Beestachtig mooi. Dieren in het landschap. Jaarverslag 2008 Stichting Het Groninger Landschap. ontwerp: buro Klaas Huizenga

Transcriptie

1 Beestachtig mooi Dieren in het landschap Stichting Het Groninger Landschap ontwerp: buro Klaas Huizenga Postbus AD Haren t (050) f (050) e kantoor@groningerlandschap.nl De financiële steun van de Nationale Postcode Loterij stelt de Stichting Het Groninger Landschap in staat om de natuur en de recreatieve ontsluiting samen te ontwikkelen.

2 Stichting Het Groninger Landschap Alle in dit verslag vermelde bedragen zijn te lezen in veelvouden van Euro, tenzij uitdrukkelijk anders vermeld. Inhoudsopgave Verslag Raad van Toezicht Inhoudsopgave Verslag Directie Verslag Raad van Toezicht 3 Verantwoordingsverklaring Verslag Directie Jaarrekening Voorwoord 7 Toelichting op de jaarrekening 2008 Verantwoordingsverklaring in vogelvlucht 10 Toelichting op de balans Beestachtig mooi 16 Toelichting op de staat van baten en lasten Financieel verslag 37 Overige gegevens Jaarrekening 41 Toelichting op de jaarrekening Toelichting Accountantsverklaring op de balans 46 Toelichting Bijlage 1: samenstelling op de staat van Directie baten / en Directie lasten en Raad van Toezicht 53 Bijlage 2: begroting 2009 Overige gegevens 62 Bijlage 3: organogram Accountantsverklaring 63 Bijlage 1: samenstelling Directie / Directie en Raad van Toezicht 64 Bijlage 2: begroting Bijlage 3: organogram 67 Kengetallen Oppervlakte in bezit en beheer 69 2 Stichting Het Groninger Landschap 2

3 Verslag van de Raad van Toezicht Verslag van de Raad van Toezicht Stichting Het Groninger Landschap Stichting Het Groninger Landschap Bestuursmodel In de vergaderingen van het bestuur van het afgelopen jaar was het bestuursmodel een belangrijk onderwerp Bestuursmodel op agenda. Het is een bekend verschijnsel dat naarmate organisaties groter worden de In bestuursverantwoordelijkheid vergaderingen van het bestuur toe neemt. van het Meer afgelopen mensen jaar zijn was bij de het organisatie bestuursmodel betrokken, een belangrijk geldstromen onderwerp worden op groter de agenda. de maatschappelijke Het is een bekend betekenis verschijnsel neemt dat toe. naarmate Veranderingen organisaties in de groter wijze worden van besturen de vinden niet ineens bestuursverantwoordelijkheid plaats. In dagelijkse praktijk toe is neemt. bij de Stichting Meer mensen de laatste zijn bij paar de jaren organisatie al een verschuiving betrokken, geldstromen te zien. Meer worden groter meer bemoeit en de maatschappelijke het bestuur zich betekenis niet meer neemt met de toe. dagelijkse Veranderingen gang van in zaken de wijze en concentreert van besturen het vinden zich niet op haar ineens plaats. toezichthoudende In dagelijkse taken. praktijk Per 1 juli is bij 2008 de stapten Stichting we de daarom laatste over paar van jaren een al bestuursmodel een verschuiving naar te zien. een raad Meer van en meer toezicht bemoeit model. het Een bestuur aantal zich bevoegdheden niet meer met en verantwoordelijkheden, dagelijkse gang van zaken die vooral en concentreert betrekking het hebben zich op de haar toezichthoudende organisatie en ontwikkeling taken. Per 1 juli van 2008 beleid, stapten zijn formeel we daarom overgedragen van een van bestuursmodel het naar naar de een directie raad van de toezicht organisatie. model. Het Een bestuur aantal is in bevoegdheden 2008 omgevormd en verantwoordelijkheden, naar een raad van toezicht die vooral en het betrekking besturen van hebben de organisatie op de is organisatie overgedragen en aan de ontwikkeling de directie. De van raad beleid, van toezicht zijn formeel is belast overgedragen met de controle van het en bestuur het toezicht naar de op directie de van de organisatie. ontwikkelingen. Het bestuur Per 1 juli is 2008 in 2008 werd omgevormd ook een Financiële naar een raad Audit van Commissie toezicht en ingesteld. het besturen Deze van commissie de organisatie is, is overgedragen onder verantwoordelijkheid aan directie. van De de raad Raad van van toezicht Toezicht, is belast belast met met de het controle houden en van het toezicht op op de de financiële ontwikkelingen. gang van zaken in Per het 1 algemeen, juli 2008 werd de toetsing ook een van Financiële de werking Audit van Commissie het systeem ingesteld. van administratieve Deze commissie organisatie is, onder en interne verantwoordelijkheid controle, het beleggingsbeleid van de Raad en van de Toezicht, uitvoering belast van met het vermogensbeheer. het houden van toezicht op de financiële gang van zaken in het algemeen, de toetsing van de werking van het systeem van administratieve organisatie Inrichten interne en controle, beheren het beleggingsbeleid en de uitvoering van het vermogensbeheer. De Stichting streeft naar ontwikkeling en instandhouding van natuurlijke ecologische systemen met behoud Inrichten van respect en beheren voor cultuurhistorische waarden. Natuurlijk zijn we extra verheugd als blijkt dat populaties van De planten Stichting en dieren, streeft die naar onderdeel ontwikkeling zijn van en die instandhouding ecologische systemen van natuurlijke zich herstellen ecologische of versterken. systemen met behoud van In twee en respect belangrijke voor reservaten cultuurhistorische van de Stichting waarden. lopen Natuurlijk grootschalige zijn we extra en langdurige verheugd inrichtingsprojecten. als blijkt dat populaties In het van planten Reitdiepgebied en dieren, zijn die in onderdeel afgelopen zijn jaren van die grote ecologische aaneengesloten systemen stukken zich grond herstellen verworven. of versterken. In deze gebieden In willen twee we belangrijke snel overschakelen reservaten naar van een de Stichting intensievere lopen vorm grootschalige van natuurbeheer. en langdurige In het inrichtingsprojecten. reservaat willen we de In het Reitdiepgebied waterhuishouding zijn herstellen in de afgelopen en de bemesting jaren grote verbeteren. aaneengesloten Zo creëren stukken we grond ideale verworven. omstandigheden In deze voor gebieden willen weidevogels, snel die overschakelen in het gebied naar maar een ook intensievere daarbuiten vorm ernstig van worden natuurbeheer. bedreigd. In het reservaat willen we de waterhuishouding In het Zuidlaardermeergebied herstellen en werden bemesting al een aantal verbeteren. grotere Zo projecten creëren we gerealiseerd. ideale omstandigheden Vooral aan de voor westzijde van weidevogels, het meer moet die nog in wel het het gebied nodige maar gebeuren. ook daarbuiten De ontwikkelingen ernstig worden in de bedreigd. ingerichte gebieden en herintroductie In van het de Zuidlaardermeergebied bever in het stemmen werden ons al echter een aantal positief. grotere projecten gerealiseerd. Vooral aan de westzijde van het Twee meer vergaderingen moet nog wel van het de nodige raad van gebeuren. toezicht De zijn ontwikkelingen besteed aan de in ontwikkelingen de ingerichte gebieden in bovengenoemde herintroductie van gebieden. bever Het in inrichtingsproject het gebied stemmen Laat ons het echter Reitdiep positief. Kronkelen werd uitgebreid gepresenteerd en in Twee November vergaderingen brachten we van een de bezoek raad van aan toezicht het Zuidlaardermeergebied zijn besteed aan de ontwikkelingen alwaar we de ontwikkelingen in de bovengenoemde zelf in gebieden. ogenschouw Het konden inrichtingsproject nemen. Laat het Reitdiep Kronkelen werd uitgebreid gepresenteerd en in November brachten we een bezoek aan het Zuidlaardermeergebied alwaar we de ontwikkelingen zelf in ogenschouw Beleggingen konden nemen. De groei van de portefeuille, de daarmee samenhangende risico s en de wens om duurzaam te beleggen Beleggingen leidden tot een voorstel om het vermogensbeheer uit te besteden aan een professionele vermogensbeheerder en De hierbij groei criteria van de voor portefeuille, duurzaam de beleggen daarmee als samenhangende voorwaarde te risico s stellen. en Per de 1 wens juli 2008 om duurzaam werd het beheer te beleggen van het leidden belegde tot vermogen een voorstel uitbesteed om het aan vermogensbeheer Triodos bank. Trustus uit te besteden Capital Management aan een professionele is als onafhankelijk vermogensbeheerder adviseur aan en hierbij de Stichting criteria verbonden. voor duurzaam beleggen als voorwaarde te stellen. Per 1 juli 2008 werd het beheer van het belegde vermogen uitbesteed aan Triodos bank. Trustus Capital Management is als onafhankelijk adviseur aan de Stichting verbonden. Organisatie De Raad van Toezicht vergaderde in het verslagjaar 5 maal. Bij alle vergaderingen was de directeur van de Organisatie Stichting aanwezig. In de mei vergadering keurde de Raad van Toezicht het jaarverslag over 2007 goed. De Verder Raad werden van Toezicht in het jaar vergaderde voor een in totaal het verslagjaar van 127 hectare 5 maal. aan Bij aankopen alle vergaderingen goedgekeurd. was De de begroting directeur van voor de 2009 Stichting en het bedrijfsplan aanwezig. voor In de de mei periode vergadering 2009 keurde 2014 werden Raad in van november Toezicht goedgekeurd. het jaarverslag Buiten over de 2007 vergaderingen goed. Verder om werd werden het jaarlijkse in het jaar functioneringsgesprek voor een totaal van met 127 de hectare directeur aan aankopen gehouden. goedgekeurd. De begroting voor 2009 en het bedrijfsplan voor de periode werden in november goedgekeurd. Buiten de vergaderingen om werd het jaarlijkse functioneringsgesprek met de directeur gehouden. 3 3

