Restrictiefragment-lengtepolymorfisme Een didactisch model voor een belangrijke DNA-techniek
|
|
- Sylvia Mertens
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 1 Restrictiefragment-lengtepolymorfisme Een didactisch model voor een belangrijke DNA-techniek Gebaseerd op het gelijknamige artikel Roels, P., Goethals V., Smets E., & F. De Meuter (1996), Bulletin voor het Onderwijs in de Biologie 27, 165: ABSTRACT Lessen waarin recente ontwikkelingen uit de moleculaire biologie aan bod komen, zijn voor leerlingen vaak moeilijk te volgen. Het hier voorgestelde didactisch model stelt leerlingen van het zesde jaar secundair onderwijs in staat spelenderwijs kennis te maken met verschillende facetten van een belangrijke DNA-techniek, nl. de studie van het restrictiefragment-lengtepolymorfisme of kortweg RFLP (uitgesproken rifflip ). Door toepassing van dit model in de klas zullen leerlingen niet alleen de belangrijkste termen uit het DNA-onderzoek kunnen leren, maar krijgen ze eveneens de kans een inzicht in deze techniek te verwerven. Bovendien laat het model toe bepaalde facetten van de wetenschappelijke methode effectief in te oefenen. LITERATUUR Backeljau, T. & B. Winnepenninckx (1995). DNA als merker voor evolutie-onderzoek. Jaarboek van de Vereniging voor het Onderwijs, in de Biologie, de Milieuleer en de Gezondheidseducatie: Crabbé, C. (1995). Genetica in het secundair en universitair onderwijs, een struikelblok voor velen. Jaarboek van de Vereniging voor het Onderwijs, in de Biologie, de Milieuleer en de Gezondheidseducatie: Logtenberg, H. & E. Bakker (1987). DNA in de getuigenbank. Natuur & Techniek 55, 10: Moore, P. (1995). Goochelen met genen. Natuur & Techniek 63, 4: Rasquin, V. (1995). Enkele aspecten van de biotechnologie. Jaarboek van de Vereniging voor het Onderwijs, in de Biologie, de Milieuleer en de Gezondheidseducatie: Valerio, D. (1994). Gentherapie. Belofte met haken en ogen. Natuur & Techniek 62, 8:
2 2 INLEIDING De kennis van de biologie neemt explosief toe. Vooral het moleculair onderzoek in het algemeen, en het DNA-onderzoek in het bijzonder, gaan met rasse schreden vooruit. Dit wordt duidelijk als we bedenken dat tussen de ontdekking van het DNA als drager van de erfelijke eigenschappen, door Oswald Avery in 1944 en de ontwikkeling van alle nu bekende DNA-technieken een tijdspanne van amper vijftig jaar ligt. De resultaten van de moleculaire biologie beïnvloeden bovendien meer en meer onze hedendaagse maatschappij in zeer uiteenlopende domeinen, gaande van nieuwe ontwikkelingen in de misdaadbestrijding (bv. genetische vingerafdruk, Logtenberg & Bakker 1987) tot grondige vernieuwingen in landbouw en geneeskunde (bv. genmanipulatie bij planten, Botterman 1989; gentherapie bij de mens, Valerio 1994). We verwijzen naar Rasquin (1995) voor een leertekst omtrent elementaire biotechnologische begrippen. Daarnaast rijzen er ook steeds meer ethische vragen over de grenzen van de uitvoering van datgene wat technisch haalbaar is (Moore 1995). Terecht kunnen we ons daarom afvragen hoe het biologie-onderwijs hierop moet reageren. Moet de leerinhoud van de lessen biologie uitgebreid worden? Zo ja, hoe ver kan daarin worden gegaan? Bestaat het gevaar van overbelasting van het vak biologie? Daarenboven is het niet onwaarschijnlijk dat leerlingen uiteindelijk gedetailleerde informatie over bepaalde biologische structuren, hun functies en bijkomende technieken zullen kennen, maar deze niet (meer) met elkaar in verband kunnen brengen of situeren binnen een groter geheel. Zo kan het gebeuren dat leerlingen de volledige fotosynthese-reacties kennen, maar niet op de hoogte zijn van de plaats noch functie van dit proces (zie Crabbé 1995 voor gelijkaardige problemen in de genetica). In Vlaamse leerboeken biologie verschenen reeds allerlei uitweidingen over bepaalde DNAtechnieken (bv. polymerase-kettingreactie (PCR), RFLP, Southern-vlek-techniek, genetische manipulatie ). Vaak echter betreft het, ons inziens, erg technische beschrijvingen zonder veel uitleg over de uiteindelijke resultaten en hun interpretatie. Daarnaast moet men ook rekening houden met het feit dat de leerkrachten zelf vaak onvoldoende op de hoogte zijn van deze recente (r)evoluties in de biologie: het gebruik van de polymerase-kettingreactie bv. is pas sinds 1988 definitief doorgebroken. Omwille van de relevantie van de recente ontwikkelingen in de biologie en ons dagelijks leven, achten we het nuttig dat de leerlingen een basiskennis bezitten over DNA-technieken. Rekening houdend met hogergenoemde problemen, schetsen we een model dat in de klas kan worden toegepast om leerlingen toe te laten de techniek voor de studie van restrictiefragmentlengtepolymorfisme (RFLP) spelenderwijs te exploreren gedurende één lestijd. Hierbij ligt de nadruk niet zozeer op details, maar op het inzicht. Bovendien is het model zo opgesteld dat het ook kan worden gebruikt om bepaalde facetten van de wetenschappelijke methode aan te leren (nl. het opstellen van concrete hypothesen en de toetsing ervan). Het model werd aan de K.U. Leuven (Laboratorium voor Systematiek) ontwikkeld voor, en uitgetest met leerlingen van het 6 de jaar secundair onderwijs in het kader van de wetenschapsweek, die in oktober 1994 voor het eerst in Vlaanderen werd georganiseerd.
