deltaprogramma Rivieren Waal, Merwedes en IJssel Zuid Provincie Gelderland, 1 februari

5 Colofon Uitgave Provincie Gelderland Rapportage Elsa Voorsluijs Voorsluijs Beleid en Strategie, in water, ruimte en klimaat Beeldredactie Martin Mekking, provincie Gelderland Contactpersonen Proces : Jaap Ruiter IJssel : Robert Duzijn Waal : Sonja Seuren Merwedes : Hans van Altena 4

6 1 Inhoudsopgave 1 INLEIDING ANTICIPEREN OP KLIMAATVERANDERING REGIOPROCESSEN TOEWERKEN NAAR DRAAGVLAK UITGANGSPUNTEN OP ORDE BRENGEN EN OP ORDE HOUDEN RUIMTELIJKE VISIE INSTRUMENTEN LEESWIJZER 16 2 LEIDENDE PRINCIPES 17 3 DE WAAL EN MERWEDES OPGAVE OP ORDE HOUDEN WATERVEILIGHEID GEBIEDSKARAKTERISTIEK WERKWIJZE REGIOPROCES KANSRIJKE STRATEGIE DIJKEN OPGAVE DIJKVERBETERING KANSRIJKHEID DIJKEN CONCLUSIES EN KANTTEKENINGEN DIJKEN KANSRIJKE STRATEGIE RUIMTE VOOR DE WAAL EN MERWEDES RUIMTE VOOR DE WAAL RUIMTE VOOR DE MERWEDES KANSRIJKHEID RUIMTE VOOR DE RIVIER VISIE OP EEN RUIMTELIJKE STRATEGIE CONCLUSIES EN KANTTEKENINGEN RUIMTE VOOR DE RIVIER 37 4 DE IJSSEL OPGAVE OP ORDE HOUDEN WATERVEILIGHEID GEBIEDSKARAKTERISTIEK WERKWIJZE REGIOPROCES KANSRIJKE STRATEGIE DIJKEN DE OPGAVE - DIJKVERBETERING ANALYSE COMPLEXITEIT: RUIMTELIJKE INPASSING DIJKMAATREGELEN KANSRIJKHEID CONCLUSIES EN KANTTEKENINGEN DIJKEN KANSRIJKE STRATEGIE RUIMTE VOOR DE IJSSEL RUIMTE VOOR DE IJSSEL KANSRIJKHEID CONCLUSIES EN KANTTEKENINGEN RUIMTE VOOR DE RIVIER 53 5 PERSPECTIEVEN MEERLAAGSVEILIGHEID NIEUWE NORMERING WIJZIGING AFVOERVERDELING ALLES OVER DE WAAL 56 6 CONCLUSIES EN BESTUURLIJKE ISSUES 57 BRONNEN 59 5

7 BIJLAGEN 61 BIJLAGE 1: AANDACHTLOCATIES WAAL, KANSRIJKE STRATEGIE DIJKEN 63 BIJLAGE 2: EFFECTEN SYSTEEMNIVEAU WAAL EN MERWEDES 65 BIJLAGE 3: EFFECTEN SYSTEEMNIVEAU IJSSEL ZUID 67 BIJLAGE 4: RESULTATEN EERSTE INVENTARISATIE MAATREGELEN MEERLAAGSVEILIGHEID, IJSSEL ZUID 69 6

8 1 Inleiding 1.1 Anticiperen op klimaatverandering Als gevolg van klimaatverandering zal de maatgevende afvoer van onze grote rivieren de komende eeuw naar verwachting stijgen. Tegelijkertijd stijgt de zeespiegel en daalt de bodem en is er meer te beschermen: de economische waarden en het aantal inwoners achter de dijken nemen nog altijd toe. Het is de vraag of de huidige veiligheidsnormen, die dateren uit de jaren zestig, nog afdoende zijn. Afbeelding 1.1: Binnen deze rapportage zullen strategieën worden ontwikkeld die moeten zorgen voor de waterveiligheid van het rivierengebied Met het Deltaprogramma wil het kabinet anticiperen op klimaatverandering, door vooruit te kijken en nu keuzes te maken, die ons land ook in de verre toekomst voldoende veiligheid tegen overstromingen garanderen. Hiertoe neemt het kabinet in 2015 een aantal Deltabeslissingen. In deze rapportage doet de provincie Gelderland namens de regio verslag van de kansrijkheid van de strategieën Dijken en Ruimte voor de Rivier en de kanttekeningen die daar bij te plaatsen zijn. Dit is de eerste stap in de trechtering naar een voorkeursstrategie, voor het op orde houden van de waterveiligheid in het rivierengebied. 1.2 Regioprocessen In 2013 en 2014 wordt door de regio en het Deltaprogramma Rivieren op ambtelijk en bestuuriljk niveau gewerkt aan een gezamenlijke voorkeursstrategie, die het rivierengebied voorbereidt op klimaatverandering. In de stuurgroepen Delta Maas en Delta Rijn is de afspraak gemaakt dat de regioprocessen, die nodig zijn om tot een gezamenlijk advies te komen, worden getrokken door de verschillende provincies. Hiertoe is een gezamenlijk opdrachtdocument opgesteld waarin de doelstelling van de regioprocessen als volgt is geformuleerd: Te komen tot een regionale bestuurlijk geaccepteerde voorkeursstrategie voor toekomstige waterveiligheid op de lange termijn (2050/2100). Daarbij wordt zowel ingespeeld op toekomstige hogere piekafvoeren in de grote rivieren als op droge perioden met lagere afvoeren en andere (klimaat)veranderingen, zoals bodemdaling en verhoging van de zeewaterspiegel, gebruik makend van de mogelijkheden van meerlaagse veiligheid (preventie duurzame ruimtelijke inrichting - rampenbeheersing) en invulling gevend aan het gewenste beschermingsniveau. 7

9 Figuur 1.2: Indeling regioprocessen 8

10 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt bij de provincie Utrecht. Wel wordt het gedeelte van dijkring 47 langs de Nederrijn bij Arnhem Noord meegenomen in het regioproces van IJssel Zuid. Het regioproces van het noordelijke deel van de IJssel wordt getrokken door de provincie Overijssel. De processen van de Maas zijn onder de hoede van Limburg en Noord Brabant, het beneden rivierengebied bij het Deltaprogramma Rijnmond-Drechtsteden. Het rivierengebied van Gelderland wordt aan de zuidzijde begrensd door de Maas. Hier is het regioproces getrokken door de provincie Noord Brabant. Afstemming heeft plaatsgevonden door wederzijdse deelname aan de werksessies en middels bilateraal overleg. Namens de gemeenten zorgt de provincie voor een gecoördineerde inbreng van de Gelderse Maasgemeenten in het regioproces van de Maas. Het regioproces van het benedenstroomse gebied van de Waal raakt ook aan dat van de Maas en Merwedes. De provincie Gelderland borgt hier de verbinding tussen de verschillende processen. In haar rol van trekker van het regioproces is de provincie Gelderland coördinator en penvoerder. Het regioproces is een gezamenlijk proces van de waterschappen, betrokken riviergemeenten, provincies en het Deltaprogramma Rivieren en Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden (de regio). De regioprocessen werken toe naar het volgende resultaat: Een gedragen advies aan het Deltaprogramma Rivieren voor een voorkeursstrategie voor de Waal, Merwedes en IJssel, bestaande uit: - rivierverruimende maatregelen; - dijkmaatregelen (op orde brengen en op orde houden); - meerlaagsveiligheidsmaatregelen (duurzame ruimtelijke inrichting en rampenbeheersing); - meekoppelkansen Dit advies stelt de regio op met behulp van de beslissingsondersteunende instrumenten de Blokkendoos en het Dijkentool. De voorkeursstrategie is gebaseerd op een ruimtelijke visie op de ruimtelijke inrichting en de ruimtelijke kwaliteit en maakt meekoppelkansen concreet. Bovendien levert de regio een bijdrage aan een, door het Deltaprogramma Rivieren op te stellen, advies met betrekking tot: - het gewenste beschermingsniveau - zoetwatervoorziening - nieuw hoogwaterbeschermingsprogramma (nhwbp). 9