4 Benoemingen, rooster van aftreden Zie bijlage 1, pagina 65. Besluit goedkeuring jaarrekening en jaarverslag Haren, 23 april 2009 Raad van Toezicht J. van Dijk, voorzitter J.B. de Heer H. Huitsing A. de Jonge H.W.H.M. van Kesteren A.M. Teekens 4 Stichting Het Groninger Landschap

5 das Silvan Puijman 5

6 6 Stichting Het Groninger Landschap

7 Voorwoord De Stichting Het Groninger Landschap streeft er naar om in haar gebieden het ecologische systeem zo gezond mogelijk te maken. Als het systeem gezond is, komen de planten en dieren vanzelf. In dit jaarverslag beestachtig mooi laten we zien dat dit werkt. Doordat veel gebieden inmiddels zijn ingericht en we in veel gevallen het beheer kunnen voeren dat wenselijk is voor het systeem, worden er steeds meer interessante waarnemingen gedaan. Daarover leest u in dit jaarverslag meer. Naast het beheer van onze natuurgebieden zet Het Groninger Landschap zich in voor het behoud van de cultuurhistorie in de provincie Groningen. Zo konden we in 2008 de molen De Vier Winden in Pieterburen restaureren en werd er gestart met de herbouw van het keuterijtje (klein boerderijtje) Harssensbosch. Graag willen we natuur en cultuurhistorie zichtbaar maken voor mensen, zodat ze er ook van kunnen genieten. Daarom streven we naar bezoekerscentra bij onze grote gebieden. In 2008 konden we het compleet verbouwde bezoekerscentrum Buitenplaats Noordkust in gebruik nemen, waar bezoekers informatie krijgen en vooral gestimuleerd worden om de Noordkust ook daadwerkelijk te bezoeken. In de coalitie Wadden Natuurlijk heeft Het Groninger Landschap hard gewerkt aan het Waddengebied. Het gaat niet goed met ons grootste aaneengesloten natuurgebied. Een natuurherstelplan en het duurzaam regelen van een goed beheer van dit gebied is noodzakelijk. In dit kader noemen we ook het kwelderherstelplan waarbij de Vereniging van Oevereigenaren, Het Groninger Landschap en Vereniging Natuurmonumenten samen werken aan het verbeteren van de kwaliteit van de kwelders en het terugbrengen van de soortenrijkdom van de kwelders. Het Waddenfonds heeft hiervoor de komende jaren financiering beschikbaar gesteld. Samen met collega natuurorganisaties hebben we gereageerd op het Provinciaal Omgevings Plan van de provincie Groningen om het behoud van natuur en landschap beter te waarborgen. Met dit jaarverslag Beestachtig mooi hopen we dat u een beeld krijgt van de ontwikkelingen bij Het Groninger Landschap en we hopen dat u, net als wij, kunt genieten van het Groninger landschap; want dit landschap is beestachtig mooi! Rita G. Jansen, directeur grutto Silvan Puijman 7