3 3 DE THEORIE De genetische informatie van het leven is opgeslagen in de structuur van het desoxyribonucleïne-zuur (DNA). De elementaire delen, de nucleotiden, vormen vier letters die onderling verschillen in de ingebouwde organische base (adenine, A; cytosine, C; guanine, G; thymine, T). Drie opeenvolgende nucleotiden (een codon) in het DNA coderen voor een aminozuur in het uiteindelijk opgebouwde proteïne. Gedurende de evolutie ontstaan er in het DNA op toevallige wijze veranderingen, zogenaamde mutaties, waardoor individuen tot stand komen die genetisch verschillend zijn. Voorbeelden van mutaties zijn o.a. de omzetting van een bepaalde base in een andere (base-substitutie) of het bijkomen (insertie) of verdwijnen (deletie) van één of meerdere basen in het DNA. Het gevolg van een mutatie kan een verandering van een aminozuur in een eiwit tot gevolg hebben, zoals bij sikkelcelanaemie (tengevolge van base-substitutie). Mutaties kunnen echter ook fenotypisch onopgemerkt blijven. In het moderne moleculair onderzoek kunnen mutaties vrij gemakkelijk worden opgespoord. Dit kan o.a. gebeuren door het restrictiefragment-lengtepolymorfisme 1 tussen verschillende monsters DNA te gaan bestuderen en te vergelijken. Hiervoor worden ze behandeld met een restrictie-enzym of restrictie-endonuclease, waarvan er nu al meer dan honderd verschillende bekend zijn. Elk restrictie-enzym herkent een welbepaalde, voor dat enzym specifieke, opeenvolging van vier tot zes basen in het DNA (de herkenningssequentie) en zal het DNA telkens ter hoogte van een dergelijke sequentie doorknippen (zie fig. 1). Daarom worden ze ook wel knipenzymen genoemd. Zo ontstaat voor elke bestudeerde monster DNA een verzameling van fragmenten met verschillende lengte. De zo bekomen fragmenten kunnen nu uit elkaar worden gehaald en gevisualiseerd. De monsters DNA worden daartoe op een gel gebracht, waarover vervolgens een elektrisch veld wordt aangelegd. Aangezien DNA negatief geladen is, beweegt het naar de positieve pool, de kleinste fragmenten het snelsts 2. Voor het voorbeeld uit fig. 1 zou dit tot een resultaat leiden als geschetst in fig. 2. Fig 1. Voorstelling van twee dubbelstrengige DNA-moleculen met aanduiding van de plaatsen waar het knipenzym met de 5 ACGG herkenningssequentie 3 aangrijpt. 3 TGCC 5 1 Voor een gedetailleerde uitweiding over de werking van deze techniek wordt eveneens verwezen naar Logtenberg & Bakker (1987). 2 Door Southern is een techniek ontwikkeld om uit een elektroforese-gel de DNA-fragmenten als het ware af te vloeien en op een andere ondergrond over te brengen ( Southern blotting of Southern-vlektechniek ). Hierdoor kunnen op de bekomen DNA-fragmenten weer andere technieken worden losgelaten.
4 4 Fig. 2. Voorstelling van de bekomen DNA-fragmenten uit fig. 1 na scheiding d.m.v. gel-elektroforese. Indien geen mutaties zouden zijn opgetreden tussen de bestudeerde monsters DNA zou elk fragment bij de ene soort, een tegenhanger van gelijke grootte bezitten in de andere soort; beide fragmenten zijn dan tevens genetisch identiek, d.i. bezitten eenzelfde opeenvolging van basen. Doordat mutaties echter vaak wel zijn opgetreden, zullen sommige van de gegenereerde fragmenten van de verschillende monsters DNA er anders uitzien; er ontstaat een zogenaamd polymorfisme (veelvormigheid). - Door het optreden van inserties en deleties kunnen fragmenten respectievelijk langer of korter zijn bij het ene monster in vergelijking met het andere. - Door het optreden van puntmutaties kunnen herkenningssequenties verdwijnen of juist ontstaan. Zo heeft DNA a uit fig. 1 tengevolge van een base-substitutie een extra herkenningsplaats voor het beschouwde knipenzym in vergelijking met DNA b. Na behandeling van het DNA met het knipenzym zullen daarom bij DNA a en b respectievelijk twee korte en één lang fragment worden geproduceerd. De lengte van het lange fragment (uit DNA b) komt daarbij overeen met de som van de lengtes van de twee korte fragmenten (uit DNA a). In fig. 3 wordt schematisch een samenvattend overzicht van de verschillende stappen uit een studie naar het RFLP gegeven. De hoger beschreven processen geven dus aanleiding tot een restrictiefragment-lengtepolymorfisme. Indien deze mutaties niet a priori gekend zijn, zoals in de praktijk nu vaak het geval is, kunnen ze door een vergelijking van het fragmentenpatroon van verschillende monsters DNA worden afgeleid. Deze informatie kan bijvoorbeeld worden gebruikt om een idee te krijgen van de genetische diversiteit tussen de bestudeerde monsters, en in een verder stadium zelfs om aan evolutiereconstructie te doen. De gegenereerde patronen zelf kunnen echter ook zonder meer worden gebruikt, zoals bv. in de misdaadbestrijding. Hiervoor bestudeert men met de bovenstaande techniek stukjes DNA die na behandeling met een knipenzym een persoonsspecifiek patroon opleveren. Dit patroon kan dan ter identificatie worden gebruikt. Met behulp van RFLPs tenslotte kunnen reeds tal van erfelijke ziekten worden opgespoord.
5 5 Fig. 3. Schematische voorstelling van de verschillende stappen in een studie naar het restrictiefragment-lengtepolymorfisme. De lengte van de beschouwde fragmenten is proportioneel aan het aantal puntjes voor of na de eigenlijke sequentie van deze fragmenten. De λ in 1.c en 1.d stelt referentie-dna voor met fragmenten van gekende lengte; dit laat in de praktijk toe van de fragmenten met onbekende lengte een benaderde lengte te schatten. Voor meer uitleg wordt verwezen naar de tekst. PRAKTISCHE UITWERKING 1. Voorbereiding Voorafgaand aan de praktische uitvoering van het model, wordt door de leerkracht kort ingegaan op de theoretische achtergrond van RFLPs. Naast de belangrijkste termen worden de algemene werking en het nut van de bijbehorende techniek aangebracht. Voor de inhoud van dit lesgdeelte verwijzen we naar het gedeelte theorie van deze tekst. Eventuele details kunnen dan gedurende de uitvoering van het didactisch model worden ingevuld. In het model, zoals hier uitgewerkt, werken de leerlingen in groepjes van vier, die samen telkens de gehele procedure zullen doorlopen. De aantallen benodigdheden zijn hieronder dan ook telkens weergegeven voor een dergelijk groepje.