11 Fase 1: kansrijke strategieën De kansrijke strategieën Dijken en Ruimte voor de Rivier zijn de eerste resultaten die de regioprocessen opleveren. In de periode augustus 2012 tot en met januari 2013 verkende de regio welke mogelijkheden er zijn om met ruimtelijke maatregelen of met dijkmaatregelen invulling te geven aan de wateropgave. Figuur 1.3 Twee kansrijke strategieën De regio verkent op basis van expert judgement de hoeken van het speelveld en bepaalt zo welke ingrepen onderdeel zouden kunnen zijn van de afweging naar de voorkeursstrategie (fase 2 van het regioproces). De regioprocessen leveren twee kansrijke strategieën op: De kansrijke strategie Ruimte voor de Rivier, met maatregelen waarvan de verwachting is dat de waterstand in voldoende verlaagd kan worden, c.q. de kansrijke strategie Dijken waarmee de waterstandstijging die het resultaat is van klimaatverandering opgevangen wordt door dijkmaatregelen. Figuur 1.4 Het proces van mogelijke naar kansrijke strategieën De kansrijke strategieën zullen worden voorgelegd in de stuurgroepen Delta Maas en Delta Rijn van april Het Deltaprogramma Rivieren vat de inbreng, uit de diverse regioprocessen, samen in het Basisdocument Kansrijke Strategieën. Dit document vormt de basis voor de bijdrage vanuit het Deltaprogramma Rivieren aan het landelijke Deltaprogramma Het is de bedoeling dat dit vergezeld gaat van een Basisdocument Ruimtelijke Visie, dat samen met het Basisdocument Kansrijke Strategieën, half april voor vaststelling wordt voorgelegd aan de landelijke Stuurgroep Deltaprogramma. Fase 2: voorkeursstrategie Voor de zomer van 2013 start het regioproces voor de trechtering naar de voorkeursstrategie. De, nog door de regio op te stellen, Ruimtelijke Visie zal hierin een belangrijke rol spelen, evenals de effectbepaling van verschillende varianten voor de voorkeursstrategie. Vanzelfsprekend wordt ook aangetoond in hoeverre de strategie afdoende is voor de wateropgave. Begin 2014 zal de regio haar advies met betrekking tot de voorkeursstrategie opleveren. Het Deltaprogramma Rivieren biedt het Basisdocument Voorkeursstrategie in april aan voor vaststelling in de landelijke Stuurgroep Deltaprogramma. Het kabinetsbesluit met betrekking tot de Deltabeslissingen wordt in 2015 verwacht. 10

12 1.3 Toewerken naar 2100 In het regioproces voor de Waal, Merwedes en IJssel Zuid heeft de regio voor de verkenning van de kansrijke strategieën als werkwijze en denklijn gehanteerd dat op systeemniveau wordt toegewerkt naar voldoende waterveiligheid in Welke strategische lijn moet gevolgd worden om dit te bereiken? Daarbij is de denktrant van de regio dat de strategie wordt bepaald door de urgentie vanuit waterveiliigheid en dat tempo en programmering worden gekoppeld aan de kansen voor meekoppeling en gebiedsontwikkeling. De detaillering hiervan is onderdeel van de afweging naar de voorkeursstrategie. In dit licht zijn de kansrijke strategieën op systeemniveau afgewogen en is geen tussentijdse horizon gebruikt (bijvoorbeeld die van 2050). Ook de effectbepaling, die in het kader van de regioprocessen heeft plaatsgevonden, heeft op deze wijze de afweging gefaciliteerd. Deze was over het algemeen verkennend en kwalitatief en had met name tot doel de vrijheidsgraden voor de vervolgfase te verkennen en het bestuurlijke draagvlak af te tasten. Langs de IJssel zijn, naast hydraulische effectiviteit en technische realiseerbaarheid, de aanwezigheid van meekoppelkansen en ruimtelijke kwaliteit mede bepalend geweest voor het inschatten van de kansrijkheid. Dit heeft er voor IJssel Zuid toe geleid dat twee ruimtelijke maatregelen niet zijn gelabeld als zijnde kansrijk. Langs de Waal en Merwedes zijn met name de aspecten hydraulische effectiviteit en technische realiseerbaarheid bepalend geweest voor de effectbepaling en het label kansrijk. Met name langs de Merwedes is in de afweging ook een aantal maatregelen afgevallen. Zowel voor de Waal/Merwedes als voor IJssel Zuid geldt dat vanuit de effectbepaling een aantal aandachtspunten naar voren komt. Deze worden geagendeerd in de paragraaf Conclusies en Kanttekeningen, bij de betreffende hoofdstukken. 1.4 Draagvlak Voor de in de rapportage benoemde kansrijke maatregelen geldt dat er draagvlak is ze op te nemen in de kansrijke strategieën. Oftewel: de regio is het er over eens dat de betreffende maatregel mee kan worden genomen in de afweging, die leidt tot de voorkeursstrategie. Het daadwerkelijke bestuurlijk/maatschappelijke draagvlak voor een bepaalde ingreep loopt sterk uiteen en kent een aantal afhankelijkheden. De afwegingen en keuzes die hieruit voortkomen zijn onderdeel van de volgende fase in de regioprocessen: de trechtering naar de voorkeursstrategie. De kansrijkheid van de genoemde maatregelen is over het algemeen bepaald op basis van expert judgement, ondersteund door de Blokkendoos en de Dijkentool. Dat geldt zowel voor het bepalen van de (hydraulische) effectiviteit, als voor de technische haalbaarheid en de effecten (zie ook eerder). Verdere detaillering moet nog plaatsvinden in de volgende fase van het regioproces. De gepresenteerde data en analyses zijn dan ook indicatief. 1.5 Uitgangspunten De regio heeft bij de verkenning van maatregelen voor de kansrijke strategieën Waal/Merwedes en IJssel Zuid de volgende uitgangspunten gehanteerd: Huidige afvoerverdeling Voor het verkennen van kansrijke strategieën wordt uitgegaan van de huidige afvoerverdeling voor de korte termijn ( m3/s bij Lobith) en de bestaande beleidsmatig vastgelegde afvoerverdeling voor de lange termijn (18.000m3/s bij Lobith). In deze rapportage Kansrijke Strategieën zal vanuit het perspectief gewijzigde afvoerverdeling wel een bespiegeling gegeven worden op de gevolgen voor de kansrijkheid van de strategieën Dijken en Ruimte voor de Rivier. 11