8 Stichting Het Groninger Landschap Stichting Het Groninger Landschap Verantwoordingsverklaring De Directie van de Stichting Het Groninger Landschap onderschrijft de Code Goed Bestuur voor Goede Doelen en handelt overeenkomstig. In deze verantwoordingsverklaring legt de directie verantwoording af over drie algemeen geldende principes: De Directie van de Stichting Het Groninger Landschap onderschrijft de Code Goed Bestuur voor G Doelen en handelt overeenkomstig. In deze verantwoordingsverklaring legt de directie verantwoord drie algemeen geldende principes: Onderscheid de functies toezicht houden, besturen en uitvoeren Optimaliseer de effectiviteit en efficiency van bestedingen Optimaliseer de omgang met belanghebbenden Onderscheid de functies toezicht houden, besturen en uitvoeren Optimaliseer de effectiviteit en efficiency van bestedingen Optimaliseer de omgang met belanghebbenden Onderscheid toezicht, besturen en uitvoeren Het Groninger Landschap is een stichting met een Raad van Toezicht en een directie. Het bestuur van het Groninger Landschap wordt gevoerd door de directie. De Raad van Toezicht bestaat uit de voorzitter en leden Onderscheid van de Raad van Toezicht. toezicht, Belangrijke besturen taken en zijn uitvoeren het toezicht op het door de directeur gevoerde beleid. De directie neemt besluiten op het gebied van beleidsvorming, grondaankopen, begroting, jaarverslag en jaarrekening. De Raad van Toezicht oefent het toezicht uit op basis van schriftelijke stukken, die periodiek (circa 6 keer per jaar) in de vergaderingen van de Raad van Toezicht worden besproken in aanwezigheid van de directeur. Het Groninger Landschap is een stichting met een Raad van Toezicht en een directie. Het bestuur v Groninger Landschap wordt gevoerd door de directie. De Raad van Toezicht bestaat uit de voorzitt van de Raad van Toezicht. Belangrijke taken zijn het toezicht op het door de directeur gevoerde be directie neemt besluiten op het gebied van beleidsvorming, grondaankopen, begroting, jaarverslag e jaarrekening. De Raad van Toezicht oefent het toezicht uit op basis van schriftelijke stukken, die pe (circa 6 keer per jaar) in de vergaderingen van de Raad van Toezicht worden besproken in aanwezi Leden van de Raad van Toezicht worden benoemd in de vergaderingen van de Raad van Toezicht. Voor leden van de Raad van Toezicht is statutair een zittingsduur bepaald van vier jaar, met een mogelijkheid voor een tweede termijn van eveneens vier jaar. De leden van de Raad van Toezicht treden af conform een rooster van aftreden. Indien één of meer vacatures openstaan, wordt een profielschets van de beoogde leden opgesteld. Na de een directeur. sollicitatieprocedure draagt de Raad van Toezicht geschikte kandidaten voor die door de Raad van Toezicht worden benoemd. Leden Het functioneren van de van Raad de medewerkers van Toezicht wordt worden door directeur benoemd geëvalueerd in de conform vergaderingen een vastgestelde van de Raad van Toezicht. van beoordelingssystematiek. Raad van Toezicht Het functioneren is statutair van de een directeur zittingsduur wordt geëvalueerd bepaald door van de Raad vier van jaar, Toezicht. met een De mogelijkheid v directie legt door middel van het jaarverslag en de jaarrekening verantwoording af aan de beschermers en tweede termijn van eveneens vier jaar. De leden van de Raad van Toezicht treden af conform een ro diverse subsidieverstrekkers. Het functioneren van (de leden van) de Raad van Toezicht, wordt elk jaar in een aftreden. bijeenkomst Indien van de Raad één van of Toezicht meer vacatures geëvalueerd. openstaan, wordt een profielschets van de beoogde leden op een sollicitatieprocedure draagt de Raad van Toezicht geschikte kandidaten voor die door de Raad Effectiviteit efficiency van bestedingen Toezicht worden benoemd. Door het vaststellen van het meerjarenbeleidsplan en meerjarenbegroting en de daaruit voortvloeiende jaarplannen en begrotingen geeft de directie richting aan de doelstellingen van de Stichting Het Groninger Landschap. In het meerjarenbeleidsplan staan richtinggevende doelstellingen geformuleerd. In de begroting en de jaarlijkse werkplannen zijn per product doelstellingen aangegeven. Deze worden doorgevoerd in de werkplannen van de afzonderlijke afdelingen. Het monitoren en evalueren van de uitvoering van processen en activiteiten vindt plaats door een kritische beoordeling van kwartaal en jaarverslagen door de Raad van Toezicht die daarbij op financieel vlak wordt ondersteund door een Financiële Audit Commissie. Het bijeenkomst van de Raad van Toezicht geëvalueerd. jaarverslag wordt ook getoetst aan het meerjarenbeleidsplan en de -planning. Het functioneren van de medewerkers wordt door de directeur geëvalueerd conform een vastgesteld beoordelingssystematiek. Het functioneren van de directeur wordt geëvalueerd door de Raad van T directie legt door middel van het jaarverslag en de jaarrekening verantwoording af aan de bescherm diverse subsidieverstrekkers. Het functioneren van (de leden van) de Raad van Toezicht, wordt elk Effectiviteit en efficiency van bestedingen Directie en afdelingshoofden monitoren en evalueren de uitvoering van activiteiten en processen met behulp van de werkplannen van de betreffende afdeling. De financiële interne processen worden per kwartaal door middel van een management rapportage volgens een vantevoren opgesteld schema gemonitoord. Door het vaststellen van het meerjarenbeleidsplan en meerjarenbegroting en de daaruit voortvloeien jaarplannen De AO-IC (administratieve en begrotingen organisatie geeft en interne de directie controle) richting wordt jaarlijks aan geactualiseerd de doelstellingen en getoetst van door de Stichting Het Gro externe accountant. Landschap. In het meerjarenbeleidsplan staan richtinggevende doelstellingen geformuleerd. In de b de jaarlijkse werkplannen zijn per product doelstellingen aangegeven. Deze worden doorgevoerd in 8werkplannen Stichting van de Het afzonderlijke Groninger Landschap afdelingen. Het monitoren en evalueren van de uitvoering van pr activiteiten vindt plaats door een kritische beoordeling van kwartaal en jaarverslagen door de Raad

9 Stichting Het Groninger Landschap Omgang met belanghebbenden De Stichting Het Groninger Landschap streeft naar een open dialoog met belanghebbenden die zijn onder te verdelen in medewerkers, vrijwilligers, beschermers, schenkers, relaties, bedrijven, overheden, particulieren, standsorganisaties, pers, agrariërs, natuur- en milieuorganisaties en andere betrokkenen. De inhoud en kwaliteit van de verstrekte informatie wordt door de leidinggevenden gewaarborgd. Belangrijke informatiestukken worden in het Management Team besproken en vastgesteld. Het persbeleid is vooral gericht op openheid. De specifieke doelgroepen worden met diverse communicatiemiddelen zoals het kwartaalblad, het jaarverslag en de samenvatting van het jaarverslag, de website, persberichten, gebiedsgerichte en project gerichte informatiebijeenkomsten en door deelname aan diverse overlegorganen en samenwerkingsverbanden geïnformeerd. Het communicatiebeleid van de stichting is vastgelegd in het meerjarenbeleidsplan. Het beleid is erop gericht om optimale relaties te hebben met belanghebbenden en hen gericht te informeren, bijvoorbeeld over natuur- en landschapsbelangen en de activiteiten van de stichting, de ontwikkelingen in de natuurgebieden en de besteding van de ontvangen gelden. De informatieverstrekking vindt plaats via verschillende uitingen gericht op de relevante doelgroep zoals beleidsnota s, publicaties, overleggen met overheden, deelname aan netwerken en overlegorganen. Om daarnaast goed te kunnen voorzien in de informatiebehoeften van de belanghebbenden, zijn de diverse algemene communicatie-uitingen zoals het kwartaalblad, de folders en de website ondergebracht bij de afdeling Communicatie. De middelen worden ingezet om elkaar te versterken. Belanghebbenden kunnen op 1 telefoonnummer en 1 algemeen adres terecht. De stichting beschikt over een vastgelegde procedure om eventuele klachten en vragen zorgvuldig af te handelen. Tevens wordt tijdens de jaarlijkse beschermersbijeenkomst gelegenheid gegeven tot informatieuitwisseling over het beleid van de Stichting. Daarnaast wordt informatie uitgewisseld met belanghebbenden door middel van enquêtes en evaluaties. 9

