De nar is in dienst van de koning om de koning te doen bewegen. 1

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De nar is in dienst van de koning om de koning te doen bewegen. 1"

Transcriptie

1 1 De nar is in dienst van de koning om de koning te doen bewegen. 1 Ronald Geerts Vrije Universiteit Brussel Politiek theater bestaat al heel lang; volgens sommigen is theater altijd al politiek geweest. De uitspraak van Damiaan De Schrijver die ik gekozen heb als titel voor dit artikel toont dit nog maar eens aan. Twee merkwaardige vaststellingen: dat een toch wel zeer hedendaags theatermaker teruggrijpt naar dit bijna-cliché 2i, en: dat tonelisten zichzelf graag zien als een klasse in strijd met de heersende klasse. In dezelfde gedachtengang wordt de commedia dell'arte vaak als voorbeeld aangehaald van maatschappelijk geëngageerd theater. Misschien ten onrechte. 3 Misschien is vooral Dario Fo verantwoordelijk voor deze opvatting, door het gebruik dat hij gemaakt heeft van deze theatervorm. Wat er ook van zij, ik wil het hier vooral hebben over dat theater waarbij klassentegenstellingen een expliciete rol spelen, "politiek geëngageerd" of "maatschappijkritisch" theater zeg maar. Jean Duvignaud, en vooral Lucien Goldmann hebben afdoende aangetoond dat theater kan gebruikt worden om een vision du monde vorm te geven. Op gepriviligeerde momenten is theater altijd politiek, maar niet altijd expliciet. 4 Met het agitproptheater in het revolutionaire Rusland na 1917 komt het "expliciete" politieke theater pas echt tot ontplooing. 5 Het "expliciete" politieke theater waarover ik het hier wil hebben vertrekt van een dialectische, vaak marxistische uitgangspunten, nauw verbonden met het begrip "klasse". In de prille jaren zeventig duikt bij ons het vormingstheater op, zoals het toen genoemd werd. Mistero Buffo (1972, Kollektief Internationale Scène) geldt algemeen als ijkpunt, al gaat het eigenlijk om een eerste uitbarsting van wat al langer aan het broeden was. 6 "Een klassetheater en niet een theater boven de klasse." 7 (De jaren zeventig) Hoe eerder hoe beter zei de arbeider en hij dankte zijn baas af, zo luidt de titel van een voorstelling van Het Trojaanse Paard uit Ja, het waren duidelijke tijden en het minste dat je kan zeggen is dat de standpunten helder zijn. Een belangrijk deel van het theaterlandschap in de jaren zeventig omschreef zichzelf als politiek theater, of zoals het toen heette vormingstheater. Met revolutionaire zelfverzekerdheid trok men ten strijde tegen het in voege zijnde kapitalisme, terwijl men zich in de rug gesteund voelde door het marxistische gedachtengoed. Marianne Van Kerkhoven vat dit samen als een soort drieslagstelsel: "je moest een situatie analyseren, er een kritiek op formuleren en dan een perspectief aanbieden." 8 Theatermakers vonden "een soort van 'substituerend maatschappelijk elan': de arbeidersklasse zou de motor zijn van de komende maatschappelijke veranderingen en daar haakten wij ons aan vast." 9 Dat heet vaak "de verantwoordelijkheid van de kunstenaar": het begeleiden, verduidelijken en indien nodig, het in gang zetten van de maatschappelijke veranderingen. Je merkt dan ook dat de artistieke praktijk en de reflectie daarover hand in hand gaan. 10 i 1