6 6 Elke leerling moet beschikken over een lange papieren strook waarop in grote letters de basenpaaropeenvolging van een kort dubbelstrengig DNA-molecule staat afgebeeld. Voor elk groepje zijn er twee verschillende DNA-moleculen (verder DNA I en DNA II genoemd). Alhoewel de leerkracht zelf een DNA-molecule met een bepaalde basenopeenvolging kan ontwikkelen, wordt aangeraden de in fig. 4 voorgestelde DNA-moleculen te gebruiken: deze zijn immers zo ontworpen dat men er achteraf de belangrijkste facetten van RFLP op een didactische manier mee kan toelichten. In fig. 5 wordt een werkblad met deze DNAsequenties afgebeeld voor direct gebruik in de klas. Fig. 4. Voorstelling van de nucleotidenopeenvolging van twee DNA-dubbelstrengen (DNA I en DNA II), met aanduiding van de respectievelijke herkenningsplaatsen voor knipenzym A (vetjes) en B (onderlijnd). De cijfers onder de strengen geven de lengtes van de te bekomen fragmenten weer. De herkenningssequenties voor de beide knipenzymen worden in dit geval voor de eenvoud exact in het midden doorgeknipt. Voor elke groep van vier leerlingen liggen verder vier scharen klaar, waarmee de papieren strook in een aantal fragmenten zal worden geknipt. Elke leerling moet beschikken over voldoende plaats zodat hij de te bekomen fragmenten mooi kan uitspreiden. Op het schoolbord wordt voor de aanvang van de les een X-Y-assenkruis getekend. Op de Y- as wordt een nummering van 1 to 26 (in stappen van 1) aangebracht, overeenkomend met de lengte van de te bekomen fragmenten (zie lager, en fig. 6). Op de X-as worden de vier condities (vier leerlingen, zie lager en fig. 6) voorgesteld. Elke conditie zal telkens door een andere leerling van de groep op het bord worden gezet.
7 7 Fig. 5. Werkblad met de sequenties van DNA I en II voor rechtstreeks gebruik in de klas. Indien gewenst kan het eerst worden vergroot. 2. Uitvoering De leerlingen moeten zich in een eerste stadium gedragen als knipenzymen. Hiervoor overlopen zij de DNA-streng van links naar rechts en knippen het dubbelstrengige DNAmolecule volledig door indien ze de respectievelijke herkenningssequentie tegenkomen. Dit knippen gebeurt voor de eenvoud in het midden van de herkenningssequentie van het beschouwde knipenzym. Twee van de vier leerlingen functioneren als knipenzym A met 5 AGCT 3 herkenningssequentie op respectievelijk DNA I en DNA II; de overige twee 3 TCGA 5 functioneren als knipenzym B met herkenningssequentie DNA II. 5 CCGG 3 3 GGCC 5 eveneens op DNA I en Nadat de DNA-strengen zijn doorgeknipt, wordt het aantal basenparen van elk bekomen fragment geteld en erop genoteerd. Op basis daarvan worden dan de fragmenten ter plaatse volgens grootte gescheiden, zoals in een echte gelelektroforese. Na deze fase kunnen een paar leerlingen de bekomen DNA-fragmenten schematisch op het bord brengen, rekening houdend met de grootte van de respectievelijke DNA-fragmenten. Hiervoor kunnen leerlingen van verschillende groepjes worden gebruikt die reeds hun taak beëindigden. Deze leerlingen moeten dan wel zodanig worden gekozen dat de fragmenten van de twee DNA-strengen, elk afzonderlijk geknipt met knipenzym A en B, uiteindelijk naast elkaar op het bord komen (zie ook fig. 6). Tijdens dit gebeuren kunnen andere leerlingen nakijken of ze dezelfde fragmenten bekwamen en zodoende een controlerende rol vervullen. Indien een leerling meerdere fragmenten bezit
8 8 met eenzelfde lengte, wordt op het bord op de respectievelijke plaats slechts één fragment getekend, overeenkomend met het beeld van een echte gel. Vervolgens kan de klassikale bespreking van het resultaat worden aangevat. We beschouwen deze fase als de belangrijkste van het hele gebeuren. 3. Resultaat Het is ons inziens wenselijk dat de leerkracht gedurende deze bespreking enkel optreedt als moderator: hij leidt weliswaar de discussie door achtereenvolgens op een aantal dingen te wijzen, maar laat vervolgens het redeneren over aan de leerlingen. 3.1) Bespreking van het fragmentenpatroon van DNA I en DNA II geknipt met knipenzym A Best wordt hierbij de hieronder weergegeven strategie gevolgd. Eerst wordt een lijst opgesteld met alle fragmenten die slechts in één van de twee monsters DNA voorkomen: voor DNA I zijn dit de fragmenten 10, 7 en 5; voor DNA II de fragmenten 17 en 4 (zie fig. 6). Vervolgens probeert men deze verschillen te verklaren vanuit hogergenoemde mutaties die mogelijk zijn opgetreden tussen de twee monsters. De meest plausibele verklaring (vergt het minste aantal deelhypothesen) voor het hier geobserveerde bandenpatroon is dat fragment 5 van DNA I overeenkomt met fragment 4 van DNA II. Beide fragmenten verschillen door een lengtemutatie (DNA I heeft een extra basenpaar gekregen t.o.v. DNA II of alternatief, DNA II heeft een basenpaar verloren t.o.v. van DNA I). Fragment 17 van DNA II vinden we terug onder de vorm van de fragmenten 10 en 7 in DNA I. Fragment 17 heeft een extra knipplaats voor het beschouwde knipenzym gekregen (of alternatief: de knipplaats die fragmenten 7 en 10 scheidde, is verdwenen in DNA II). Nadat deze hypothesen door de leerlingen (met de hulp van de leerkracht) zijn geformuleerd, kunnen ze ook effectief worden nagekeken op de doorgeknipte papieren fragmenten. Zo blijkt dat indien de fragmenten 10 en 7 van DNA I op de juiste manier achter elkaar worden gelegd de basenpaar-opeenvolging overeenkomt met deze van fragment 17 van DNA II, op één basemutatie na die juist aan de basis ligt van de bijkomende knipplaats. Hetzelfde kan gebeuren met de andere fragmenten. Het dient te worden opgemerkt dat in werkelijkheid de hier voorgestelde hypothesen in dit stadium niet nader (kunnen) worden nagekeken, tenzij men bijvoorbeeld aan sequentiebepaling doet (zie Backeljau & Winnepenninckx 1995 voor meer technische informatie hieromtrent). 3.2) Bespreking van fragmentenpatroon van DNA I en DNA II geknipt met knipenzym B DNA I bezit de fragmenten 23 en 20 die niet voorkomen bij DNA II; DNA II daarentegen bezit fragmenten 22 en 12 die niet voorkomen bij DNA I (zie fig. 6). De meest plausibele verklaring voor dit patroon is dat fragment 23 van DNA I overeenkomt met fragment 22 van DNA II, waarbij beiden verschillen door een lengtemutatie. Fragment 20 van DNA I heeft dan slechts één partiële tegenhanger in DNA II, namelijk fragment 12. Dit kan worden verklaard als men aanneemt dat fragment 8 tweemaal voorkomt in DNA II. Eén van de fragmenten 8 komt overeen met fragment 8 van DNA I; het andere vormt tegelijk met fragment 12 het fragment 20 van DNA I.