13 Huidige normering en meerlaagsveiligheid Naar verwachting wijzigt de huidige waterveiligheidsnormering van overschrijdingskans in overstromingskans. Mogelijk wordt de norm ook hoger. In deze fase van het regioproces, wordt in de verkenning van de kansrijke strategieën uitgegaan van de huidige normering. In de rapportage Kansrijke Strategieën wordt wel een doorkijk gegeven, met betrekking tot de gevolgen en aandachtspunten die een normwijziging/-verhoging oplevert voor het vervolgproces, vanuit het perspectief van de kansrijke strategieën. In april 2013 worden de eerste richtinggevende uitspraken met betrekking tot een nieuwe norm verwacht. De nieuwe normering zal door de regio in de tweede fase van de regioprocessen meegenomen worden in de afweging naar de voorkeursstrategie. Maatregelen in de lagen 2 (duurzame ruimtelijke ordening) en 3 (rampenbeheersing) van de meerlaagsveiligheid benadering worden niet opgenomen in de kansrijke strategieën. Voor het deelgebied IJssel Zuid zijn wel de mogelijke locaties en principes van maatregelen in de tweede en derde laag verkend (bijlage 4). De regio detailleert het principe van meerlaagsveiligheid in de volgende fase van de regioprocessen. Referentie Voor de regioprocessen Waal/Merwedes en IJssel Zuid is het uitgangspunt van de regio dat de PKB Ruimte voor de Rivier (korte termijn) en de Maaswerken zijn gerealiseerd en dat het tweede hoogwaterbeschermingsprogramma is uitgevoerd. De afvoer van water uit de regionale systemen naar de Rijntakken neemt niet toe: extra afvoer van zijrivieren en beken (bijv. Oude IJssel en het Twenthekanaal) als gevolg van klimaatverandering wordt in het regionale systeem opgevangen. Ook is het uitgangspunt dat het project Stroomlijn is uitgevoerd, zodat de vegetatie in het buitendijkse rivierengebied weer op orde is (niveau 1996, uitgangspunt PKB Ruimte voor de Rivier). Behoud het goede De regio maakt voor de regioprocessen zoveel mogelijk gebruik van bestaande overlegverbanden, als die van WaalWeelde en de IJsselsprong Zutphen. Voor wat betreft de inhoudelijke onderbouwing put de regio uit bestaand onderzoek. Nieuwe fundamentele onderzoeksvragen worden bij voorkeur niet geformuleerd. Met het regioproces wil de regio bovendien voortbouwen op de visie WaalWeelde, het Ruimtelijk Investeringsprogramma WaalWeelde en de Structuurvisie WaalWeelde-west en afwegingen die reeds in bestaande gebiedsontwikkelingen hebben plaatsgevonden, zoals die van de IJsselsprong Zutphen en Klimaatpark IJsselpoort. Maatregelen bij de Oosterburen Een veelgestelde vraag is of de wateropgave niet (deels) in Duitsland kan worden opgelost. Duitse strategieën hebben vanzelfsprekend invloed op de opgave voor Nederland en/of op de mogelijkheden deze in te vullen. De provincie Gelderland kan bogen op een lange samenwerkingsgeschiedenis met Duitsland op het gebied van waterveiligheid. Dit thema heeft in Duitsland de aandacht en aan waterveiligheid wordt hier voortdurend gewerkt. Ook in het kader van de Europese Richtlijn Overstromingsrisico s (ROR) vindt afstemming plaats. De ROR verplicht de Europese lidstaten te borgen dat het waterveiligheidsprobleem niet wordt afgewenteld op beneden-/bovenstrooms gelegen gebieden. Voor de regioprocessen hanteert de regio dan ook het uitgangspunt dat ook wij ons steentje moeten bijdragen. Gelet op de te verwachten rivierkundige maatregelen in Duitsland is er geen aanleiding de lange termijn afvoer van m3/s bij Lobith ter discussie te stellen. 12

14 Afbeelding 1.5, overstroming in Köln, Johann Baptist Bergmüller (1784) 1.6 Op orde brengen en op orde houden De wateropgave wordt niet alleen bepaald door klimaatverandering. De regio neemt in haar afweging ook de opgave mee die voortkomt uit de derde toetsing (nieuw Hoogwaterbeschermingsprogramma/nHWBP). Daarnaast wordt rekening gehouden met de opgave die het resultaat is van de nieuwe inzichten : piping heeft een aanzienlijk groter effect op de faalkans van dijken, dan in het verleden gedacht. In de nabije toekomst zal naar verwachting voor dit faalmechanisme het toets- en ontwerpinstrumentarium van de dijken worden aangescherpt. Dit zal er toe leiden dat grote delen van de primaire keringen langs onze rivieren zullen moeten worden versterkt in verband met piping, om het huidige veiligheidsniveau te handhaven. Voor wat betreft de wateropgave kan dus onderscheid gemaakt worden in: A. Op orde brengen van de waterveiligheid: - dijkverbetering die nodig is omdat dijkvakken zijn afgekeurd in de derde toetsronde (nhwbp); - dijkverbetering die nodig is vanwege de nieuwe inzichting met betrekking tot het faalmechanisme piping. Het op orde brengen van de dijk zal op korte termijn (binnen nu en twintig jaar) plaatsvinden. Deze ronde van dijkversterking is hoe dan ook nodig, ongeacht de voorkeursstrategie die wordt gekozen voor het op orde houden van de waterveiligheid. Tot het op orde brengen van de waterveiligheid wordt ook een eventuele normwijziging gerekend. Zoals aangegeven in paragraaf 1.4 gaat de afweging van de kansrijke strategieën uit van de huidige normering. B. Op orde houden van de waterveiligheid: - ingrepen die nodig zijn om de waterstandstijging op te vangen, die het gevolg is van klimaatverandering. Op orde houden van de waterveiligheid kan zowel met dijkmaatregelen als met rivierverruiming worden bewerkstelligd. De ingrepen (rivierverruiming of dijkmaatregelen) voor het op orde houden van de waterveiligheid hebben een tijdhorizon van 2050/

15 1.7 Ruimtelijke visie Ter voorbereiding op de tweede fase van de regioprocessen werkt de provincie Gelderland aan een Ruimtelijke Visie. Deze Ruimtelijke Visie zal een belangrijke rol gaan spelen in de trechtering naar de voorkeursstrategie. De ruimtelijke visie zal bestaan uit een kwaliteitskaart gebieden, een kwaliteitskaart dijkentypologie en een ordening vanuit duurzaamheid. De ruimtelijke visie is structurerend voor wat betreft de beantwoording van vraagstellingen als: - Wat is leidend? Wat is het ordenende principe voor de betreffende Rijntak? - Wat typeert het eindbeeld, de hoofdkenmerken van een duurzaam riviersysteem? - Wat typeert dit duurzame riviersysteem in relatie tot haar gebruiksfuncties? - Hoe kunnen we vanuit het riviersysteem anticiperen op ontwikkelingen binnen de dimensies sociaal-cultureel, natuur-milieu en economie? Figuur 1.6, een ruimtelijke analyse van het totale dijkengebied als aanzet tot een kwaliteitskaart dijkentypologie De ruimtelijke visie is gereed in februari en zal worden afgestemd met de provincies Overijssel, Noord Brabant, Zuid Holland en Utrecht worden opgesteld, gezien de raakvlakken met het noordelijke deel van de IJssel, de Merwedes en de Nederrijn/Lek. 14