2 2 Deze zelfverzekerdheid en neiging tot dialectische en objectiverende analyse via "het drieslagstelsel" kon alleen maar totaliserend zijn en vertoont daardoor bijna steeds trekken die we "allegorisch" zouden kunnen noemen. Personages zullen zeer gemakkelijk balanceren tussen psychologisch gemotiveerd handelen en het vertegenwoordigen van een sociale klasse. Soms blijven personages verstoken van individualisering, zoals Poen en Zoen in Hoe eerder hoe beter,... Poen duikt ook in andere voorstellingen op als het (groot)kapitaal om te melden: "'t Is krisis, 't is krisis, mensen jullie zullen offers moeten brengen." 11 Maar "geld heeft geen realiteit" 12 en neemt daarom soms zeer vage vormen aan, een hele grote voet bijvoorbeeld, die op het punt staat de spelers en ons te vertrappelen 13. De allegorische inslag verwatert en je krijgt "een klasse van slaven en een klasse van geld". Hoewel het besef bestaat dat Staat, leger, kapitaal Die denken niet meer Nationaal, maar internationaal 14 en daardoor moeilijk een gezicht kùnnen krijgen, blijkt het toch nog mogelijk dat "op dit ogenblik (...) de massa op de scène [komt] gerend, de drie worden hardhandig van de scène gesleurd. Spandoek wordt ontrold (...)." 15 De rest laat zich raden. Voor alle duidelijkheid: de bedoelde "massa" wordt vertolkt door acteurs. In goede Brechtiaanse traditie is het niet de bedoeling dat het publiek fysiek participeert, maar aangezet wordt tot reflectie waardoor inzicht ontstaat. Dan kan de toeschouwer dat inzicht toepassen in zijn eigen realiteit (en niet in de fictionele, gespeelde, alsofrealiteit van het theater). Zo kan je Het geld halen waar het zit, zoals de titel van een agitpropstuk van de INS oproept. Het kapitaal, genesteld in de kern van de klassenverhoudingen, wordt gestut door "kerk", "leger", "staat", "industrie" en de slippendragers "politici". 16 Zo ontstaat de bekende piramidale maatschappijstructuur: Die grote pieten van hierboven kakken op ons allemaal, maar 't is niet te verwonderen, want t zijn de kazakkedragers van het kapitaal! 17 Vaak wordt deze piramide ook scenografisch geconcretiseerd. Zo in Bezette Straat... bezet de straat! (1977) van 't Sak 18 waarbij "bovenaan: het multinationaal kapitaal. Onder zijn vleugels: industrieel of politikus. Nog eens daaronder: flikken, reklame en massamedia, sjieke ouders, de basis: de kinderen." 19. Gelijkaardig speelt Het spel van Angèle en Adèle (1976, INS De Mannen van den Dam) (...) zich af op twee niveaus: op het hoogste niveau bevindt zich de burgerij, op het laagste, bevinden zich de arbeiders. 20 Het programmaboekje bulkt van de illustraties die steeds opnieuw deze omver te werpen pyramide weergeven. Op de scène wordt gespeeld op twee niveaus: onderaan het volk, daarboven Angèle en Adèle. (Zie illustraties). Zolang alle figuren hun allegorisch karakter behouden is er geen probleem en je vindt inderdaad vaak figuren als de baas en de arbeider. Op bepaalde momenten treden ze bovendien ook zeer duidelijk op als groep: Burgerij tegenover Arbeiders. Toch stel je vast dat de 2

3 3 vijand (het kapitaal, leger, staat) vaker gestereotypeerd verschijnen dan de goede (het volk, de arbeiders). Het streven naar herkenbaarheid induceert een grotere inbreng van anecdotische elementen. Dat geeft de personages meer kleur, maar tegelijkertijd ook meer algemeenmenselijke pyschologie. En dat gaat ten koste van de sociale funderingen van het personage zoals Dina Hellemans heeft aangetoond. 21 Daardoor, aldus nog Hellemans, vertolkt Het spel van Angèle en Adèle de vormproblemen die opduiken bij het gebruik van de allegorie, die een gesloten en onveranderbaar wereldbeeld impliceert, en die botst met de brechtiaanse historicisering die nagestreefd wordt. Door het gebruik van een historische parallel, met name de strijd om het (enkelvoudig) stemrecht die historisch correct wordt gereconstrueerd en (daardoor?) weergegeven op een naturalistische voorstellingswijze moet de vraag gesteld worden: Kan het waar bewustzijn van het proletariaat hoe dan ook worden verpakt in een eminent burgerlijke voorstellingswijze? 22 De verwarring tussen realisme enerzijds en anecdotiek anderzijds zal in dit verhaal nog vaker opduiken overigens. Het blijkt ook vandaag nog een hoogst actueel probleem. Het verbijsterende publieke succes dat Mistero Buffo ( , Kollektief Internationale Nieuwe Scène, INS) had gekend, leidde contradictorisch genoeg tot een verlies van vertrouwen in de eigen analyse. Hoe kon het immers zijn dat een maatschappijkritische voorstelling niet méér in botsing kwam met die maatschappij, met het publiek dus, dat tenslotte toch deel uitmaakt van de heersende ideologie? De toeschouwers hadden het niet begrepen, kon slechts de conclusie zijn. De kritiek raakte niet doorheen de ideologische schermen, opgeworpen door de repressive tolerance van de bevrijde jaren zeventig. 23 In Harlekijn noch knecht noch meester (1976) van de INS verraadt het metatheatrale karakter van de voorstelling het besef dat de vijand misschien in zichzelf moet gezocht worden: "Centraal staat de manier van theatermaken en de wijze waarop deze inspeelt of afketst op het heersende klimaat in denken of voelen," of de poging om "een reflectie te bieden op de burgerlijke cultuur uitgaande van de cultuurmakers zelf." 24 Ook dit moet de ogen openen van de toeschouwer. Immers, "het is het verhaal van een groep toneelspelers maar het kan evengoed de geschiedenis van een groep arbeiders of van iedere groep die zich van zijn onderdrukte konditie bewust wordt." 25 "Dat speelde ik dus. Dat was ik." 26 (Op naar de jaren tachtig) De net geciteerde uitspraak van Arturo Corso nuanceert de totaliserende visie uit de beginperiode. Het gaat om een "groep", en nog exacter "die zich van zijn onderdrukte konditie bewust wordt". We verwijderen ons van het eenduidige begrip "klasse" dat eigenlijk alleen maar het koppel burgerij/arbeider bevat en komen snel uit op "het persoonlijke" dat "politiek" is. Als geen compleet maatschappelijk alternatief kan geboden worden, dan misschien wel een stukje uit het grotere geheel, voor een smaller omschreven doelgroep. Het reeds in de uitspraak het persoonlijke is politiek echoënde feminisme zal een van de mogelijke thematiseringen worden. Roza vertrekt, Vrouwenlandschap (1979) en Een dag uit het leven van Martha Koenen (1978, Het Trojaanse Paard) analyseren de machtsverhoudingen op de werkplek en thuis. Het Werkteater gaat zich toespitsen op de onmondige zieke of ouderling. Deze vernauwing van het vizier zie je natuurlijk ook gebeuren op andere gebieden in de maatschappij. Maar naast een sociologische context als verklaring, spelen bij het politieke theater ook de 3