10 2008 in vogelvlucht Enkele hoofdpunten: Het Groninger Landschap zet zich in voor behoud en ontwikkeling van natuur, landschap en cultuurhistorie. In 2008 hebben we gewerkt aan diverse projecten om deze doelstellingen te halen. Als het gaat om behoud van natuur, nemen we het oorspronkelijke ecosysteem van het betreffende gebied als uitgangspunt. Bij onze projecten is een vast onderdeel de toegankelijkheid van onze gebieden voor het publiek. We willen dat mensen natuur en landschap kunnen beleven en dat is de reden waarom we in onze grotere gebieden onder andere bezoekerscentra inrichten. rode wouw Silvan Puijman 10 Stichting Het Groninger Landschap

11 bever KINA Reitdiepgebied Klaas Huizenga In het Zuidlaardermeergebied werken we aan het herstel en de ontwikkeling van natuurlijke oevers. Een van de maatregelen om dat doel te bereiken is het uitzetten van bevers. Samen met Het Drentse Landschap hebben we dit vorig jaar gedaan. Het uitzetten was een historisch moment, want de bever was al sinds honderden jaren verdwenen uit het noorden. 11

12 De polder aan de noordoever van het Leekstermeergebied hebben we ingericht voor natte natuur. Deze inrichting is gecombineerd met het geschikt maken van deze polders voor kleinschalige waterberging. gele plomp Omke Oudeman De Noordkustkwelders zijn belangrijke overgangsgebieden tussen zee en land. De kwelders zijn echter toe aan grondig herstel. De kwaliteit van de kwelders willen we verbeteren en de soortenrijkdom van jongere kwelderstadia willen we terugbrengen. Hiervoor hebben we samen met Vereniging Natuurmonumenten, de Vereniging van Oevereigenaren en gebruikers, het kwelderherstelplan opgesteld. We hebben hiervoor financiële steun gekregen van het Waddenfonds. herbouw keuterij Harssensbosch Omke Oudeman Afgelopen jaar hebben we veel energie gestoken in het project Laat het Reitdiep weer kronkelen. In het oudste cultuurlandschap van West-Europa gaan we een oud landschapsbeeld herstellen door oude meanders van het Reitdiep weer te vullen met water. Door het verhogen van de waterstand wordt het gebied aantrekkelijker voor weidevogels. Inmiddels zijn we zover dat de inrichting kan beginnen. Om het publiek het landschap te laten beleven en ze te prikkelen het gebied te bezoeken, richten we een bezoekerscentrum in bij Noorderhoogebrug. Het gebied heeft een schitterende, rijke cultuurhistorie. Waar het mogelijk is willen we dit ook laten zien. In dat kader past de herbouw van de keuterij op Harssensbosch. De boerderij staat op de plek waar ooit het koetshuis van de borg heeft gestaan en de boerderij is herbouwd in de stijl van rond Stichting Het Groninger Landschap kwelder nabij Pieterburen Omke Oudeman

13 Het voormalige Waddencentrum Pieterburen is in 2008 verbouwd en opnieuw ingericht. Het bezoekerscentrum hebben we omgedoopt tot Buitenplaats Noordkust. Het thema van de Buitenplaats is de wisselwerking tussen land en zee. Met een tentoonstelling, film en onderzoeksruimte voor de jeugd kunnen we het publiek veel vertellen over de waarde van de Noordkust en kunnen we de mensen stimuleren om het gebied in te trekken en het zelf te beleven. De feestelijke opening van Buitenplaats Noordkust vond plaats op 19 juni Buitenplaats Noordkust Omke Oudeman Gebieden in bezit en beheer (aantal hectares) De Vier Winden Omke Oudeman Behoud van cultuurhistorie is een van de doelstellingen van Het Groninger Landschap en we zijn dan ook blij dat we het afgelopen jaar de restauratie van molen De Vier Winden in Pieterburen hebben kunnen voltooien. Op 22 mei is de kap weer op de molen gezet en in september is de molen opgeleverd. De maal- en pelinrichting van De Vier Winden is volledig hersteld. Verwerving natuurgebieden Op 31 december 2008 heeft Het Groninger Landschap hectare aan natuurgebieden in beheer. In 2008 is 127 hectare verworven waarvan 98 hectare al in ons beheer was. Twee hectare zijn we kwijtgeraakt door ruiling. Het Groninger Landschap ligt nog op schema om de Ecologische Hoofdstructuur in 2018 te realiseren, conform de doelstelling van de overheid. 13

14 Beschermers, Vrienden en (vrijwillig) medewerkers van Het Groninger Landschap aantal beschermers Het aantal Beschermers is in 2008 gegroeid naar , een toename van 549 donateurs ten opzichte van vorig jaar. Vrienden van het Landschap zijn bedrijven en organisaties die ons financieel steunen. Per 31 december 2008 zijn er 33 Vrienden, 1 minder dan vorig jaar. Er zijn 203 vrijwillig medewerkers (verspreid over 15 teams) en 24 professionele medewerkers. De vrijwillig medewerkers zijn gegroepeerd in teams rondom onze gebieden met elk een eigen bestuur. Elk team stelt een activiteitenprogramma op en voert deze, na goedkeuring van de directie, uit. Het bestuur is in 2008 omgevormd tot een Raad van Toezicht. De raad bestaat uit 7 leden, per 31 december is er één vacature. Het personeel kent een personeelsvertegenwoordiging die in 2008 twee keer met de directie heeft overlegd. Voor zowel de vrijwillig medewerkers als de betaalde medewerkers is er een opleidingsprogramma. 14 Stichting Het Groninger Landschap Wetsingersluis bij het Reitdiep Klaas Huizenga