16 1.8 Instrumenten Ten behoeve van de verkenning van de kansrijke strategieën Dijken en Ruimte voor de Rivier heeft de regio gebruik gemaakt van twee beslissingsondersteunende instrumenten. A. Dijkentool Ter ondersteuning van het afwegingsproces naar de voorkeursstrategie is in opdracht van het Deltaprogramma door Deltares de Dijkentool ontwikkeld. Deze geeft inzicht in de effecten van dijkmaatregelen. Effecten hebben betrekking op kosten, ruimtebeslag en de dijkverhoging die nodig is als gevolg van de toename van het hydraulisch belastingsniveau (waterstandstijging en golfhoogte). De dijkentool (versie WV21 v01.1 augustus 2012) borduurt voort op de activiteiten die door Deltares in het kader van het programma Waterveiligheid 21 ste Eeuw voor de actualisering van de beschermingsniveaus zijn uitgevoerd. B. Blokkendoos De Blokkendoos werd eerder gebruikt in het afwegingsproces naar de PKB Ruimte voor de Rivier. Met dit beslissingsondersteunende systeem kan een beeld verkregen worden van de waterstanddaling die door afzonderlijke maatregelen en pakketten van maatregelen bewerkstelligd wordt. De verlaging wordt afgezet tegen de wateropgave, uitgedrukt in waterstanden, zodat een indruk wordt verkregen van het doelbereik van de maatregel of het maatregelpakket. Ten behoeve van de regioprocessen is de oude Ruimte voor de Rivier Blokkendoos geactualiseerd. De Blokkendoos is gevuld met maatregelen die eerder op kaart zijn gezet, met name die uit het afwegingsproces van de PKB Ruimte voor de Rivier en WaalWeelde. Figuur 1.7, de Blokkendoos geeft inzicht in de samenhang van projecten Let op: de getallen die, door zowel de Dijkentool als de Blokkendoos, zijn gegenereerd zijn indicatief en hebben tot doel meer gevoel te krijgen bij de samenhang der dingen, vanuit de opgave en effectiviteit van de maatregelen. Voor het inschatten van kansrijkheid van ingrepen is dit voldoende. Op basis van deze getallen kunnen echter geen conclusies getrokken worden met betrekking tot het absolute doelbereik van (combinaties van) ingrepen en de wenselijkheid ervan als element voor 15

17 het voorkeursalternatief. Hiervoor is een meer brede afweging noodzakelijk, gefaciliteerd door de effectanalyse en de ruimtelijke visie. Voor de Merwedes is de analyse van de kansrijke strategie Ruimte voor de Rivier gebaseerd op het gezamenlijke expert judgement van specialisten van het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden en Rivieren. Foto 1.8, op een markant punt in het Gelderse rivierenlandschap, op de splitsing van de Waal en het Pannerdensch Kanaal, ligt Fort Pannerden 1.9 Leeswijzer In hoofdstuk 2 beschrijft de regio een aantal leidende principes, dat zij in het algemeen hanteert bij het afwegingsproces naar de voorkeursstrategie en dus ook in de analyse van de kansrijke strategieën Dijken en Ruimte voor de Rivier. In hoofdstuk 3 wordt stilgestaan bij de kansrijkheid van deze strategieën voor de Waal en Merwedes. Dit wordt in hoofdstuk 4 uitgewerkt voor de IJssel. De regio geeft in hoofdstuk 5 een reflectie op de kansrijkheid van genoemde strategieën vanuit de perspectieven meerlaagsveiligheid, nieuwe normering en herziening afvoerverdeling. In hoofdstuk 6 tenslotte, geeft de regio aan tot welke conclusies zij komt naar aanleiding van de verkenning van de kansrijkheid en welke bestuurlijke issues wat betreft de regio relevant zijn voor het vervolgproces. 16

18 2 Leidende principes De regio hanteert een aantal leidende principes, die wat betreft de regio ordenend zijn voor de afweging naar de voorkeursstrategie. Deze leidende principes zijn: Gebiedsontwikkeling, ontwikkeling in het gebied Het rivierengebied is een belangrijke economische en ecologische drager. De wereld staat er niet stil tot Dat betekent wat betreft de regio twee dingen: A. Gebieden kunnen zich blijven ontwikkelen. Waterveiligheid is geen rem, maar een motor. B. Gebiedsontwikkeling: waterveiligheid kan een start zijn voor gebiedsontwikkeling. Naast de urgentie vanuit waterveiligheid bepalen gebiedsontwikkeling en ruimtelijke (meekoppel) kansen het tempo van programmering. Figuur 2.1 Waterveiligheid kan de start zijn voor gebiedsontwikkeling Altijd respectvol, waar nodig vernieuwend De omvang van de klimaatopgave noodzaakt tot ingrijpende keuzes. De bestaande ruimtelijke kwaliteit bepaalt de identiteit van het rivierengebied en is een economische factor van formaat. De regio wil dat de bestaande kwaliteit voor de generaties na ons behouden blijft. Dit vraagt om weloverwogen en aandachtige besluiten. Maatwerk is randvoorwaardelijk: behoud en versterking waar het kan, toevoegen van nieuwe waarde waar dat moet. Daar wordt naar toe gewerkt vanuit een duidelijk richtinggevend kader op systeemniveau, in de vorm van een stip op de horizon : het eindbeeld 2100, op het niveau van het riviersysteem. Het geheel is meer dan de som der delen Behoud van waterveiligheid vereist samenwerking en gedeeld eigenaarschap. De opgave is niet gering en zal niet zonder ingrijpende maatregelen blijven. Om in positieve zin nieuwe geschiedenis te schrijven is het nodig kennis, kunde en instrumentarium, op lokaal, regionaal en rijksniveau te bundelen. De regio wil op zoek naar een werkwijze tussen lokale, regionale, rijksoverheden, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven die het geheel maakt tot meer dan de som der delen, waarbij een gedeeld eindbeeld leidend is. 17