4 4 werkmethodes een rol. Improvisatie moest leiden naar een grotere authenticiteit in de dramatische inkleuring van de behandelde problematiek. Vooral het Werkteater en Het Trojaanse Paard legden zich toe op improvisatietechnieken 27. Deze laatste groep introduceerde bij ons het forumtheater van Augusto Boal, die naar eigen zeggen theater niet als de revolutie ziet, maar als de voorbereiding op de revolutie. In het formutheater wordt een stukje met een maatschappelijke problematiek (bijvoorbeeld de machtsverhoudingen verpleegsters-dokters in een ziekenhuis) verschillende keren gespeeld en vraagt men aan de toeschouwers te interveniëren wanneer de getoonde handeling volgens hen de foute weg opgaat. Geheel in de geest van de tijd bleek deze publieksparticipatie nog te werken ook en wordt er achteraf zelfs gediscussieerd "tot het gebouw moet sluiten". 28 Koele Brechtiaanse analyse blijft hier achterwege. Zowel Werkteater (improvisatie) als Trojaanse Paard (improvisatie en forumtheater) spelen onbeschaamd in op de emoties van de toeschouwers en pogen op deze manier het persoonlijke ook voor de meest argeloze kijker politiek te maken 29. Merkwaardig is dat niet slechts de groep van de onderdrukten versnipperd raakt. Al evenzeer valt de groep onderdrukkers uit elkaar. In Wisselstuk (1978, Het Trojaanse Paard), waarin een impotente arbeider een nieuw "wisselstuk" aangemeten krijgt, verwordt de heldere, doortastende analyse uit Het spel van Angèle en Adèle tot een opeenstapeling van vage en verwarde gedachten. Een van de personages geeft haar analyse van de maatschappij: En er zijn mensen onder ons die elk een stukje leven voor ons behoeden. Zoals de ekonomen onze lonen; zoals de doktoors onze gezondheid zoals de demokratie onze vrijheid... kindjes, den doktoor is zo nen enormen belangrijke mens in ons leven dat wij hem moeten behoeden voor den totalen ondergang van de economen die voor de vrijheid van de demokratie van de goeiemiddag de maan die draait zonder erg verstrengeld in de zon van den doktoor...(enz) 30 Op het einde confronteert acteur/personage An Nelissen/lerares het publiek met de leegheid van de clichés en het irreële van haar idealen, allemaal op het eerste gezicht spontaan opborrelend: Oh Pietje ze komen binnen (2x) daar zijn ze! Hoera! (3x) (klapt in handen) Leve Ceasar en Cleopatra en Mozes is er ook! Goeiendag Mozes, dag kindjes allemaal Kom maar binnen (3x) Pietje dat zoude moeten zien das schoon! Iedereen is aan het eten! Oh en daar zijn de dansers en de dansereskes en de vuurspuwers en daar begint de film! 31 De monoloog eindigt wanneer de actrice haar masker afzet het publiek aankijkt, als het ware de vragen naar de toeschouwer toespelend. "Ik ben opgewekt bedrukt..., geloof ik" 32 (De jaren tachtig) Hiermee zijn de kiemen gelegd voor het theater dat in de jaren tachtig zal gaan bloeien en dat op het eerste gezicht uitsluitend formeel experimenteert. Via improvisatie hopen theatermakers in zichzelf een laatste oase van authenticiteit te ontdekken. Zowel in Vlaanderen (figuren als Jan Fabre, maar ook Luk Perceval) als in Nederland (het Werkteater) als elders (Pina Bausch in Wuppertal, The Performance Group, later omgedoopt tot Wooster Group in New York) 4