9 9 Fig. 6. Schematische voorstelling van het te bekomen fragmentenpatroon na behandeling van DNA I en II met knipenzymen A en B. 3.3) Randopmerkingen Het is goed de leerlingen erop te wijzen dat fragmenten die geknipt zijn met een verschillend knipenzym en eenzelfde lengte bezitten, niet dezelfde basenopeenvolging bezitten. Dit heeft natuurlijk te maken met het feit dat twee verschillende knipenzymen op verschillende plaatsen in het DNA gaan knippen (hebben een verschillende herkenningssequentie). Daarbij kunnen toevallig wel fragmenten met eenzelfde lengte ontstaan. Bij twee DNA-stalen geknipt met eenzelfde knipenzym mag verwacht worden dat fragmenten van gelijke grootte wel eenzelfde informatie-inhoud zullen hebben. Toch dient hierbij te worden opgemerkt dat ook deze fragmenten in beperkte mate kunnen verschillen in basenopeenvolging door het optreden van eventuele basensubstituties die verder geen effect hadden in het bijkomen/verdwijnen van een knipplaats. Een voorbeeld kan worden aangegeven tussen de fragmenten 10 van DNA I en II geknipt met knipenzym B: GGATTGGTCC versus GGATAGGTCC. CCTAACCAGG CCTATCCAGG Voor elk verschil in bandenpatroon tussen soorten kunnen vaak meerdere hypothesen worden geformuleerd, bv. het gecombineerd optreden van basesubstituties en lengtemutaties. Zo kan bv. in het geval van DNA I en DNA II geknipt met knipenzym A de volgende hypothese gemaakt worden: fragment 17 van DNA II heeft na een deletie van 2 baseparen een extra knipplaats gekregen waardoor het bij DNA I voorkomt onder de vorm van twee fragmenten met lengte 10 en 5; fragment 7 van DNA I is herleid tot fragment 4 van DNA II door een
10 10 deletie van 3 basenparen (zie fig. 6). Indien de leerlingen deze hypothesen stellen, is het ons inziens belangrijk ze te stimuleren tot het formuleren van de meest waarschijnlijke hypothesen. CONCLUSIE Het hoger voorgestelde model laat toe leerlingen vertrouwd te maken met een belangrijke techniek en allerlei termen uit de moleculaire biologie. De nadruk werd hierbij gelegd op het leren probleemstellend werken en op het leren formuleren van concrete hypothesen (die in het model nadien op hun geldigheid kunnen worden getest). De gedetailleerde uitweidingen die soms werden weergegeven, hebben enkel tot taak de leerkracht een zo volledig mogelijke theoretische achtergrond te geven van de beschouwde techniek en hem bovendien voor te bereiden op mogelijke vragen en suggesties van de leerlingen tijdens de les. Het is zeker niet de bedoeling dat de leerkracht al deze problemen ook daadwerkelijk in de klas behandelt. Onze (beperkte) ervaring met dit model gedurende de wetenschapsweek leert ons dat sterkere klassen de beschouwde techniek gemakkelijk in één les kunnen aanleren en zelfs sommige van de gedetailleerde uitweidingen gemakkelijk kunnen begrijpen. Veel succes!
DNA in het gerechtelijk onderzoek Een didactisch model voor gebruik in de klas
1 DNA in het gerechtelijk onderzoek Een didactisch model voor gebruik in de klas Gebaseerd op het gelijknamige artikel Roels, P. & V. Goethals (2000), Jaarboek van de Vereniging voor het Onderwijs in de
Nadere informatieGrootste examentrainer en huiswerkbegeleider van Nederland. Biologie. Trainingsmateriaal. De slimste bijbaan van Nederland! lyceo.
Grootste examentrainer en huiswerkbegeleider van Nederland Biologie Trainingsmateriaal De slimste bijbaan van Nederland! lyceo.nl Traininingsmateriaal Biologie Lyceo-trainingsdag 2015 Jij staat op het
Nadere informatie4,4. Praktische-opdracht door een scholier 2016 woorden 4 november keer beoordeeld
Praktische-opdracht door een scholier 2016 woorden 4 november 2005 4,4 5 keer beoordeeld Vak ANW Voorwoord Het leven, wat heeft er allemaal met het leven te maken. Het leven is erg ingewikkeld, een goede
Nadere informatieNederlandse samenvatting voor geïnteresseerden buiten het vakgebied
Nederlandse samenvatting voor geïnteresseerden buiten het vakgebied Met dit proefschrift ga ik promoveren in de biochemie. In dit vakgebied wordt de biologie bestudeerd vanuit chemisch perspectief. Het
Nadere informatiePracticum: het maken van een DNA-profiel
Practicum: het maken van een DNA-profiel (Met dank aan Jo Bloemen voor zijn basisversie van dit practicum en aan Brigitte Vanacken voor de technische uitwerking) Achtergrondinformatie Met welk genoom wordt
Nadere informatieSimulatie van een DNA-vaderschapstest
Simulatie van een DNA-vaderschapstest Concreet voorbeeld (Art. Lode Ramaekers Het belang van Limburg do. 24/01/02) Manu (fictieve naam) wil zekerheid, klaarheid over het biologische vaderschap van het
Nadere informatievwo eiwitsynthese 2010
vwo eiwitsynthese 2010 Aan- en uitzetten van genen Escherichia coli leeft in de dikke darm van onder andere de mens. Deze bacterie heeft vijf structurele genen die coderen voor enzymen die betrokken zijn
Nadere informatieSTEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT
A LIFE TYPEFACE STEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT De eiwitsynthese is één van de belangrijkste processen die zich in de cel afspelen. Eiwitten staan aan de basis van het functioneren van de cel. Wat een
Nadere informatieBrochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen
Brochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen Een igene Paspoort: iets voor mij? De belangrijkste overwegingen en achtergronden op een rijtje Bij igene zijn we gefascineerd
Nadere informatieDNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008
DNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008 DNA 1. Hieronder zie je de schematische weergave van een dubbelstrengs DNA-keten. Een
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/37052 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Vliet, Rudy van Title: DNA expressions : a formal notation for DNA Issue Date:
Nadere informatieHERKANSINGSTENTAMEN Moleculaire Biologie deel 2, 5 Jan 2007
HERKANSINGSTENTAMEN Moleculaire Biologie deel 2, 5 Jan 2007 NAAM: STUDENTNUMMER: CONTROLEER OF DIT TENTAMEN 14 PAGINA S BEVAT. Veel succes! o Je mag de achterkant van het papier ook zo nodig gebruiken,
Nadere informatieAVL-nascholing NW02. KU Leuven
Toelichtingen en praktische didactische tips bij de leerplandoelstellingen genetica in het Leerplan D/2017/13.758/009 Aardrijkskunde/Natuurwetenschappen 3 graad kso/tso; sept 2017: Leerplan van het Secundair
Nadere informatieHetzelfde DNA in elke cel
EIWITSYNTHESE (H18) Hetzelfde DNA in elke cel 2 Structuur en functie van DNA (1) Genen bestaan uit DNA Genen worden gedragen door chromosomen Chromosomen bestaan uit DNAmoleculen samengepakt met eiwitten
Nadere informatieDNA & eiwitsynthese Vragen bij COO-programma bij hoofdstuk 11 en 12 Life
DNA & eiwitsynthese Vragen bij COO-programma bij hoofdstuk 11 en 12 Life De vragen die voorkomen in het COO-programma DNA & eiwitsynthese zijn op dit formulier weergegeven. Het is de bedoeling dat je,
Nadere informatieHet gen van de ziekte van Huntington, twintig jaar verder.