15 Winter e jaargang nummer 4 Ransuilen Water als motor van de natuur Pitrus, verwelkomen of verwensen? Molen De Lelie kwartaalblad van Het Groninger Landschap Het Groninger Landschap GR 2008 nr 4.indd :39:59 1 Openstelling en voorlichting De excursies die de vrijwillig medewerkers organiseren zijn belangrijk, omdat we daarmee aan het publiek kunnen laten zien wat ons beschermingswerk inhoudt. We kunnen zo natuur en landschap laten beleven door de bezoekers. In 2008 organiseerden onze teams 425 activiteiten,* die samen deelnemers trokken. Het afgelopen jaar hebben we 290 persberichten verstuurd naar de media. Veel media namen deze berichten over, Het Dagblad van het Noorden schreef 318 maal over Het Groninger Landschap. Ook RTV Noord besteedde op radio en TV regelmatig aandacht aan Het Groninger Landschap. Via het kwartaalblad Golden Raand en diverse folders en brochures hebben we het publiek geïnformeerd over onze gebieden. In februari is de nieuwe website online gegaan. De site past in onze doelstelling om het publiek te betrekken bij het landschap en ze te stimuleren onze gebieden te verkennen. Thema van de site is Beleef het Groninger landschap en bezoekers kunnen er veel informatie vinden over onze gebieden en cultuurhistorische gebouwen en landschapselementen. Per gebied staan waarnemingen van dieren en planten vermeld en mensen kunnen zelfgemaakte foto s van het landschap toevoegen. De site biedt een actueel overzicht van alle excursies die onze teams organiseren. Er-op-uit excursies april - mei - juni 2008 gratis excursieoverzicht april - juni 2008.indd :04:21 Er-op-uit excursies juli - augustus - september 2008 gratis excursieoverzicht juli - sept 2008.indd :32:33 15

16 Beestachtig mooi In onze gebieden voeren we een systeemgericht beheer, dat wil zeggen dat we maatregelen nemen die ertoe leiden dat we het oorspronkelijke ecosysteem zo dicht mogelijk benaderen. Ook het beheer is erop afgestemd om het oorspronkelijke systeem te behouden en te versterken. Dat is een kwestie van lange adem, maar door te kiezen voor een systeemgericht beheer, ontstaat er natuur waar dieren en planten zich thuis voelen. Door gunstige uitgangssituaties te creëren, vergroten we de biodiversiteit en komen de planten en dieren vanzelf. In dit verslag leest u hier meer over. Vrijwel al onze gebieden maken deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Dit landelijke netwerk van natuurgebieden wordt gerealiseerd door verschillende grondeigenaren, waaronder Het Groninger Landschap. Doel van de EHS is om natuurgebieden te ontwikkelen, te behouden en met elkaar te verbinden, zodat dieren heen en weer kunnen trekken. Bijvoorbeeld om voedsel te zoeken of om zich te kunnen voortplanten. Dieren zijn een goede graadmeter voor de natuurkwaliteit van het landschap. Tellingen en waarnemingen vertellen ons of het beheer succesvol is, of dat we ons beheer wellicht moeten bijstellen. Soms nemen we extra maatregelen om gunstige voorwaarden te creëren voor bepaalde diergroepen. We doen bijvoorbeeld veel voor de weidevogels in het Reitdiepgebied en de kluten van Breebaart. In een aantal van onze gebieden zetten we dieren in als natuurbeheerder om omstandigheden te verbeteren. Dankzij de koniks op Landgoed Ennemaborgh wordt het bos gevarieerder. De paarden hebben de weg voorbereid voor de komst van de das. En heel soms introduceren we dieren in een gebied, omdat ze er oorspronkelijk hebben geleefd en een bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van de natuur. Dat hebben we het afgelopen jaar gedaan met de bever in het Zuidlaardermeergebied. brandganzen 16 Stichting Het Groninger Landschap

17 das Silvan Puijman Dieren leveren een belangrijke bijdrage aan de biodiversiteit om ons heen. Dieren horen bij het landschap. Ze verrijken het, houden het in stand en ze maken het beestachtig mooi. ooievaar Silvan Puijman 17

18 Konik vaste bewoner van Landgoed Ennemaborgh Het Groninger Landschap was in 1981 de eerste natuurorganisatie die koniks inzette voor natuurbeheer. Inmiddels zijn de paarden niet meer weg te denken van het landgoed. Op het landgoed leeft een kudde van zo n veertig paarden en hun belangrijkste bijdrage aan de ontwikkeling van het landgoed is het knagen aan bomen. Aangevreten bomen sterven af en op de vrijgekomen plek zien kruiden en planten kans te ontkiemen, dankzij meer zonlicht. Vlinders en insecten komen op deze planten af en daarmee zorgt de konik voor een meer gevarieerde natuur op het landgoed. Ook holenbroeders als de grote en de kleine bonte specht zijn blij met de koniks. Dode bomen zijn voor hen ideale broedplaatsen. Het grootste succes dat mede aan de konik is te danken, is de terugkeer van de das. Het zijn vooral de keutels van de konik die hierbij bedankt mogen worden. De mestkever komt erop af en deze kever wordt verorberd door de schuwe das. Sinds enkele jaren is er een dassenburcht op het landgoed en ook in 2008 zijn meerdere dassen waargenomen. Helaas is er ook een dier door een auto aangereden tijdens het oversteken van de weg. We zijn in overleg met Rijkswaterstaat om een wildraster langs de A7 te plaatsen om dergelijke drama s in de toekomst te voorkomen. konik Silvan Puijman De bever is terug in het Zuidlaardermeergebied 2008 is een bijzonder jaar geweest. In Groningen en Drenthe is het grootste deel van het Zuidlaardermeergebied en het Hunzedal ingericht voor de natuur en dat betekent dat het een prima leefklimaat is voor de bever. Deze is echter al honderden jaren verdwenen in dit gebied. Samen met Het Drentse Landschap hebben we daarom weer bevers uitgezet. Bevers spelen een belangrijke rol bij de natuurontwikkeling van de oevers van het Zuidlaardermeer en de Hunze. Ze kunnen de variatie in de natuur vergroten. Ze knagen aan bomen langs de oevers en houden de begroeiing kort, zodat de karakteristieke openheid van de oevers terugkeert en behouden blijft. De bevers trekken takken in het water waardoor schuilplaatsen ontstaan voor jonge vissen. Ook libellenlarven en allerlei waterinsecten vinden er een plek. Waar bevers leven, ontstaat meer kleinschalige afwisseling in het water en de oeverzone. Dankzij die afwisseling komen in bevergebieden vaak veel meer dieren- en plantensoorten voor dan in gebieden zonder bevers. bever Silvan Puijman 18 Stichting Het Groninger Landschap