5 5 werd het on(der)bewustzijn aangeboord om uit te proberen welke disruptieve functie ervan kon uitgaan. Dat leverde voorstellingen op die gekenmerkt werden door verregaande fragmentatie en een woekerende esthetisering. Fabre en Bausch kneden de improvisaties van hun spelers tot een opeenstapeling van "stukjes", "acts", soms sketchachtig van aard. Het kritische en politieke karakter verbergt zich precies in deze esthetisering, de abstrahering van wat op het eerste gezicht individuele en authentieke emoties lijken, maar die eigenlijk slechts bestaan uit gemeenplaatsen. Dat plaatst meteen de eigen uitgangspunten op de helling, de titel Het is teater zoals te verwachten en te voorzien was (1981, Jan Fabre) volledig de lading dekt: "theater" en geen performance of de realiteit zelve, waar het getoonde op het eerste gezicht zo op lijkt. In de voor het Hollandfestival gemaakte voorstelling Walzer van Pina Bausch' Wuppertaler Tanztheater wordt bijna niet meer gedanst. Een van de dansers komt even vragen of het publiek wat graag wat dans zou zien. Hij voert dan -in roze tutu- een aantal klassieke passen, sprongen en draaien uit, met de commentaar: "Hier hebt u uw dans!" Bij het begin van de jaren tachtig bleek het nog mogelijk om de canon kritisch te analyseren en die analyse mee op de planken te brengen. Vooral een gezelschap als De Mannen van den Dam (afgesplitst van de oorspronkelijke Internationale Nieuwe Scène) bracht vernieuwend toneel via vaak marxistisch-freudiaans geïnspireerde tekstkritiek van klassiekers als Het Laxeermiddel, Brittanikus, De Pelikaan. Het klassieke klassebegrip wordt hier gehistoriciseerd, misschien uit onvermogen om een sluitende contemporaine analyse te maken. Men kiest ervoor eerder te tonen 'hoe het zover is kunnen komen'. En naast Freud geraakt ook Roland Barthes nog verzeild in het Vlaamse theater, via de collagevoorstelling Mythologies (1985) van Jan Decorte, en Frans/Franz, Tars/zan, Plots/z, (1986) van Dito Dito, voorstellingen waarin "de gespreksstrategieën van de figuren belangrijker zijn dan wat ze zeggen. [...] De taal, het gezegde, wordt steeds minder explicatief (bedrieglijk soms) en de toeschouwer is vaak aangewezen op de minder analytische gedragstaal, die hem een fragmentarische ervaring bezorgt" 33. Maar op welke theoretische basis steunt dit alles? Marianne Van Kerkhoven ziet als grootste verschil tussen toen en nu, "de actualisering van het Marxistische erfgoed met een rijke literatuur vol boeiende ideeën waarop wij konden steunen en terugvallen. De huidige generatie moet haar weg zoeken in een vacuüm zonder maatschappelijk project". 34 Dat levert theater op dat zichzelf in de staart bijt, dat weigert uitspraken te doen, dat hoogstens de tegenstellingen opstapelt. Met het verkruimelen van het marxisme in de jaren tachtig verdwijnt de mogelijkheid op een alternatief en het beeld van de vijand blijkt even kwikzilverig alle gedaantes aan te kunnen nemen als de T-1000 terminator uit Terminator 2: Judgement Day. Taal(gebruik) wordt duidelijk ervaren als onbetrouwbaar en ideologisch besmet. William Burroughs' uitspraak dat "language is a virus from outer space", hernomen door Laurie Anderson in haar voorstelling United States I-IV, illustreert het gevoel dat er iéts moet zijn, maar dat het niet duidelijk is wàt en waar het vandaan komt. Eigenlijk was de uitholling aan twee kanten bezig. Niet alleen de desintegratie van het communisme als maatschappelijk model, maar ook het terugwijken van de werkelijkheid maakte het onmogelijk bepaalde wapens te hanteren. L.S.D. (Just the High Points...) van de Wooster Group (1985) is daarvan een flagrant en bekend voorbeeld, waarin ronduit tegengestelde meningen over het gebruik van LSD zonder onderscheid tegenover mekaar gesteld worden. Ook Jan Decorte 5