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Kan een nieuwe techniek het genetisch testen van de ZvH drastisch
Nadere informatieSTUDIEGEBIED CHEMIE (tso)
(tso) Tweede graad... Techniek-wetenschappen Derde graad Techniek-wetenschappen Studierichting Techniek-wetenschappen de graad Een woordje uitleg over de studierichting... Logisch denken Laboratoriumwerk
Nadere informatieSynthetische biologie in de praktijk. igem TU Eindhoven 2016
Synthetische biologie in de praktijk Doelgroep: Vakgebied: Tijdsduur: HAVO/VWO bovenbouw Biologie ± 40 minuten Inleiding Synthetische biologie is het (her)programmeren van een biologisch systeem (cellen
Nadere informatieSTEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT
A LIFE TYPEFACE STEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT De eiwitsynthese is één van de belangrijkste processen die zich in de cel afspelen. Eiwitten staan aan de basis van het functioneren van de cel. Wat een
Nadere informatieDoelstelling: Bijsturing van de opvattingen van de leerlingen met betrekking tot magnetische eigenschappen
6-8 jaar Wetenschappelijk inhoud: Natuurkunde Beoogde concepten: Magnetische eigenschappen van verschillende voorwerpen, intensiteit van een magnetisch vel. Beoogde leeftijdsgroep: Leerlingen van 8 jaar
Nadere informatieHOUT EN BOUW. Activerende werkvormen? De leraar doet er toe.
HOUT EN BOUW Activerende werkvormen? Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat we na 14 dagen gemiddeld slechts 10 % hebben onthouden van datgene wat we gelezen hebben en 20 % van wat we hebben gehoord.
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22970 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Roerink, Sophie Frederique Title: Alternative polymerases in the maintenance of
Nadere informatieDocentenhandleiding Vogelen met DNA
Docentenhandleiding Vogelen met DNA Doelgroep: 4-5 Havo, 4-6 VWO Leerstofgebied: biologie, erfelijkheid, evolutie Werkvorm: digitaal, alleen of groepswerk (max. 3 leerlingen per groep) Duur: 1 á 2 lesuren
Nadere informatiePRACTICUM BIOLOGIE HET MAKEN VAN EEN DNA-PROFIEL NAAM: KLAS:
NAAM: KLAS: PRACTICUM BIOLOGIE HET MAKEN VAN EEN DNA-PROFIEL Leerlingenhandleiding Prof. Dr. Patrick Reygel Dr. Klaartje Pellens Dr. Hanne Vercampt m.m.v. Jo Bloemen, Brigitte Vanacken 1 INHOUDSOPGAVE
Nadere informatieProteomics. Waarom DNA alleen niet genoeg is
Proteomics Waarom DNA alleen niet genoeg is Reinout Raijmakers Netherlands Proteomics Centre Universiteit Utrecht, Biomolecular Mass Spectrometry and Proteomics Group Van DNA naar organisme Eiwitten zijn
Nadere informatie6,4. Samenvatting door E woorden 6 december keer beoordeeld. Biologie voor jou
Samenvatting door E. 1393 woorden 6 december 2016 6,4 18 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Thema 4: Erfelijkheid 5-HTTPLR gen heeft invloed op de hoeveelheid geluk die je ervaart.
Nadere informatieDoor recombinatie ontstaat een grote vescheidenheid in genotypen binnen een soort. (genetische
Chromosomen bestaan voor een groot deel uit DNA DNA bevat de erfelijke informatie van een organisme. Een gen(ook wel erffactor) is een stukje DNA dat de informatie bevat voor een erfelijke eigenschap(bvb
Nadere informatieNederlandse samenvatting - voor niet-vakgenoten -
Nederlandse samenvatting - voor niet-vakgenoten - Nederlandse samenvatting voor niet-vakgenoten In dit proefschrift staat het metaal koper centraal. Koper komt vooral via de voeding in het lichaam van
Nadere informatieANTWOORDEN HOOFDSTUK 6 VAN GEN TOT EIWIT
ANTWOORDEN HOOFDSTUK 6 VAN GEN TOT EIWIT ANTWOORDEN 6.5 /TM 6.8 Codering 1.een juiste aanvulling van het schema : nucleotiden in mrna juist nucleotiden in DNA juist 3 kant en 5 kant bij mrna en DNA juist
Nadere informatieOPEN VRAGEN. Genetica en Evolutie (5502GEEV9Y) Biologie en Biomedische Wetenschappen. Deeltoets 2
Genetica en Evolutie (5502GEEV9Y) Biologie en Biomedische Wetenschappen Deeltoets 2 OPEN VRAGEN Datum: donderdag 18 december 2014 Tijdstip: 13:00 uur tot 16:00 uur Naam Studentnummer 1 OPEN VRAGEN 35a
Nadere informatieTentamen Genetica 22-10-2004 Studentnr:
CONTROLEER OF DIT TENTAMEN 11 PAGINA S BEVAT. Veel succes! Je mag de achterkant van het papier ook zo nodig gebruiken, maar beantwoord vragen 1-6 niet op blaadjes van vraag 7 en de daarop volgende. 1.
Nadere informatieDNA practicum De modellenwereld van DNA
DNA practicum De modellenwereld van DNA Inleiding Alle eigenschappen van een plant, zoals de grootte, de vorm van het blad, en de enzymen die nodig zijn voor de fotosynthese, liggen opgeslagen in het DNA.