19 De kluut: het gezicht van de Dollard De kluut is al tijdenlang het gezicht van de Dollard. De wadvogel doet zich hier tegoed aan de zeeduizendpoot die in grote aantallen in het slik leeft. De kale kwelders vormen voor de kluut ideaal broedterrein. Echter, het afgelopen jaar heeft de kluut het niet makkelijk gehad in de Dollard, met name niet in Polder Breebaart. Dwarsligger was de brandgans die lange tijd het broedgebied van de kluut in bezit nam. In Polder Breebaart ligt een broedeiland voor de kluut die in kolonies broedt en we proberen de omstandigheden zo gunstig mogelijk te houden. Om het broedeiland kaal te houden (de kluut wil vrij kunnen rondkijken) maaien we het broedeiland jaarlijks. Maar jong riet komt weer snel op en juist dit jonge eiwitrijke gewas is een voedselrijke lekkernij voor de brandgans. De ganzen deden zich tegoed aan het gras en verbleven lange tijd op het broedeiland. Ze ontnamen daarmee de kluut de mogelijkheid om tot broeden te komen. De brandganzen vertrokken pas in mei naar hun broedgebieden in Spitsbergen. Een deel van de klutenkolonie kon gelukkig uitwijken naar de Punt van Reide. Prachtige vlinders rond Bourtange Vlinderliefhebbers konden het afgelopen jaar hun hart ophalen in ons natuurgebied bij Bourtange. We hebben 23 soorten waargenomen. Het bruinzandoogje was koploper met maar liefst 409 exemplaren. De vlinders voelen zich thuis in het gebied en dat heeft vooral te maken met de inrichting die we gedaan hebben en het beheer dat we daar voeren. Verschraling is het sleutelwoord. In 2005 hebben we voedselrijke (landbouw)grond afgegraven en sindsdien wordt het gebied begraasd door koniks en runderen. Zij houden de vegetatie kort zodat kruiden en andere schrale plantensoorten kans krijgen zich te ontwikkelen op de zandige gronden. Duits viltkruid, biggekruid, steenanjer en schapezuring zijn planten die hier (weer) voorkomen. De vlinders zijn er blij mee. Schapezuring is bijvoorbeeld een plant die belangrijk is voor de kleine vuurvlinder. jonge kluten Silvan Puijman Kluut in Klutenplas geholpen met raster Zo moeilijk als de kluut het had in Polder Breebaart, zo soepel ging het in de Klutenplas aan de Noordkust. In het binnendijkse brakwatergebied kwamen vele kluten tot broeden en de nesten waren succesvol: vele eieren kwamen uit en de jongen werden vliegvlug. In navolging van wat we in Polder Breebaart al eerder gedaan hadden, plaatsten we dit jaar een stroomraster rond de broedgebieden. Daarmee hebben we de vos, de belangrijkste rover, op afstand weten te houden. In 2007 waren er namelijk ook veel nesten, maar eieren en jongen waren toen een gemakkelijke prooi. Dit jaar werd slechts een beperkt aantal nesten leeggeroofd door predatoren, waaronder meeuwen, kraaien en een marter. De meeste klutenbroedsels waren succesvol: de Klutenplas doet z n naam weer eer aan. kleine vuurvlinder Silvan Puijman 19

20 Dat de ringslang zich heeft laten zien op Landgoed Coendersborch is een mooi resultaat van het gevoerde beheer. Ringslangen zijn schuw, niet giftig en dus totaal ongevaarlijk voor mensen. ringslang KINA Ringslang laat zich zien in Zuidelijk Westerkwartier De juiste omstandigheden waren er al een tijdje, het was alleen nog een kwestie van tijd tot het eerste exemplaar zich liet zien. En afgelopen jaar was het zover: de ringslang is gesignaleerd op Landgoed Coendersborch in het Zuidelijk Westerkwartier. Zonnend op een oever werd hij waargenomen door de rayonbeheerder. De ringslang is een doelsoort van het natuurgebied bij de Coendersborch. De ecologische verbindingszone die we hier hebben aangelegd is mede bedoeld om het gebied bereikbaar te maken voor de slang. Ringslangen zijn schuw, niet giftig en dus totaal ongevaarlijk voor mensen. Kikkers en salamanders moeten echter vanaf nu op hun hoede zijn. Tot nu toe is het bij één ringslang gebleven. Op het landgoed hebben we broedhopen aangelegd en hopelijk maakt de slang daarvan binnenkort gebruik, zodat er straks een hele populatie ringslangen leeft op Landgoed Coendersborch. groene glazenmaker KINA Groene glazenmaker voelt zich thuis in Leekstermeergebied De groene glazenmaker stelt hoge eisen aan de leefomgeving. De libel wil alleen eitjes afzetten op de krabbenscheer, maar laat deze plant nu ook net hoge eisen stellen. Het water moet schoon zijn en arm aan voedingsstoffen (dus geen restanten van meststoffen). In het Leekstermeergebied komt gelukkig weer krabbenscheer voor en dankzij de maatregelen die we in 2008 samen met waterschap Noorderzijlvest genomen hebben, verwachten we dat de omstandigheden voor plant en libel alleen maar beter zullen worden. Krabbenscheer kan zich beter ontwikkelen en hopelijk leidt dat ook tot meer groene glazenmakers. 20 Stichting Het Groninger Landschap

21 Grutto krijgt kansen in het Reitdiepgebied Het gaat niet goed met de grutto in Nederland. Droge graslanden bieden de weidevogel onvoldoende voedsel. De grond is te hard om in te wroeten en bovendien leven de wormen te diep in de grond waardoor ze veelal onbereikbaar zijn. Als we niets doen zal de karakteristieke weidevogel binnen afzienbare tijd uit ons land verdwijnen. Gelukkig kunnen we starten met de uitvoering van het project Laat het Reitdiep weer kronkelen. Na een lange periode van plannen maken en voorbereidingen treffen, kunnen we aan de slag. We gaan de grondwaterstand verhogen, het eerder ingezette mozaiëkbeheer (gevarieerd maaien) en het beweiden voortzetten en vaste stalmest op het land brengen. Met deze combinatie van maatregelen bieden we de grutto weer betere levenskansen. Het afgelopen jaar hebben we in het gehele Reitdiepgebied een telling laten uitvoeren en daaruit bleek dat de aantallen grutto s laag zijn, evenals de dichtheden (de verspreiding in een gebied). Maar gelukkig bood het telrapport ook positieve aanknopingspunten. Delen van het Reitdiepgebied, zoals de Koningslaagte en het gebied rond Beswerd (de Medenertilsterpolder) en het zuidelijk deel, zijn aangemerkt als gruttokerngebieden en hebben de potentie om uit te groeien tot belangrijke weidevogelgebieden. De populaties die hier voorkwamen zijn hoopgevend. grutto Silvan Puijman oude meander bij Adorp Klaas Huizenga 21