6 6 gebruikt in zijn comedies een gelijkaardige vorm van defectieve ironie, waarbij de derde term, de synthese, ontbreekt of zelfs tegengewerkt wordt. Alleen al een titel als Het stuk stuk (1987) blijkt ongrijpbaar en niet te interpreteren: is het stuk stuk (kapot)? Of heet het stuk "stuk"? Of gaat het om een stuk van een stuk? En Kleur is alles (1985) "is 'alleen maar' een komedie over de komedie, over bewuste en onbewuste mechanismen die een theaterpubliek aan het lachen (kunnen) brengen." 35 In de jaren tachtig kon het theater nog slechts proberen een haard van resistance, weerstand te vormen, enerzijds door zich terug te plooien op zichzelf, anderzijds door het proberen blootleggen van "strategies of counterhegemonic resistance by exposing processes of cutural control and emphasizing the traces of nonhegemonic dicsourses whithin the dominant." 36 Hoewel dit voor een aantal waarnemers zeker betekent dat "het begrip politiek theater implodeerde en een flinke devaluatie [onderging], omdat de nieuwe strategieën in het theater conventionele structuren, normen en tradities ontmantelden en daarmee een impliciet-politieke dimensie in zich droegen. Alles was plots politiek." 37 "De pijn om de heersende cultuur te zijn" 38 (De jaren negentig) In de jaren negentig zet deze tendens zich in eerste instantie verder door. Arne Sierens en Alain Platel kleden in hun trilogie Moeder en Kind (1994), Bernadetje (1996) en Allemaal Indiaan (2000) alledaagsheid uit door ze op de scène zetten in een steeds duidelijk omschreven ruimte die verwijst naar de realiteit, maar er toch ook van afwijkt. Het realisme wordt ad absurdum doorgetrokken en uitvergroot, als het moet tot vervelens toe. Daarbij ligt de nadruk niet op (politieke) analyse, maar toch krijg je personages die hun klasse met zich mee dragen, of ermee geconfronteerd worden (zoals Niet alle Marokkanen zijn dieven. 2000), waardoor deze voorstellingen de anekdotiek overstijgen, zonder evenwel de clichés duidelijk te willen doorprikken. En ja, ook hier duikt de allegorie opnieuw op, misschien nog het duidelijkst in de personages, want er loopt (danst, springt) inderdaad een indiaan rond in Allemaal Indiaan. Geen echte natuurlijk, maar een spastische jongen, in een "reservaat" dat toch probeert de wereld te representeren op een integrale manier, getuige deze uitspraak van coregisseur Alain Platel: "Je probeert toch telkens heel de wereld in één kunstwerk te steken, zo volledig mogelijk te zijn. Dat kan dan niet anders dan dat het vol zit." 39 Cultuursocioloog Rudi Laermans hekelt echter net de stereotiepe manier waarop de sociale klassen getekend worden: Wat mij aan Allemaal Indiaan het meest stoort is de klakkeloze reproductie van een handvol stereotiepe voorstellingen van 'het volle volkse leven'. Hun schijnbare waarachtigheid is fake: ze berust op de hérkenning van onder meer via tv-soaps ingeburgerde beelden van het leven van ongeschoolde arbeiders, kansarmen en andere bewoners van de onderklasse. Juist het theater zou een plaats moeten zijn om deze dominante beeldvorming ter discussie te stellen (...) 40 Wat immers mankeert in de scènische aaneenschakeling van anecdotes is "afstandelijkheid of reflexiviteit", aldus nog Laermans, die hierbij (bewust) de theorie van het "drieslagstelsel" nog eens dunnetjes over doet, wel dertig jaar later natuurlijk. In die zin ligt dit theater rechtstreeks in de (postmoderne) lijn van het op zichzelf terugplooien en de vijand als het ware met de eigen wapens proberen te bestrijden (Fabre gebruikt ergens deze uitdrukking in verband met 6

7 7 zijn De macht der theaterlijke dwaasheden). In de ogen van vele toeschouwers (en beschouwers) begint dit theater inderdaad steeds meer op de werkelijkheid te lijken: als "een kijkgat in de werkelijkheid" 41, of het eenvoudigweg tonen van een "homp realiteit" 42. Nog meer dan in de jaren tachtig al het geval was, blijkt de werkeljkheid zich te verschuilen (of te verdwijnen, Baudrillard) achter representaties. Hoe meer de gehele maatschappij een performative society wordt, hoe moeilijker het theater het krijgt om haar plaats te vinden als kritisch commentator. Conflict, de aloude kern van het drama wordt steeds evidenter ingebouwd in het functioneren van de gehele maatschappij, waardoor theater hoe langer hoe meer een onderdeeltje wordt van het grotere geheel performance: Performative societies in the contemporary world are found particularly where democracy and capitalism meet. In such societies performance has gained a new kind of potency because multi-party democracy weaves ideological conflict visibly into the very fabric of society. It follows that, especially in highly mediatised societies, the performative becomes a major element in the continuous negotiations of power and authority. 43 Theater ziet zich zo beroofd van belangrijke aspecten die het altijd sinds eeuwen als kernen van de theatrale praktijk beschouwde. Als Sierens en Platel niet expliciet politieke analyses tonen op de scène, gaat een groep als het toneelspelersgezelschap STAN net letterlijk "hompen realiteit" aan mekaar smeden. In Het is nieuwe maan en het wordt aanzienlijk frisser (1992) gaat speler Frank Vercruyssen als een dj nieuwsberichten en toespraken rond de Golfoorlog, maar ook fragmenten Büchner en Bernhardt, mixen. Met de woede van de door hem zo geapprecieerde rappers wil hij het publiek de manipulatie (door de media en de politici) laten horen en zien. Het is tegelijkertijd een poging om de theatraliteit van de werkelijkheid te ontmaskeren, die volgens Vercruyssen voor een groot deel genesteld is in het taalgebruik. 44 Expliciet politiek theater dat ook zelfrelexief probeert te zijn, want Vercruyssen staat op de scène in zijn onderbroek, maar wel met jas, hemd en das. In One 2 Life (1996) neemt Stan het op voor de opgesloten Amerikaanse zwarte activist George Jackson. Maar ook wanneer ze klassieke teksten spelen gebeurt dat vaak met een simpele rechtoerechtaan politieke analyse, zoals bijvoorbeeld in hun versie van De misantroop (1998). Het enige wat mankeert is het alternatief, dat onmogelijk te formuleren lijkt. Enigszins pathetisch getuigt Frank Vercruyssen: Ik was op dat moment van de geschiedenis gewoon woest. Ik had geen zin meer om daar nog over na te denken, om mij af te vragen of dit al dan niet relevant was. Ik kon alleen maar zeggen wat ik dacht, zonder dat op te kuisen of zo te 'versubtiliseren' dat het weer volledig vrijblijvend werd. 45 Merkwaardig is wel dat deze uitspraken komen van iemand die werkt in een bijna collectieve context. De woede is echter individueel en ook dat is een strategie: Alleen het individueelste standpunt heeft volgens mij een sociale gemeenschappelijkheid. Je moet je standpunt helemaal individueel laten worden, opdat de stelling 'dit is de waarheid' volledig ondermijnd wordt." 46 Veel verder dan dit kan je niet gaan in het ontbinden van het klassenbegrip. 7