Nadere informatiebiologie vwo 2017-I Gespierder door gendoping
Gespierder door gendoping Het overdragen van genetisch materiaal naar menselijke cellen voor de behandeling van ziektes bevindt zich nog in een experimenteel stadium. Deze techniek zou ook gebruikt kunnen
Nadere informatieToevoeging bij hoofdstuk 10 07/05/2012 A. Het maken van een genomische bank
Toevoeging bij hoofdstuk 10 07/05/2012 A. Het maken van een genomische bank Wanneer men een gen wil bestuderen dat nog niet beschreven is, zal men dit gen eerst moeten kloneren. Hiertoe maakt men gebruik
Nadere informatieDocentenhandleiding DNA-model van flessen en blikjes
Docentenhandleiding DNA-model van flessen en blikjes Dionisios Karounias, Evanthia Papanikolaou and Athanasios Psarreas, uit Griekenland, beschrijven hun vernieuwende model van de dubbele DNA-helix gemaakt
Nadere informatieHANDLEIDING VOOR DOCENTEN Versie september 2011
HANDLEIDING VOOR DOCENTEN Versie september 2011 DNAbAND is aanvankelijk ontwikkeld voor 1 e jaars modules moleculaire biologie binnen de unit Life Sciences and Technology, een samenwerking tussen Hogeschool
Nadere informatieVier verdeelproblemen
Vier verdeelproblemen Groep 6 Leerstofaspecten Gebruik van een breuk als deel van een aantal Benodigdheden Voor elk groepje een exemplaar van de Werkbladen 12a, b en c Losse grote vellen papier voor elke
Nadere informatieStudiegebied. (tso) Tweede graad... Techniek-wetenschappen. Derde graad...
Studiegebied (tso) Tweede graad... Techniek-wetenschappen Derde graad... Techniek-wetenschappen STUDIEGEBIED CHEMIE Studierichting Techniek-wetenschappen de graad Een woordje uitleg over de studierichting...
Nadere informatieFiguur 1. Representatie van de dubbele helix en de structuren van de verschillende basen.
Het DNA molecuul is verantwoordelijk voor het opslaan van de genetische informatie die gebruikt wordt voor de ontwikkeling en het functioneren van levende organismen. Aangezien het de instructies voor
Nadere informatieMethoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 83 97
Wanneer gebruiken we kwalitatieve interviews? Kwalitatief interview = mogelijke methode om gegevens te verzamelen voor een reeks soorten van kwalitatief onderzoek Kwalitatief interview versus natuurlijk
Nadere informatieConcept cartoons zijn meerkeuzevragen in de vorm van een dialoog met plaatje. Dat ziet er bijvoorbeeld zo uit:
Concept cartoons Concept cartoons zijn meerkeuzevragen in de vorm van een dialoog met plaatje. Dat ziet er bijvoorbeeld zo uit: Over de dialoog De uitspraken die de figuren doen, zijn gebaseerd op wetenschappelijk
Nadere informatieErfelijkheid van de ziekte van Huntington
Erfelijkheid van de ziekte van Huntington In de kern van iedere cel van het menselijk lichaam is uniek erfelijk materiaal opgeslagen. Dit erfelijk materiaal wordt ook wel DNA (Desoxyribonucleïnezuur) genoemd.
Nadere informatieAgarosegelelektroforesebandenpatroon...
Agarosegelelektroforesebandenpatroon... voorspelbaar of blijvend myserie? Kimm Henricks & Irene Lok Profielwerkstuk scheikunde 6 VWO Natuur & Gezondheid Montessori Lyceum Herman Jordan Dit werkstuk had
Nadere informatieTENTAMEN BIOCHEMIE (8S135) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld :00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal (aangegeven tijd is indicatie)
TENTAMEN BIOCHEMIE (8S135) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld 25-01-2010 14:00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal (aangegeven tijd is indicatie) 1 (~30 minuten; 20 punten) Onderstaand is een stukje
Nadere informatieMolecular Pathology for Pathologists. Pr P. Pauwels
Molecular Pathology for Pathologists Pr P. Pauwels NGS moleculair pathologie rapport ontcijferen Nomenclatuur waarin gerapporteerd wordt: EGFR c.2573t>g, p.(leu858arg) Coderende sequentie Eiwit/proteïne
Nadere informatiewww. Biologie 2001 Vraag 1 Dit zijn een aantal gegevens over een nucleïnezuur. 1. Het is een enkelvoudige keten. 2. Het bevat als basen: G - A - C - T. 3. Het varieert naargelang de soort cel binnen één
Nadere informatieProfilering derde graad
De leerling heeft in de 1ste en de 2de graad, de gelegenheid gehad zijn/haar interesses te ontdekken en heeft misschien al enig idee ontwikkeld over toekomstige werk- of studieplannen. Vaardigheden, inzet,
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Wat voor eiwit ben jij? (Basis)
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Wat voor eiwit ben jij? (Basis) Deel 1 In het DNA ligt het erfelijk materiaal van een organisme in code opgeslagen. Deze code is opgebouwd uit vier nucleotiden: adenosine
Nadere informatieGENEXPRESSIE VOORBEREIDENDE LES
GENEXPRESSIE VOORBEREIDENDE LES Alle organismen op aarde zijn opgebouwd uit cellen. Ook jouw eigen lichaam bestaat uit cellen. Die cellen zien er niet allemaal hetzelfde uit. Zo is een huidcel heel compact,
Nadere informatieWe wensen je veel succes met studeren en het halen van jouw tentamens!
Voorwoord Beste geneeskundestudent, Voor je ligt de samenvatting van Blok 1.1.1 Deel 2 voor de studie geneeskunde. SlimStuderen.nl heeft de belangrijkste informatie uit alle verplichte literatuur voor
Nadere informatie<A> Thymine is een pyrimidinebase en vormt 3 waterstofbruggen met adenine. <B> Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine.
Biologie Vraag 1 Welke uitspraak is correct? Thymine is een pyrimidinebase en vormt 3 waterstofbruggen met adenine. Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. Cytosine
Nadere informatie<A> Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. <B> Guanine is een pyrimidinebase en vormt 2 waterstofbruggen met cytosine.