22 Rayon Oost kluut Silvan Puijman Polder Breebaart Polder Breebaart is sinds de inrichting in 2001 een belangrijk broed-, rust- en foerageergebied geworden voor vele soorten wadvogels. Het in- en uitstromen van het zeewater heeft de voormalige polder doen veranderen in een waardevol brakwaternatuurgebied. Vogels en vissen voelen zich thuis in dit gebied. Een toenemend probleem van de afgelopen jaren is echter het langzaam dichtslibben van de geul in Polder Breebaart. De geul is een voormalige wadpriel die we bij de inrichting verder hebben uitgegraven. Via een duiker onder de zeedijk stroomt het zeewater de binnendijkse polder in en uit. Daarmee is de invloed van het getij weer terug. Voedselrijk slib wordt bij vloed ingevoerd. Bij eb echter, krijgt het slib de kans te bezinken. Het stroomt niet mee terug en de slenk slibt daardoor langzaam dicht. De gevolgen daarvan zijn merkbaar op het broedeiland dat middenin de polder ligt (waar vooral koloniebroeders zoals de kluut broeden) en voor de vissen die via Polder Breebaart van zee naar het binnenland trekken en vice versa. Waar het eiland eerder onbereikbaar was voor de vos, zijn nesten en jongen nu gemakkelijk te benaderen: door opslibbing is de geul niet diep genoeg meer, de vos kan erdoorheen waden. Sinds twee jaar plaatsen we een raster met schrikdraad om de rover te weren. Maar liever kiezen we voor een natuurlijke oplossing en dat zou kunnen door het broedeiland te verplaatsen naar het midden van de slenk, zodat water weer een barrière vormt. We onderzoeken samen met andere partijen, waaronder Rijkswaterstaat, hoe we de verdere opslibbing van de slenk kunnen voorkomen. De kluten hadden het afgelopen jaar te kampen met nog een probleem: de brandgans. We maaien het eiland jaarlijks om begroeiing kort te houden, zodat de kluut en andere koloniebroeders goed zicht houden op de omgeving. Maar na het maaien komt het jonge riet snel op en het eiwitrijke jonge riet is aantrekkelijk voor de brandgans. De ganzen zijn tot laat in het voorjaar op het broedeiland gebleven en pas in mei vertrokken naar hun broedgebieden op Spitsbergen. De klutenkolonie zag daardoor geen kans om nesten te maken en tot broeden te komen. Een deel kon uitwijken naar de Punt van Reide. 22 Stichting Het Groninger Landschap

23 Punt van Reide De Punt van Reide is een restant van een oude kwelderwal en is een belangrijke rust- en broedplaats voor wadvogels als de kluut en de kokmeeuw. De rand van de Punt van Reide is met zware basaltblokken goed beschermd tegen afslag door de zee. Voor jonge wadvogels zijn de basaltblokken echter te steil en te kaal en daarom hebben we het afgelopen jaar in overleg met Rijkswaterstaat enkele basaltblokken verwijderd. Over een breedte van circa tien meter hebben we de zeewering verlaagd, waardoor de kreken in de kwelder weer rechtstreeks verbonden zijn met de zee. In de slikranden van deze kreken ontstaat pionierkwelder en hier vinden de jonge vogels goede bescherming tegen rovers als kraaien en meeuwen. De kuikens kunnen nu vrij heen en weer lopen tussen de kwelder en de rand van de zee. Zo hebben we de natuurlijkheid van het gebied kunnen vergroten. Kiekkaaste Klaas Huizenga jonge kluten Silvan Puijman Dollardkwelders Onze kwelders langs de Dollard worden al sinds 1981 begraasd door rundvee. Dit heeft geresulteerd in een waardevol natuurgebied met hoge natuurwaarden en een prachtig beeld. Vogels varen wel bij de brede natuurlijke kwelders die ze gebruiken om te broeden, te foerageren. De vogels gebruiken de kwelders ook als hoogwatervluchtplaats. In de nazomer, als er veel soorten bloemen in bloei staan, vormen de planten een fraai kleurenpatroon. Dit beeld willen we ook weer terugkrijgen bij de Noordkustkwelders. Het kwelderherstelplan biedt tevens mogelijkheden om de kwaliteit van de Dollardkwelders verder te versterken. Voor jonge kluten waren de basaltblokken langs de Punt van Reide een lastige hindernis. De kuikens willen graag vrij heen weer kunnen lopen tussen de kwelder en de rand van de zee om op de slikplaten te kunnen foerageren. We hebben daarom in samenwerking met Rijkswaterstaat enkele basaltblokken verwijderd. 23

24 Rayon Oost grauwe klauwier Silvan Puijman Landgoed Ennemaborgh De natuur op het landgoed kent veel meer variatie sinds we de konikpaarden inzetten voor het beheer. Dat merken we niet alleen aan de das die weer voorkomt op het landgoed, maar ook aan de grauwe klauwier die er dit jaar voor het eerst heeft gebroed. Grauwe klauwieren houden van struweel omdat ze daar grote insecten vinden als kevers, bijen en hommels. Borgterrein, natuurbos, plassen en voormalige landbouwgronden vormen een bont geheel. De afwisseling is de kracht van het gebied maar tegelijk ook de zwakte. De grenzen tussen de verschillende elementen zijn abrupt. Daarom gaan we de overgangen op het landgoed geleidelijker maken. Daartoe richten we de Westweide, het gebied aan de westzijde van het landgoed, opnieuw in. Het doel is om de overgang van bos naar grasland breder en gevarieerder te maken zodat er een geleidelijke overgang ontstaat met bomen, struiken en ruigtekruiden. Vlinders als het hooibeestje, koevinkje en bruin zandoogje kunnen daarvan profiteren. Door een slenk te graven kunnen we het waterpeil in dit deel van het gebied beter beheersen. Voor de Oostweide hebben we eveneens plannen gemaakt. Het doel is om de natuur rond de natuurplas verder tot ontwikkeling te laten komen. We verhogen het waterpeil om verdroging tegen te gaan. Om de waterhuishouding hiervoor aan te passen is in 2008 begonnen met aanpassingswerkzaamheden waaronder verplaatsing van het gemaal Huninga door het waterschap Hunze en Aa s. Hoe groter een natuurgebied, hoe minder kwetsbaar het is. Daarom willen we ons gebied verbinden met het gebied de Tjamme van Staatsbosbeheer, zodat dieren vanuit ons gebied in de Tjamme kunnen komen en dieren van de Tjamme in ons gebied kunnen komen. Voor die verbinding is een tunnel onder de Hora Siccamaweg nodig. Knelpunt is dat het nog jaren kan duren voordat de doorverbinding met De Tjamme kan worden gerealiseerd. Dit is een zorgwekende situatie omdat daarmee de totale inrichting van het gebied wordt vertraagd. In overleg met Rijkswaterstaat willen we een wildraster plaatsen dat moet voorkomen dat dieren de A7 oversteken. Op het landgoed staat een oud paardenviaduct en van dit viaduct gaan we een vleermuisverblijf maken. Op het landgoed leven diverse vleermuissoorten waaronder de grootoorvleermuis, de watervleermuis, de baardvleermuis en de dwergvleermuis. Een broedvogeltelling leverde een verrassende uitkomst op: de bosuil heeft gebroed op het landgoed. Opmerkelijk, want tot nu toe heeft de vogel in Nederland niet noordelijker gebroed dan het Noordlaarderbos. 24 Stichting Het Groninger Landschap