8 8 Dit zijn twee relatief extreme voorbeelden, maar in de eerste helft van jaren negentig vertonen nog meer jonge theatermakers de expliciete intentie om politiek theater te bedrijven. Ook groepen als Dito Dito en De Roovers nemen weer duidelijke standpunten in en komen daarbij opnieuw uit bij een dialectische analyse, niet zozeer de uitgeholde tegenstelling 'burgerij' en 'arbeider' maar eerder 'allochtoon' en 'autochtoon', 'ingesloten' en 'uitgesloten'. Dito Dito gaat zich proberen verankeren in de Brusselse maatschappelijke situatie door te gaan werken met allochtonen (J'y suis resté depuis/en daar ben ik gebleven, 2001) of Franstaligen (die voor vele Vlamingen al even vreemd overkomen). De Roovers pakken klassieke teksten aan (The Merchant of Venice in een slapstickversie gecombineerd met Othello in Venetië, 1998) of teksten van Sartre en Camus. Zoals bij Tg Stan staat bij hen ook steeds de verhouding centraal tussen het individu, of juister het persoonlijke en de maatschappij. Merkwaardige varianten van deze heroriëntatie van de klassentegenstellingen vind je in One 2 Life, reeds aangehaald, en het bijzondere Rwanda 1994 (1999) van Groupov en nog recenter Lumumba-bah! (Nadine Lavern en Sam Bogaerts, 2002), waarin telkens aspecten van de blanke postkoloniale nachtmerrie aan bod komen, én de plaatsbepaling van het persoonlijke tegenover het sociale. En zelfs terwijl ik deze tekst schrijf, als ik even er tussenuit wip om te kijken naar een try-out voorstelling van Bacchanten door Zuidelijk Toneel Hollandia, verschijnt Dionysos heel expliciet omschreven als "de vreemdeling". Dat gebeurt natuurlijk ook wel in de oorspronkelijke versie, maar hier wordt dit gecombineerd met Syrische muzikanten, de angst voor het "vreemde" en zeker voor vreemde erediensten / godsdiensten. De tegenstelling ingesloten/uitgesloten vind je terug in het werk van Dito Dito, Arne Sierens, Alain Platel maar ook bijvoorbeeld in de programmatie van de Beurschouwburg of, nog ruimer bekeken, in de keuze van zowel Beursschouwburg als Koninklijke Vlaamse Schouwburg om zich (tijdelijk) te vestigen in "kansarme" buurten. Pogingen om het theater te laten wortelen in de sociale werkelijkheid en zo te komen tot wat in de Angelsaksische landen bekend staat als community theatre: theater gemaakt door en voor een gemeenschap, maar liefst met een kritische inslag: "In principe heeft iedere belangstellende - artiest, toeschouwer, Brusselaar- interventierecht." 47 Je kan er niet omheen: theatermakers werpen zich nog steeds op als het geweten van onze maatschappij. Een tendens die soms onbedoeld theater oplevert zoals de rel rond de opening van het Toneelhuis, waarbij een conservatief liberaal politicus zich geshockeerd voelde door een voorstelling die -ironisch genoeg- over theater(kritiek) gaat. En soms lijkt het aloude agitproptheater terug van lang weggeweest wanneer op verkiezingsavonden theaters (Toneelhuis, Stan) feestelijkheden of haarden van verzet organiseren (al naargelang de verkiezingsuitslag). Je kan hier alleen maar besluiten dat het politieke theater dat zich sinds de jaren negentig heeft ontwikkeld voor een flink deel probeert het politieke theater gewoon te heruitvinden. Dat gebeurt op een veel grotere schaal dan toen. 48 Ik heb het hier vooral gehad over de meer evidente voorbeelden, maar eigenlijk noemt elk theatermaker zich vandaag de dag "politiek" (van Franz Marijnen tot Ivo Van Hove). Peter Sellars verwoordt het zo: "Onze taak als kunstenaar, voor nu en altijd, is een strijd te vinden en daar te leven. En indien je nog geen strijd hebt opgemerkt, zoek dan alsjeblieft een ander beroep!" 49 NOTEN 8