Biologie Vraag 1 Welke uitspraak is correct? Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. Guanine is een pyrimidinebase en vormt 2 waterstofbruggen met cytosine. Thymine
Nadere informatieSTUDIERICHTINGEN DERDE GRAAD
STUDIERICHTINGEN DERDE GRAAD WICO Campus Sint-Hubertus Stationsstraat 5 90 NEERPELT Tel. + 6 07 0 Fax + 6 6 info@shn.wico.be www.shn.wico.be www.wico.be STUDEREN IN DE DERDE GRAAD VAN HET ASO Het doel
Nadere informatieFORENSISCH DNA-ONDERZOEK VOORBEREIDENDE LES
FORENSISCH DNA-ONDERZOEK VOORBEREIDENDE LES Melanie Rosenhart werkt bij het Nederlands Forensisch Instituut (NFI). Bij het NFI werken wetenschappers die allerlei vragen proberen te beantwoorden die met
Nadere informatieEvolution of Races within Fusarium oxysporum f.sp. Lycopersici B.V. Chellappan
Evolution of Races within Fusarium oxysporum f.sp. Lycopersici B.V. Chellappan University of Amsterdam Evolution of races within Fusarium oxysporum f.sp. lycopersici Biju Vadakkemukadiyil Chellappan Samenvatting
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 111 Dit proefschrift behandelt de diagnose van epidermolysis bullosa simplex (EBS) op DNA niveau en een eerste aanzet tot het ontwikkelen van gentherapie voor deze ziekte. Een
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Om te kunnen overleven moeten micro-organismen voedingsstoffen opnemen uit hun omgeving en afvalstoffen uitscheiden. Het inwendige van een cel is gescheiden
Nadere informatieREKENEN WORDT WISKUNDE
REKENEN WORDT WISKUNDE Tine Wijnants Actieonderzoek Bachelor Secundair Onderwijs, KHLim Waarom haken sommige leerlingen af tijdens de lessen wiskunde? Wat maakt het Secundair Onderwijs zo anders dan het
Nadere informatieDe auto s van de toekomst Handleiding leerkracht
De auto s van de toekomst Handleiding leerkracht Aantal lestijden: ± 5 Graad: 2 e Jaar: 1 e en 2 e Gelinkte vakken: aardrijkskunde, biologie, chemie, Nederlands, economie, P.O. 1. Korte inhoud De titel
Nadere informatieWerkstuk Biologie Erfelijkheid
Werkstuk Biologie Erfelijkheid Werkstuk door een scholier 1743 woorden 3 mei 2000 5,1 126 keer beoordeeld Vak Biologie Inleiding Informatie over het onderwerp: Het onderwerp is erfelijkheid. Er is weinig
Nadere informatie8,6. Samenvatting door Jasmijn 2032 woorden 9 januari keer beoordeeld. Biologie voor jou. Biologie samenvatting hoofdstuk 4 Genetica
Samenvatting door Jasmijn 2032 woorden 9 januari 2018 8,6 5 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie samenvatting hoofdstuk 4 Genetica 2 Fenotype, genotype en epigenetica Erfelijke
Nadere informatie(Eerlijk) verdelen, breuken (taal), meetkunde, meten
Titel Strokenstrijd roep / niveau roep 5/6 Leerstofaspecten (Eerlijk) verdelen, breuken (taal), meetkunde, meten Benodigdheden Stroken; A3 in de lengte in vieren (smalle strook), bij voorkeur in verschillende
Nadere informatieOntwikkeling versus degeneratie
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Wordt de groei van kinderen beïnvloed door de ZvH mutatie? Kleine
Nadere informatieAnd now for something completely different!
And now for something completely different! Of toch niet? Erik Poll Digital Security Radboud University Nijmegen 1. Wat is dit? 2. Wat kun je ermee? DNA, dubbele spiraal met basenparen van Adenine Thymine
Nadere informatieBiotechnologie deel II
Biotechnologie deel II Hand-out bij de tweede oefen- en zelftoetsmodule van Biotechnologie & maatschappij behorende bij hoofdstuk 6, 7, 8 en 11 van Introduction to Biotechnology, Thieman & Palladino, 3
Nadere informatie2. Erfelijkheid en de ziekte van Huntington
2. Erfelijkheid en de ziekte van Huntington Erfelijkheid Erfelijk materiaal in de 46 chromosomen De mens heeft in de kern van elke lichaamscel 46 chromosomen: het gaat om 22 paar lichaamsbepalende chromosomen
Nadere informatie4,5. Praktische-opdracht door een scholier 1995 woorden 25 juni keer beoordeeld DNA
Praktische-opdracht door een scholier 1995 woorden 25 juni 2004 4,5 23 keer beoordeeld Vak ANW DNA Vrijwel iedereen heeft het woord DNA wel eens gehoord of gelezen en de meesten weten dan ook wel te vertellen
Nadere informatieSpiegelen en symmetrie
Spiegelen en symmetrie Bedoeling: De leerlingen komen doormiddel van verschillende activiteiten te weten wat spiegelen (en spiegelas) en symmetrie is. Doelen: De leerlingen kunnen - in eigen woorden verwoorden
Nadere informatieVoorbereidende opgaven Examencursus
Voorbereidende opgaven Examencursus Tips: 1 De cel Maak de volgende opgaven voorin in één van de A4-schriften die je gaat gebruiken tijdens de cursus. Als een som niet lukt, werk hem dan uit tot waar je
Nadere informatieProfilering derde graad
De leerling heeft in de 1ste en de 2de graad, de gelegenheid gehad zijn/haar interesses te ontdekken en heeft misschien al enig idee ontwikkeld over toekomstige werk- of studieplannen. Vaardigheden, inzet,
Nadere informatieBiologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Wat voor eiwit ben jij? (Basis)
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Wat voor eiwit ben jij? (Basis) Deel 1 In het DNA ligt het erfelijk materiaal van een organisme in code opgeslagen. Deze code is opgebouwd uit vier nucleotiden: adenosine
Nadere informatieProfilering derde graad
De leerling heeft in de 1ste en de 2de graad, de gelegenheid gehad zijn/haar interesses te ontdekken en heeft misschien al enig idee ontwikkeld over toekomstige werk- of studieplannen. Vaardigheden, inzet,
Nadere informatieSteekkaart: nummer 5Wi
Steekkaart: nummer 5Wi Onderwerp De positiebepaling van voorwerpen en personen tegenover elkaar Leeftijd/Doelgroep 5 e leerjaar Leergebied Wiskunde Organisatie Tijdsduur 50 minuten Beschrijving Deze wiskundige
Nadere informatiePeriode 9 - deel 1 MOLECULAIRE GENETICA
Periode 9 - deel 1 MOLECULAIRE GENETICA Lesstof PW9 Toets 9.1 Boek: Biologie voor het MLO (zesde druk) Hoofdstuk 5 Biomoleculen blz. 89 t/m 106 Hoofdstuk 11 Klassieke genetica blz. 224 t/m 227 Hoofdstuk
Nadere informatieSamenvatting Biologie B2
Samenvatting Biologie B2 Samenvatting door Jacco 2000 woorden 22 mei 2018 10 1 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou 1. Wat kun je doen met DNA DNA bevat eigenschappen over een organisme.