19 18

20 3 De Waal en Merwedes 3.1 Opgave op orde houden waterveiligheid Op de lange termijn (2100) krijgen de Waal en de Merwedes als gevolg van klimaatverandering te maken met een toename van de afvoer met zo n m3/s. De maatgevende afvoer bij Lobith is dan toegenomen van m3/s naar m3/s. In totaal gaat er dan zo n m3/s door de Waal en Merwedes, onder maatgevende omstandigheden. Op dit moment is dat zo n m3/s. Dit leidt op de Waal over het algemeen tot een waterstandstijging van cm in 2100, afhankelijk van de lokale omstandigheden. Voor de Boven- en Beneden Merwede bedraagt de waterstandstijging in cm onder maatgevende omstandigheden. Deze waterstandstijging is de opgave die voortkomt uit het op orde houden van de waterveiligheid. 3.2 Gebiedskarakteristiek De Waal is de grootste, breedste en meest druk bevaren rivier van ons land en hoofdtransportas voor de scheepvaart. Deze rivier wordt gevoed door de Bovenrijn, die bij Lobith ons land binnenkomt. Bij het splitsingspunt van de Pannerdensche Kop verdeelt het water zich over de Waal en het Pannerdensch Kanaal. Het Pannerdensch Kanaal vormt de verbinding tussen de Bovenrijn en de Nederrijn en IJssel. De oostzijde van het kanaal doorsnijdt een oeverwal. De westzijde wordt begrensd door de Huissensch waarden. Het kanaal werd in de 18 de eeuw aangelegd om de waterafvoer naar de Nederrijn en de IJssel te waarborgen. Na circa 80 kilometer, bij Slot Loevestein waar de Maas vroeger verbonden was met de Waal, gaat de Waal over in de Merwede. Foto 3.1 De Waal 19

21 De Waal is een werkrivier. Scheepvaart en watergebonden bedrijvigheid zijn belangrijke economische dragers. Met het brede, licht meanderende rivierbed en de grootschalige uiterwaarden is het een robuuste en weidse rivier. Het gebied kent een rijke cultuurhistorie, waarvan de oude handelsplaatsen, kastelen en ruïnes getuigen. De eeuwenlange strijd tegen het water is zichtbaar aan de dijken, wielen en strangen. Veel dijkbebouwing is onder invloed van eerdere dijkversterkingen verdwenen. De Waal is de laatste twintig jaar het decor van grootschalige natuuronwikkelingsprojecten. Van oudsher is het gebied een bron van bouwstoffen. Klei- en zandwinning is zichtbaar in het landschap, in de vorm van de vele restanten van grootschalige ontgrondingen en de vele steenfabrieken. De Waal loopt overwegend door landelijk gebied, door een typisch rivierenlandschap van oeverwallen en komgebieden. Op een aantal plaatsen grenzen steden aan de rivier. Vanaf de Duitse grens tot de Pannerdense Kop heeft het landschap van de Waal een min of meer industrieel karakter, afgewisseld met natuur. Langs de Waalbochten bij Millingen en Ooij heeft natuur de boventoon, met de stuwwal als markant punt. Na het stadsfront van Nijmegen worden de uiterwaarden relatief smal tot Deest. Opmerkelijk zijn hier de landgoederenzones aan de noordoever. Tussen Deest en Tiel is het karakter van de werkrivier weer goed zichtbaar en zijn de uiterwaarden breed, om vervolgens tot Ophemert weer te versmallen. Na de Waalbocht bij Heesselt slingert de Waal en zijn de uiterwaarden weer breed. Na het stadsfront van Zaltbommel neemt de invloed van de westelijke verstedelijking toe. Hier wordt het landschap multifunctioneel. Met natuurgebieden, bedrijvigheid en wonen. Vanaf Zaltbommel is de invloed van het getij merkbaar. Foto 3.2 Uiterwaardenlandschap bij Echteld Benedenstrooms van Gorinchem bevindt zich op de noordelijke oever een vrijwel aaneen gesloten lint van bebouwing. De Boven-, Beneden- en Nieuwe Merwede zijn brede scheepvaartroutes. Er zijn slechts enkele landelijke accenten in het stedelijke front aanwezig. Aan de zuidzijde overheerst het landelijke karakter, door de grootschalige akkerbouw en natuurgebied De Biesbosch, met haar stelsel van kreken en platen. De Biesbosch en het Land van Heusden en Altena vormen een open buffer tussen de verstedelijkte gebieden. 20

22 3.3 Werkwijze regioproces Regioproces Waal Het regioproces van de Waal heeft betrekking op de Waal, de Bovenrijn, het Pannerdensch kanaal en de Rijnstrangen. Het regioproces voor de Waal borduurt voort op het bestaande overlegplatform van WaalWeelde, de Visie WaalWeelde, het Ruimtelijk Investeringsprogramma WaalWeelde, de in voorbereiding zijnde provinciale en intergemeentelijke Structuurvisie WaalWeelde-west en de afwegingen die reeds in deze context hebben plaatsgevonden. Op 5 november is het regioproces gestart met een bestuurlijke aftrapbijeenkomst tijdens het bestuurlijke platform WaalWeelde. Doel van deze bijeenkomst was bestuurders te informeren over de werkwijze, het beoogde eindresultaat en de besluitvormingsstappen. Daarnaast had de bijeenkomst tot doel noties voor aandachtspunten en meekoppelkansen op te halen. De kansrijke strategieën Dijken en Ruimte voor de Waal zijn vervolgens verkend in ambtelijke werksessies. Aan de werksessies is deelgenomen door vertegenwoordigers van alle Waalgemeenten, de waterschappen Rijn en IJssel en Rivierenland, de veiligheidsregio Gelderland Zuid, de Spiegelgroep WaalWeelde, de provincie Gelderland en het Deltaprogramma Rivieren. De resultaten van de eerste werksessie zijn geanalyseerd op hydraulische effectiviteit (verruimingsstrategie) en hun ruimtelijke impact (dijken). De resultaten hiervan zijn gedeeld in een tweede ambtelijke werksessie. In deze werksessie is een aantal conclusies en aandachtspunten naar voren gekomen voor het vervolgproces. Deze vormen de basis voor het definitieve advies met betrekking tot de kansrijkheid van de genoemde strategieën. Regioproces Merwedes Het benedenstroomse deel van het westelijke rivierengebied raakt aan drie regioprocessen: die van Gelderland voor de Waal, die van Noord Brabant voor de Maas (Land van Heusden en Altena) en die van het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden voor het proces in de Rijn-Maas delta (Alblasserwaard/Vijfheerenlanden). Dit gebied raakt aan drie dijkringen, namelijk de dijkringen 16, 23 en 24, met de steden Gorinchem, Sliedrecht en Papendrecht aan de noordkant en Woudrichem en Werkendam met de natuur van de Sliedrechtse Biesbosch (gemeente Dordrecht) aan de zuidzijde. De afstemming tussen de drie regioprocessen heeft plaatsgevonden in een aantal verbindingsworkshops. In deze workshops zijn alle betrokken partijen samengebracht om tot een samenhangende verruimingsstrategie te komen voor de Waal en de Merwedes. De verbindingsworkshops zijn georganiseerd door de provincie Gelderland en de gebiedstrekkers van het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden en de provincie Noord Brabant. Aan de verbindingsworkshops namen vertegenwoordigers deel van de aangrenzende riviergemeenten, de gemeenteambassadeur van het Deltaprogramma Rivieren, waterschap Rivierenland, de regio Alblasserwaard/Vijfheerenlanden, de provincies Gelderland en Noord Brabant en van het Deltaprogramma Rivieren. In de eerste werksessie zijn de gebieden geïnventariseerd waar ruimte is voor verruimende maatregelen. Op basis van expert judgement zijn deze, in een expertsessie met specialisten uit beide deelgebieden, beoordeeld op hun effectiviteit. Een aantal ingrepen is afgevallen. In dezelfde sessie zijn ingrepen in deze gebieden geordend tot verschillende pakketten met samenhangende maatregelen. In een tweede werksessie met de gebiedsvertegenwoordigers zijn deze maatregelpakketten besproken, aangevuld en zo nodig aangescherpt. Ook heeft een kwalitatieve effectbeoordeling van de maatregelen plaatsgevonden. Als resultaat hiervan kan een opsomming gegeven worden van kansrijke rivierverruimende maatregelen. De analyse geeft echter ook aanleiding voor een aantal kanttekeningen voor het vervolgproces. De kansrijkheid van een dijkenstrategie is niet verkend in de verbindingsworkshops. Deze is uitgewerkt en gerapporteerd in de regioprocessen van de provincie Noord Brabant (dijkring 23 en 24 Land van Heusden en Altena) en van het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden (dijkring 16, Alblasserwaard Vijfheerenlanden). 21