9 9 1 Damiaan De Schrijver in een interview door Katrien Darras, "Eigenlijk maken we volkstoneel." Etcetera 72,jg 17, juni 2000, De Schrijver maakt deel uit van het politiek bewuste toneelspelersgezelschap Stan 3 Ik geloof daar niets van, beweert Rob Erenstijn ferm in zijn De geschiedenis van de commedia dell arte. Amsterdam, International Theatre Bookshop, 1985, Over theater doorheen de geschiedenis, zie: Jean Duvignaud, Les ombres collectives. Sociologie du théâtre. Paris, PUF, 1973 en natuurlijk Lucien Goldmanns bekende Racine-studie Le dieu caché., Paris, Gallimard, Zoals de tribulaties rond de Werkgemeenschap van de Beursschouwburg in 1968 en in Nederland Aktie Tomaat. Trouwens, Het Trojaanse Paard was al aktief in Veel van de spelers die de Internationale Nieuwe Scène (INS) zouden vormen, hadden al stukken van Dario Fo gespeeld in de Antwerpse Koninklijke Nederlandse Schouwburg (KNS), in regie van Fo's rechterhand Arturo Corso. 8 Arturo Corso, "Voorwoord" in de programmabrochure van Harlekijn noch knecht nog meester. s.l., s.d 9 Marianne Van Kerkhoven, "Twaalf bedenkingen omtrent een politiek theater vroeger en nu.", Courant, jaargang 9, nr 28, januari 1996, 3-5. Overigens is het politiek geëngageerde theater van 1968 tot circa 1990 uitgebreid in kaart gebracht door een onderzoeksproject aan de Vrije Universiteit Brussel, geleid door Dina Hellemans en waarvan ook Van Kerkhoven een van de spilfiguren was. Dat resulteerde in vijf boekwerken waarvan een zesde, Op de voet gevolgd een soort kritische samenvatting hiervan probeert te zijn. Dina Hellemans, Ronald Geerts, Marianne Van Kerkhoven (eds). Op de voet gevolgd. Twintig jaar Vlaams theater in internationaal perspectief. Brussel, VUB-Press, Een bijkomende aanvulling vindt men in: Dina Hellemans & Ronald Geerts, "A Survey of Some Tendencies in Recent European Theatre and Dance, Using the Flemish and Brussels Stage as a Cross-roads Situation and as a Touchstone Regarding American Influence." in: Dina Hellemans & Ronald Geerts, Unwitting Influences in Theatre. Brussel, VUB-Press, idem 8 12 De hierboven geciteerde Marianne Van Kerkhoven bijvoorbeeld, was enerzijds actief binnen Het Trojaanse Paard en anderzijds werkzaam als wetenschappelijk vorser. Nog steeds combineert ze trouwens de jasjes van dramaturge en essayiste Julian Beck, "In a supplementary society." Het toneel/teatraal 1967 n 6 (vertaling: Ruud Engelander). 15 In een voorstelling van het Amerikaanse Bread and Puppet Theatre die ik ooit zag in Théâtre 140, maar waarvan ik de titel kwijt ben Opvallend trouwens dat bij dit groepje ook vaak de vakbond genoemd wordt

10 Hellemans Ook Harlekijn noch knecht noch meester is gedeeltelijk door improvisatie tot stand gekomen. En zoals reeds gezegd in het begin van dit artikel: vaak veronderstelt men een verband tussen improvisatie en (ideologie)kritiek. 28 Arturo Corso, o.c. 29 Paulien Mol, Iedereen kan teater maken, zelfs teatermakers!, Speltribune, jaargang 3, nr 7, zomer 79, Wisselstuk, 31 idem, voor een goed begrip: "Pietje" is een kanarie. 32 Guy Joosten, Een stuk van twee dagen. (naar een idee van Peter Handke), Etcetera 20, jg 5, dec 1987, Geert Opsomer, "Wat is er van de tekst?", Etcetera 13, jg 4, april 1986, Een goede vergelijking tussen de methodes van Brecht en Boal vindt de lezer in Hans van Maanen, Brecht: de grote onbekende in het vormingstheater. In: Edmund Licher & Sjaak Onderdelinden (red.), Het gevoel heeft verstand gekregen. Brecht in Nederland. Rotterdam, Amsterdam, Aristos, Theater Instituut Nederland, 1998, Van Maanen wijst overigens terecht erop dat wanneer een toeschouwer gaat meespelen, hij of zij niet meer zichzelf is, maar een rol speelt Opsomer 38 Peter Sellars, "Het vinden van een stem.", in: Geert Opsomer (red.), City of Cultures. Brussel, Vlaams Theater Instituut, 1995, Alain Platel Dans en politiek, Interview met Steven De Belder, in De Warande informatief Rudi Laermans "Kritiek als lange mars door de taal." in Etcetera xviii 71, Arne Sierens, Moeder en kind 42 Kershaw Frank Vercruyssen, "De duidelijke visie dat er niets duidelijk is, kortom." (Interview Luk Van den Dries en Bruno Koninckx), Etcetera 37, 1992, Ook hier betoont Vercruyssen zich een bewust of onbewust navolger van het "oude" politieke theater. Taal(gebruik) wordt overigens vaker als probleem herontdekt: ook bij Dito Dito is dat (al van bij het begin) het geval. 45 idem 46 idem 47 Paul Corthouts, "De Beursschouwburg: een cultuurhuis in een grootstad onder druk." In: Geert Opsomer (red), City of Cultures. Brussel, Vti, Een tendens die bovendien gesteund wordt door een kritisch discours: met de regelmaat van een klok stelt het tijdschrift Etcetera het politieke theater aan de orde en regelmatig gaan cultuursociologen en -filosofen als Rudi Laermans, Dirk Van Bastelaere, Lieven De Cauter, Dieter Lesage met elkaar in de clinch. Ook het Vlaams Theater Instituut heeft, zeker onder het beleid van Klaas Tindemans aktief deelgenomen aan de discussie onder kunstenaars 10