Nadere informatieHet belangrijkste doel van de studie in hoofdstuk 3 was om onafhankelijke effecten van visuele preview en spellinguitspraak op het leren spellen van
Samenvatting Het is niet eenvoudig om te leren spellen. Om een woord te kunnen spellen moet een ingewikkeld proces worden doorlopen. Als een kind een bepaald woord nooit eerder gelezen of gespeld heeft,
Nadere informatieSamenvatting Impliciet leren van kunstmatige grammatica s: Effecten van de complexiteit en het nut van de structuur
Samenvatting Impliciet leren van kunstmatige grammatica s: Effecten van de complexiteit en het nut van de structuur Hoewel kinderen die leren praten geen moeite lijken te doen om de regels van hun moedertaal
Nadere informatieLEERACTIVITEIT: De stroomkring in beeld
LEERACTIVITEIT: De stroomkring in beeld Duur leeractiviteit Graad Richting Vak Onderwijsnet Leerplan 2 3 ASO/TSO Fysica Toegepaste Fysica Elektriciteit Vrij onderwijs/go Bruikbaar in alle leerplannen met
Nadere informatieWat zijn polyq ziektes?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Zijn er genetische verbanden tussen neurodegeneratieve ziektes?
Nadere informatieGenetische Selectie. Eindwerk: hondenfokker 2 de jaar. Sabine Spiltijns
Genetische Selectie Eindwerk: hondenfokker 2 de jaar Sabine Spiltijns 2010-2011 0 We kunnen aan de hand van een genetische selectie ongeveer voorspellen hoe de puppy s van onze hondjes er gaan uitzien.
Nadere informatieinfprg03dt practicumopdracht 4
infprg03dt practicumopdracht 4 W. Oele 31 augustus 2008 1 Evolutie Het volgende citaat komt letterlijk van Wikipedia: Met evolutietheorie (soms ook wel evolutieleer genoemd) wordt de wetenschappelijke
Nadere informatieBiologie Vraag 1 <A> <B> <C> <D> Vraag 1. Dit zijn een aantal gegevens over een nucleïnezuur.
Biologie Vraag 1 Dit zijn een aantal gegevens over een nucleïnezuur. 1. Het is een enkelvoudige keten. 2. Het bevat als basen: G A C T. 3. Het varieert naargelang de soort cel binnen één organisme. 4.
Nadere informatieover Darwin en genomics
C C. Veranderingen in DNA Je gaat nu zelf onderzoek doen op basis van gegevens van het Forensisch Laboratorium voor DNA Onderzoek. Prof. dr. Peter de Knijff, die als geneticus bij dat laboratorium werkt,
Nadere informatieWelke combinatie van twee celorganellen en hun respectievelijke functies is correct?
Biologie Vraag 1 Welke combinatie van twee celorganellen en hun respectievelijke functies is correct? ribosoom en synthese van eiwitten kern en fotosynthese mitochondrion en fotosynthese ribosoom
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 Inleiding 7 2 Voorkennis 7 3 Het cursusmateriaal 7 4 Structuur, symbolen en taalgebruik 8 5 De cursus bestuderen 9 6 Studiebegeleiding 10 7 Huiswerkopgaven 10 8 Het tentamen
Nadere informatieWICO Campus Sint-Hubertus Stationsstraat 25 3910 NEERPELT. Tel. +32 11 64 07 01 Fax +32 11 64 41 46. info@shn.be www.shn.be www.wico.
STUDIERICHTINGEN DERDE GRAAD 0-0 WICO Campus Sint-Hubertus Stationsstraat 5 90 NEERPELT Tel. + 6 07 0 Fax + 6 6 info@shn.be www.shn.be www.wico.be STUDEREN IN DE DERDE GRAAD VAN HET ASO Het doel van het
Nadere informatieGentechnologie & moleculaire analysetechnieken Godelieve Gheysen 1999-2000 eerste zit
Gentechnologie en moleculaire analysetechnieken Godelieve Gheysen 1 Gentechnologie & moleculaire analysetechnieken Godelieve Gheysen 1999-2000 eerste zit Gentechnologie en moleculaire analysetechnieken
Nadere informatieVoorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts. Biologie: Erfelijke informatie in de cel 6/29/2013. dr. Brenda Casteleyn
Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts Biologie: Erfelijke informatie in de cel 6/29/2013 dr. Brenda Casteleyn Met dank aan: Leen Goyens (http://users.telenet.be/toelating) en studenten van forum
Nadere informatieHand-out bij de oefen- en zelftoets-module bij hoofdstuk 7 van 'The Molecular Biology of the Cell', Alberts et al.
Centraal Dogma Hand-out bij de oefen- en zelftoets-module bij hoofdstuk 7 van 'The Molecular Biology of the Cell', Alberts et al., 6e druk Mei 2016 Van DNA naar mrna Hier zie je een deel van de sequentie
Nadere informatieKinderrechten. Doelstellingen. Materiaal
Dag van de Rechten van het Kind Kinderrechten Doelstellingen De kinderen verwoorden wat een kinderrecht is. De kinderen zien in hoe belangrijk het is dat kinderrechten gerespecteerd worden. De kinderen
Nadere informatieBETA VAKKEN Biologie, Natuurkunde, Natuur Leven en Technologie (NLT), Scheikunde en Wiskunde.
BETA VAKKEN Biologie, Natuurkunde, Natuur Leven en Technologie (NLT), Scheikunde en Wiskunde. Biologie In tegenstelling tot wat je gewend was uit de onderbouw is biologie in klas 4, 5 en 6 een stuk theoretischer.
Nadere informatieProfilering derde graad
Profilering derde graad De leerling heeft in de eerste en de tweede graad de gelegenheid gehad om zijn of haar interesses te ontdekken. Misschien heeft hij of zij al enig idee ontwikkeld over toekomstige
Nadere informatieEindexamen scheikunde vwo 2010 - II
Beoordelingsmodel Alcoholintolerantie 1 maximumscore 2 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: et is de omzetting van een (primaire) alcohol tot een alkanal; daarbij reageert de (primaire) alcohol met
Nadere informatiePeriode 9 deel 2 DNA TECHNIEKEN
Periode 9 deel 2 DNA TECHNIEKEN Lesstof toets 9.2 Biologie voor het MLO zesde druk Hfdst 15.5 DNA technieken Het oude boek (vijfde druk) heeft dit hoofdstuk niet Technieken Biotechnologie Onder biotechnologie
Nadere informatieBreuken(taal), meetkunde, voortzetting eerlijk verdelen. Per tweetal een groot blad papier Vouwblaadjes Kopieën van Werkblad 8 en 9, één per leerling
Titel Eerlijk verdelen 3: vervolg koek Groep / niveau Groep 5/6 Leerstofaspecten Benodigdheden Organisatie Bedoeling Voorwaardelijke vaardigheden Lesactiviteit Breuken(taal), meetkunde, voortzetting eerlijk
Nadere informatieGebruik van een breuk als deel van een aantal. In groepjes met een klassikale bespreking
Titel Vier verdeelproblemen Groep / niveau Groep 5/6 Leerstofaspecten Benodigdheden Organisatie Bedoeling Voorwaardelijke vaardigheden Lesactiviteit Gebruik van een breuk als deel van een aantal Voor elk
Nadere informatie