23 Vraag Francis van Zandbrink: Wat is precies gebiedsafbakening, ook dijkkring 43? Antwoord; Bij deze workshop wordt het hydraulische effect voor de Merwederivieren bekeken (en dus voor een deel van dijkring 43). De afstemming van deze verbindingssessies met andere gebiedsprocessen in het Deltaprogramma Rivieren zal in een later stadium door Hans van Altena worden verzorgd. Er wordt veronderstelt dat de concept voorkeursalternatief van Waalweelde West aanvullend is op de tijdens de verbindingsworkshop geformuleerde maatregelenpakketten. zoekgebied maatregelen verbindingsworkshops Merwederivieren Voorkeursalternatief Waalweelde West Afbeelding 3.3: zoekgebied verbindingsworkshop Merwedes 3.4 Kansrijke strategie Dijken Leeswijzer: In deze paragraaf wordt de kansrijkheid van de strategie dijken verkend, aan de hand van een analyse van de opgave voor dijkverbetering, voor het op orde brengen en het op orde houden van de waterveiligheid (3.4.1). In paragraaf wordt de conclusie getrokken met betrekking tot de kansrijkheid van de strategie. Het is geen sinecure de dijkversterkingsopgave voor het op orde houden van de dijken te realiseren langs de Waal en Merwedes. De regio ziet hierin aanleiding voor een belangrijke kanttekening voor de afweging die in fase 2 van het regioproces plaatsvindt. Deze wordt nader geduid in paragraaf Conclusies en kanttekeningen voor het vervolg worden beschreven in paragraaf Opgave dijkverbetering Voor de Merwedes is de kansrijkheid van dijkmaatregelen voor het op orde houden van de waterveiligheid verkend in de regioprocessen van de provincie Brabant en het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden. Voor de resultaten hiervan wordt verwezen naar de betreffende rapportages die hier het resultaat van zijn (Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden, 2012 en Strootman, Acacia 2013). Voor de opgave van dijkverbetering langs de Waal wordt onderscheid gemaakt in op orde brengen en op orde houden. Het op orde brengen van de dijken is op korte termijn aan de orde, ongeacht de voorkeursstrategie die gekozen wordt. Het op orde houden van de dijken, dijkversterking als oplossing voor klimaatverandering, heeft een tijdhorizon van 2050/2100. De bestaande overhoogte is niet meegenomen in de analyse. Uitgangspunt voor de analyse is dat deze niet wordt ingezet. Voor het in beeld brengen van de opgave voor dijkverbetering langs de Waal, is gebruik gemaakt van de Dijkentool. Op orde brengen Het op orde brengen van de waterveiligheid betreft dijkverbetering die invulling geeft aan de opgave vanuit het nhwbp (afgekeurde dijkvakken) en nieuwe inzichten (piping). In dat geval houdt de dijkverbetering met name dijkversterking in. De gangbare praktijk is hierin te voorzien middels bermen tegen het binnendijkse talud van de dijk. Dijkversterking leidt tot een groter ruimtebeslag van de dijk (de dijk wordt breder). Waal Het op orde brengen van de dijken zal op korte termijn (binnen nu en twintig jaar) over de gehele lengte van de Waal, moeten plaatsvinden. In de derde toetsronde zijn vele dijktrajecten afgekeurd. Pipingmaatregelen zijn naar verwachting over de gehele lengte van beide oevers van de Waal noodzakelijk. Het ruimtebeslag dat nodig is voor deze dijkversterking is groot. 22

24 Op orde houden Dijkverbetering, die invulling geeft aan de wateropgave als gevolg van klimaatverandering, bestaat in elk geval uit dijkverhoging: het vangt de waterstandstijging die het resultaat is van een toename van de rivierafvoer. Deze zal over het algemeen gepaard gaan met dijkversterking: nodig om de sterkte van de dijk in overeenstemming te brengen met de nieuwe hoogte. Over het algemeen is het ruimtebeslag hiervan kleiner, dan in geval van dijkversterking ten behoeve van piping. Waal Voor het op orde houden van de keringen langs de Waal is zo n cm. dijkverhoging nodig. Uiteraard moeten de dijken ook qua sterkte in overeenstemming worden gebracht met de nieuwe dijkhoogte. Afbeelding 3.4: De dijken van de Waal zijn al relatief hoog Kansrijkheid dijken De regio ziet dijkversterking als een kansrijke oplossing voor het op orde houden van onze waterveiligheid. Naar verwachting is het in technische zin mogelijk de opgave, die het resultaat is van klimaatverandering, met dijkmaatregelen in te vullen langs de Waal en Merwedes. Daarbij staat vast dat zowel de omvang van de extra dijkhoogte die wordt toegevoegd, als het ruimtebeslag van conventionele dijkversterking (met bermen) op een aantal locaties en trajecten spanning geeft en leidt tot problematische ruimtelijke opgaven. Dit betreft in elk geval de trajecten waar steden, dorpen en complexen van bebouwing grenzen aan de dijk, bijvoorbeeld bij Nijmegen, Ochten, Tiel, Druten, Zaltbommel, Haaften, Gorinchem, Herwijnen Vuren, Sliedrecht, Papendrecht en Werkendam. Ook zal een oplossing van dijkmaatregelen langs de Waal en Merwedes op een aantal plaatsen leiden tot spanning met aanwezige landschappelijke en cultuurhistorische waarden. Zo loopt de primaire kering bij Oosterhout langs een landgoed, waarvan de bebouwing tegen de dijk aan ligt. In Slijk-Ewijk ligt de dorpskerk in het talud van de dijk. Bij Loenen doorsnijdt de dijk het landgoed. Slot Loevestein en Fort Vuren bevinden zich ook in de directe nabijheid van de primaire kering en zowel Gorinchem als Woudrichem zijn beschermde stadsgezichten. Zie bijlage 1, waarin een eerste inventarisatie van aandachtslocaties is opgenomen. Dit is voor de regio aanleiding een aantal kanttekeningen te plaatsen: zie De korte termijn opgave voor dijkverbetering (op orde brengen) is langs de Waal dusdanig omvangrijk, dat hier voor het vervolgproces de vraag naar voren komt of dit aanleiding moet zijn de keuze van de voorkeursstrategie en/of de programmering er van hier op af te stemmen. De wenselijkheid van een dergelijke keuze kent de nodige mitsen en maren en behoeft wat betreft de regio nadere detaillering, in fase 2 van de regioprocessen. 23