25 Het Groninger Landschap is verheugd als lokale bevolking en bedrijven zich betrokken voelen bij natuur en landschap en er een bijdrage aan willen leveren. Op Landgoed Ennemaborgh hebben we een ooievaarsnest geplaatst en het idee daarvoor was afkomstig van bewoners. We konden het nest plaatsen dankzij steun van aannemingsbedrijf R.J. Vegter BV uit Veendam. Op het landgoed gaan we een oud viaduct inrichten als vleermuisonderkomen en ook hiervoor kunnen we rekenen op steun van bewoners, de medewerkers van het bedrijf Stork GLT en de Bredius Stichting. vleermuis Silvan Puijman Bourtange Het gebied in Bourtange ontwikkelt zich zoals ons voor ogen staat. Door verschraling ontstaat er een open landschap met hier en daar bomen en lage struiken. Planten die van zanderige, voedselarme grond houden, komen tot ontwikkeling. Vlinders zoals de bruine vuurvlinder en de kleine vuurvlinder laten zich veelvuldig zien. Het afgelopen jaar hebben we in een deel van het gebied enkele bomen verwijderd. Daardoor keert het open landschap zoals het hier ooit was weer terug. De bomen stonden langs sloten en namen zonlicht weg. Nu ze gekapt zijn, kan er meer zonlicht op het water en de oevers van de sloten komen. De warmte van de zon stimuleert het leven in en rond het water. Zaden komen tot ontkiemen, larven groeien uit tot insecten en eitjes van vissen kunnen zich ontwikkelen tot jonge vis. bruine vuurvlinder KINA 25

26 Rayon Zuid snoekbaars KINA Voor de visarend hebben we bij Leinwijk een kunstnest geplaatst. Dat heeft ons weliswaar veel (landelijke) publiciteit opgeleverd, maar de visarend heeft er helaas nog geen gebruik van gemaakt. Andere roofvogels wel en ook de nijlgans heeft het nest gebruikt. Zuidlaardermeergebied Samen met Het Drentse Landschap werken we aan de verbetering van de natuurkwaliteit van het stroomdal van de Hunze en aan de ontwikkeling van de natte natuur rond het Zuidlaardermeer. Door het ontwikkelen van natuurlijke oevers ontstaat er meer variatie en zullen de omstandigheden voor planten en dieren verbeteren. Als maatregel om dat te bereiken hebben Het Drentse Landschap en Het Groninger Landschap bevers uitgezet in het Zuidlaardermeergebied en het Hunzedal. De dieren zijn afkomstig uit het Duitse Elbegebied. De bevers is een belangrijke rol toebedeeld in de ontwikkeling van de oevers van het meer en de rivier. Met hun geknaag houden ze de oevers open en dat doen ze op een natuurlijker manier dan wanneer wij de motorzaag ter hand zouden nemen. visarend Silvan Puijman Leinwijk In Leinwijk onderzoeken we hoe waterdynamiek van invloed is op de kwaliteit van water, planten en op de stand van vogels en vissen. Het onderzoek is gestart in 2000 als project Water over Wolfsbarge en is mede mogelijk gemaakt door Kikkoman Foods Europe BV. De uitkomsten die we verkrijgen uit het project hebben we meegenomen en nemen we mee bij de inrichting van andere gebieden rond het Zuidlaardermeer. De ontwikkeling van waterplanten blijft enigszins achter en om de groei te stimuleren hebben we het afgelopen jaar de waterstand in de zomer lager gehouden dan in voorgaande jaren. De opgedroogde grond zag er voor zo n waterrijk gebied wat onnatuurlijk uit, maar het voordeel was dat de zaden in de grond meer warmte kregen en konden ontkiemen. Het resultaat was snel zichtbaar. Riet en zegges kwamen tot ontwikkeling. De oeverplanten, die bij hogere waterstand weer (half) in het water staan, bieden schuilmogelijkheden voor vissen. Ook komen er zo meer gevarieerde plekken voor vissen om eitjes af te zetten. De onderwaterplanten komen helaas nog niet tot ontwikkeling. Oorzaak daarvan is het te hoge sulfaatgehalte van het water. Vooral rietvoorn en blankvoorn maken gebruik van het gebied. De snoek is een belangrijke doelsoort voor het gebied. De snoek is een jager die op zicht jaagt en dus afhankelijk is van helder water. Dat we de roofvis enkele malen hebben waargenomen is een goed teken. Voor het beheer van de graslanden in Leinwijk zetten we Schotse hooglanders in. Sinds vorig jaar laten we ze ook toe op de eilandjes in het gebied. Begrazing is nodig om het terrein open te houden ten behoeve van watervogels die er kunnen rusten, broeden en foerageren. Dat het goed gaat met de vissenpopulatie in het Zuidlaardermeer bewijst wel de visarend die ieder jaar te zien is in het Zuidlaardermeergebied Het afgelopen jaar hebben we bij Leinwijk een kunstnest voor deze roofvogel geplaatst. 26 Stichting Het Groninger Landschap

27 Kropswolderbuitenpolder en Westerbroekstermadepolder Deze twee polders zijn in 2007 ingericht voor waterberging, natuurontwikkeling en recreatie. In de polders krijgt het moeras de mogelijkheid om zich te ontwikkelen en dat gaat prima. Sinds de inrichting van het gebied maken veel water- en moerasvogels gebruik van beide polders en dat was in 2008 niet anders, zij het dat de aantallen minder groot waren dan in het voorgaande jaar. Met name slobeenden en wintertalingen kwamen in de Westerbroekstermadepolder veel minder voor dan in In de Kropswolderbuitenpolder zijn bijzondere soorten waargenomen, zoals de waterpieper en de oeverpieper. We zijn verheugd dat de roerdomp, een zeldzame en kwetsbare moerasvogelsoort, het afgelopen jaar opnieuw tot broeden is gekomen. Er zijn drie roepende mannetjes gehoord en zij gaven daarmee aan dat zij het gebied goed genoeg achten voor de vrouwtjes om er een nest te beginnen. Ook de porseleinhoen is waargenomen en deze vogel is net als de roerdomp een doelsoort van Natura 2000, de Europese richtlijn voor natuurgebieden. In het gebied graast een kudde konikpaarden. Om kuddes gezond te houden en andere bloedlijnen in te brengen, doen we mee aan uitwisseling van paarden met andere gebieden en van andere natuurorganisaties. Zo hebben we een aantal koniks naar Letland gebracht. Doordat de waterstand in de winter flink omhoog gaat, is de begraasbare ruimte veel minder groot geworden. Daarom hebben we het aantal koniks sterk teruggebracht, namelijk van 70 naar 12 stuks. roerdomp Piet Munsterman, Saxifraga Schotse hooglander Omke Oudeman 27