25 Voor verdere details met betrekking tot de kansrijkheid van dijkmaatregelen langs de Merwedes wordt verwezen naar de eerder genoemde rapportages van de provincie Noord Brabant (Strootman, Acacia 2013) en het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden (Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden, 2012) Conclusies en kanttekeningen dijken Voor de Waal en Merwedes is de vraag niet zo zeer of dijkversterking in technische zin een oplossing is voor de extra waterstandstijging die het gevolg is van klimaatverandering. De vraag is veel meer of dit vanuit de diverse gevolgen en effecten een wenselijke keuze is. Het spanningsveld van een relatief technische, ruimtelijke ingreep met bestaande bebouwing, landschap, natuurwaarden, cultuurhistorie en belevingswaarden. Hoewel het karakter van een stevige, nieuwe dijk past bij de robuustheid van de Waal en Merwedes staat vast dat zowel de omvang van de extra dijkhoogte die wordt toegevoegd, als het ruimtebeslag van conventionele dijkversterking (met bermen) op een aantal locaties en trajecten langs de Waal en Merwedes spanning geeft en leidt tot problematische ruimtelijke opgaven. Foto 3.5 Historisch dijkprofiel bij Nieuwaal Volgens de huidige praktijk van dijkverbetering zal deze worden uitgevoerd conform het dwarsprofiel in figuur 3.6: keringen met een flauw talud (1:3) en steunbermen, met ruimte voor verkeer en onderhoudspaden of fietspaden op de steunberm. 24

26 Figuur 3.6, het nieuwe dijkbeeld (bron: H. Veenenbos) Als resultaat van een dergelijke profilering van de dijken zou een ander en meer homogeen beeld ontstaan, dan de variatie en diversiteit zoals die er nu is langs de Waal en Merwedes. In de vervolgfase van trechtering naar het voorkeursalternatief wil de regio ook aan de hand van de cultuurhistorische benadering het gesprek voeren over de wenselijkheid van een oplossing in de vorm van dijkmaatregelen. Op welke wijze en op welke locaties kunnen de technische aspecten vanuit waterveiligheid zich verenigen met de lokale omgevingsaspecten, vanuit landschap en cultuurhistorie. Wat is met maatwerk op te lossen, wat niet. Dit gesprek wordt door de provincie Gelderland voorbereid met een analyse van de Waaldijken in relatie tot hun omgeving. Naar voorbeeld van onder anderen het dijkverbeteringsproces Lekdijk, Kinderdijk, Schoonhoven, waar het waterschap Rivierenland de kenmerken en de kwaliteit van de dijken en het omringende landschap heeft verwoord in een Handreiking Ruimtelijke Kwaliteit voor de dijkversterking, zullen de dijken worden geanalyseerd. De keringen langs de Waal worden ingedeeld in typologieën, op basis van de kenmerken van de dijk en de diverse factoren uit de omgeving waarin deze zich bevindt. Deze omgevingsfactoren vertonen vaak een sterke samenhang met de dijk en zijn een verwijzing naar de historie en het ontstaan van het landschap (bijvoorbeeld kolken). De ondergrond van de dijk heeft vaak de vormgeving en dimensionering ervan bepaald. De analyse zal worden vertaald in een kaartbeeld, met de dijktypologieën op tracéniveau en de belangrijke omgevingsaspecten. De waardering van de haalbaarheid en wenselijkheid van dijkmaatregelen wordt toegevoegd in de vervolgfase van het regioproces. Daarbij gaat het om thema s als: - de mate waarin een oplossing in de vorm van dijkmaatregelen te verenigen is met de bestaande waarden; - de keuze voor typologieën die overeind gehouden moeten worden; - de keuze een kering op een andere, (historisch) meer verantwoorde locatie te projecteren; - de (on)mogelijkheid van buitendijkse dijkversterking; - de wenselijkheid van dijkversterking vanuit de gevolgen voor bestaande dorps- en stadskernen; - behouden van ruimtelijke kwaliteit, of nieuwe ruimtelijke kwaliteit creëren? Veel gevolgen van het ruimtebeslag van dijkversterking zijn te beperken met maatwerkalternatieven van constructieve aard (damwanden, doek), of door uitgekiend 1 te ontwerpen. Op een aantal plaatsen zal uitgeweken kunnen worden naar buitendijkse dijkversterking, in combinatie met rivierverruiming om dit te compenseren. Gezien de omvang en aard van de ingreep ervan zal het veel lastiger, zo niet onmogelijk zijn de effecten van dijkverhoging te verkleinen of te voorkomen. Dijkverhoging van cm. blijft niet zonder gevolgen voor belevingswaarden en binnen- /buitendijkse relaties zoals wij die nu kennen. Ook dit gegeven zal in de afweging van een dijkenoplossing worden meegenomen. Ook vindt de regio het van belang dat, als onderdeel van de afweging van de voorkeursstrategie voor het op orde houden van de waterveiligheid, stilgestaan wordt bij de mogelijkheden van extra 1 Onder uitgekiend ontwerpen wordt verstaan dat, met vormgeving van de dijkversterking, wordt geborgd dat de dijk goed in zijn omgeving past. Hieronder wordt niet verstaan de versterkingsopgave te minimaliseren totdat deze acceptabel wordt geacht, zonder dat dit gepaard gaat met aanvullende maatregelen. 25

27 dijkversterking (meer dan de opgave vraagt), als oplossing voor het behoud en de ontwikkeling van bestaande waarden, c.q. de meekoppeling van functies (meervoudig ruimtegebruik). Het gegeven dat dijkverbetering langs de Waal en Merwedes op relatief korte termijn op grote schaal wordt uitgevoerd in verband met het op orde brengen van de dijken, brengt de vraag naar voren of de klimaatopgave (op orde houden) voor de dijken hieraan meegekoppeld moet worden, of dat deze met dijkmaatregelen of verruimende maatregelen op een later moment in tijd wordt ingevuld. In het vervolgproces is het ook van belang stil te staan bij de interpretatie van de Leidraad Rivieren, voor wat betreft het aspect robuust ontwerpen. Deze extra robuustheid van dijkversterking om verdergaande klimaatverandering op te vangen, zou kunnen leiden tot verzwaring van de opgave. Tenslotte constateert de regio dat benedenstrooms van Hardinxveld-Giessendam de zeeinvloed dominant is. Dijkmaatregelen zijn in dit overgangsgebied de enige mogelijkheid om de waterveiligheid op orde te houden, al dan niet in combinatie met meerlaagsveiligheid. Verruimende maatregelen verliezen hier hun werking. 3.5 Kansrijke strategie Ruimte voor de Waal en Merwedes In deze paragraaf zal ingegaan worden op de kansrijkheid van een strategie met verruimende maatregelen, om langs de Waal en Merwedes de waterstandstijging teniet te doen, die het resultaat is van een toename van de afvoer door klimaatverandering. De waterstanden blijven met een verruimende strategie gelijk aan de maatgevende waterstanden op de rivier, die corresponderen met de bestaande maatgevende afvoer van m3/s bij Lobith. Bij het verkennen van de kansrijke strategie Ruimte voor de Waal en Merwedes is de regio uitgegaan van de volgende uitgangspunten: - we borduren voort op het maatregelenpakket van de Visie WaalWeelde en de in voorbereiding zijnde Structuurvisie WaalWeelde West; - grote ingrepen vanuit waterveiligheid worden gekoppeld aan gebiedsontwikkeling, zodat het gebied er als geheel op vooruit gaat; - zomerbedverdieping wordt niet tot de ruimtelijke maatregelen gerekend; - langsdammen zijn sluitstuk, gezien de geringe mogelijkheden voor meekoppeling. De verkenning van de kansrijkheid van verruimende maatregelen langs de Merwedes heeft plaatsgevonden in een samenwerkingsverband van de provincies Noord Brabant en Gelderland en het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden, de betrokken gemeenten en het waterschap Rivierenland. 26

28 We borduren voort op WaalWeelde WaalWeelde is een samenwerkingsverband tussen de provincie Gelderland, vijftien Waalgemeenten, waterschap Rivierenland en diverse Rijkspartijen. Het project WaalWeelde loopt sinds 2006 en sindsdien is er veel gebeurd. Lokale partijen hebben tal van projecten geformuleerd die bijdragen aan de WaalWeelde doelen: een breed, integraal ruimtelijk investeringsplan voor de Waal en haar oevers, voor verbetering van de ruimtelijke kwaliteit, in combinatie met rivierveiligheid, natuurontwikkeling en economische groei. Recent heeft de Stuurgroep WaalWeelde West ingestemd met het voorkeursalternatief voor de Structuurvisie WaalWeelde West. Dit omvat de planologische verankering van de integrale gebiedsopgave voor dit deel van de Waal. De gebiedsopgave van de structuurvisie bevat het voorkeursalternatief waarmee de doelstellingen voor waterveiligheid, natuur, werken, wonen, recreatie/toerisme, cultuurhistorie/landschap/archeologie, klimaat en energie en ruimtelijke kwaliteit kunnen worden bereikt. Over mogelijke maatregelen is uitgebreid gesproken met burgers, bedrijfsleven, overheden en belangengroepen. Resultaat is een door alle partijen gedragen voorkeursalternatief dat in de loop van dit jaar wordt omgezet in een voorontwerp-structuurvisie. Voor meer informatie zie Kaartbeeld voorkeursalternatief WaalWeelde West Leeswijzer: Uit de verkenning van de kansrijkheid van de strategie Ruimte voor de Rivier blijkt dat langs de Waal forse binnendijkse maatregelen noodzakelijk zijn, wil de opgave voor waterstanddaling alleen met ruimtelijke ingrepen kunnen worden gerealiseerd (3.5.1). Voor de Merwedes tekent zich een vergelijkbaar beeld af (3.5.2). De regio is van mening dat dit gegeven sturend zou moeten zijn voor het perspectief van waaruit naar het riviersysteem gekeken wordt en de keuzes die daar uit voortvloeien (3.5.3). Aanvullende kanttekeningen worden meegegeven in paragraaf Let op: de maatregelen die in dit hoofdstuk worden benoemd, moeten gezien worden als een opsomming. De afweging voor het al dan niet inzetten van een ruimtelijke strategie en de precieze combinatie van verruimende maatregelen wordt in het vervolgproces gemaakt. De kansrijke strategieën Ruimte voor de Rivier en Dijken zijn op verzoek van het Deltaprogramma Rivieren door de provincie Gelderland ook nog op het niveau van de Waal en Merwedes beoordeeld op hun effecten. Deze zijn ingeschat op basis van de input uit de werksessies en gebaseerd op regionale gebiedskennis. De genoemde kosten van de strategieën zijn afkomstig uit de Dijkentool en de Blokkendoos. Zie hiervoor bijlage 2. 27

29 3.5.1 Ruimte voor de Waal Alleen buitendijks is niet genoeg De analyse van de ruimtelijke strategie voor de Waal is gebaseerd op de uitkomsten van de Blokkendoos. De analyse is gestart met een verkenning van de mogelijkheid de benodigde waterstanddaling alleen met buitendijkse maatregelen in te vullen. Buitendijkse maatregelen alleen blijken langs de Waal niet genoeg om de opgave in te vullen met verruimende maatregelen. Hydraulische knelpunten vallen over het algemeen niet samen met de locaties waar ruimte aanwezig is. Een sec buitendijkse invulling van de ruimtelijke strategie levert bovendien niet de gewenste kwaliteit: er moet op zo n grote schaal worden ingegrepen dat het rivierenlandschap, zoals wij dat nu kennen, teniet wordt gedaan. Op veel locaties langs de Waal is in de huidige situatie al sprake van binnendijkse kwel. De kwelproblematiek zal toenemen, op het moment dat op grote schaal invulling wordt gegeven aan buitendijkse, ruimtelijke maatregelen. Figuur 3.7, voorbeeld van een binnendijkse maatregel; studie naar groene rivier Haaften door student hogeschool Larenstein Langs de Waal komt een aantal locaties naar voren waar de opgave voor waterstanddaling in hydraulische zin lastig te realiseren is. Deze locaties zijn: de Bovenrijn bovenstrooms van de Byland, het Pannerdensch Kanaal, Beuningen, Deest en de Waal ten westen van Zaltbommel. Kortom: binnendijkse maatregelen zijn onvermijdelijk, om langs de Waal de opgave te kunnen realiseren met ruimtelijke maatregelen. Binnendijkse maatregelen zijn onontkoombaar Met behulp van de Blokkendoos zijn door de regio verschillende combinaties van ingrepen verkend. Daaruit blijkt dat langs de Waal altijd meerdere binnendijkse maatregelen nodig zijn om de waterveiligheid op orde te kunnen houden. Bovendien is daarnaast altijd nog een fors aantal buitendijkse ingrepen nodig. De hydraulische knelpunten langs het Pannerdensch Kanaal, langs de Bovenrijn, bij Beuningen, Deest en langs de Waal ten westen van Zaltbommel zijn daarin bepalend. Ongeacht de precieze combinatie van binnen- en/of buitendijkse maatregelen resteren altijd twee knelpunten, waar de opgave voor behoud van de waterveiligheid niet kan worden ingevuld met verruimende ingrepen: A. Pannerdensch Kanaal Het knelpunt langs het Pannerdensch Kanaal kan niet alleen met ruimtelijke maatregelen worden opgelost. Hier is 3 kilometer dijkversterking nodig langs het meest bovenstroomse deel van het Pannerdensch Kanaal, in combinatie met drie verruimende maatregelen langs het Pannerdensch Kanaal en de IJsselkop. B. De Bovenrijn bovenstrooms van de Byland Langs de Bovenrijn bovenstrooms van de Byland is het lastig de benodigde waterstanddaling te realiseren. Op basis van expert judgement wordt ingeschat dat hier de opgave voor het op orde houden van de waterveiligheid net gehaald kan worden met het verlagen van de kades bij de Byland en Tuindorp, het verlagen van de Suikerdam in de Gendtsche Waard en de Millingendam in de Millingerwaard. 28