11 11 (denken we aan het initiatief Vuile handen waarin kunstenaars standpunten innamen tegenover de verrechtsing). 49 Peter Sellars, geciteerd in Ann Olaerts, "Voorwoord", in Geert Opsomer, City of cultures, 5. 11

Recensie Winterkant (SKaGeN) door Pol Arias Radio 1 Neon, maandag 12 maart 2007

Recensie Winterkant (SKaGeN) door Pol Arias Radio 1 Neon, maandag 12 maart 2007 Recensie Winterkant (SKaGeN) door Pol Arias Radio 1 Neon, maandag 12 maart 2007 Neon / Nicky Aerts: Met de voorstelling Winterkant sluit het Antwerpse gezelschap SKaGeN een trilogie af. Daarin kwam eerst

Nadere informatie

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen 14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie

Nadere informatie

Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk

Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk De Werkgroep Vorming en Toerusting ontwikkelde een programma voor de parochies om te benutten bij de promotie dvd en het artikel Alles is genade uit het Identiteitsnummer

Nadere informatie

Stel jezelf niet onder de Wet!

Stel jezelf niet onder de Wet! Dit document is een script van onderwijs dat is bedoeld om via video te worden getoond. In de video worden relevante tekst, dia s, media en afbeeldingen getoond om de presentatie te vereenvoudigen. Daarom

Nadere informatie

Relatie <> Religie. Beste Galsem,

Relatie <> Religie. Beste Galsem, RelatieReligie BesteGalsem, Hetfeitdatjouwpatientnuopeenchristelijkevenementisisnietongevaarlijk.Hetgeestelijke levenvanjouwpatientzalgrotesprongenmakennaarhetkampvandevijandtoe.watikjou aanraadisomditnietafteremmen,maaromdittebederven.brengjouwpatientincontactmet

Nadere informatie

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1 1 Korintiërs 12 : 27 kerk in deze (21 e ) eeuw een lastige combinatie? want juist in deze tijd hoor je veel mensen zeggen: ik geloof wel in God maar niet in de kerk kerk zijn lijkt niet meer van deze tijd

Nadere informatie

Van mij. Een gezicht is geen muur. Jan Bransen, Universiteit Utrecht

Van mij. Een gezicht is geen muur. Jan Bransen, Universiteit Utrecht [Gepubliceerd in Erik Heijerman & Paul Wouters (red.) Praktische Filosofie. Utrecht: TELEAC/NOT, 1997, pp. 117-119.] Van mij Een gezicht is geen muur Jan Bransen, Universiteit Utrecht Wij hechten veel

Nadere informatie

Er is toch niemand die jou aardig vindt. SUKKEL.

Er is toch niemand die jou aardig vindt. SUKKEL. Liefde Ik laat je nooit in de steek. Ik zal je helpen. Jij bent mijn beste vriendin. Het mooiste wat ik heb, geef ik aan jou. Ik ben verliefd... Ik heb alles voor je over. IK HOU VAN JOU! Ik bid voor je.

Nadere informatie

Apostolische rondzendbrief

Apostolische rondzendbrief oktober 9, 2011 Jaargang 1, nummer 1 Lieve mensen, Zo bent u een voorbeeld voor alle gelovigen in Macedonië en Achaje geworden. Wij zijn nu al weer een tijdje hier in het zuiden van Griekenland, in de

Nadere informatie

AANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS?

AANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS? AANTEKENINGEN Alles draait om de visie op Jezus Christus. Door de eeuwen heen is er veel discussie geweest over Jezus. Zeker na de Verlichting werd Hij zeer kritisch bekeken. De vraag is waar je je op

Nadere informatie

Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15

Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15 Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15 U hebt de Geest niet ontvangen om opnieuw als slaven in angst te leven, u hebt de Geest ontvangen om Gods kinderen

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info. Racisme

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info. Racisme Racisme Ik heb een onderwerp gekozen dat jullie misschien een beetje vreemd zullen vinden, namelijk het thema 'racisme'. Als je dat woord opzoekt dan staat er: Racisme: racisme is het discrimineren van

Nadere informatie

KIJKWIJZER FDN MUSEUM

KIJKWIJZER FDN MUSEUM KIJKWIJZER FDN MUSEUM Welkom in Heerenveen Museum. Hier ontdek je het verhaal van Heerenveen. Je gaat straks kijken naar het Ferdinand Domela Nieuwenhuis Museum. Domela had een duidelijke mening over drank

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info Suriname Voorwoord Ik houd mijn werkstuk over het land Suriname. Ik heb het onderwerp gekozen omdat mijn oom uit Suriname komt en ik het daarom ook een heel interessant land vind waar ik graag meer over

Nadere informatie

Jan Bransen Het Schrijven van een Filosofisch Essay

Jan Bransen Het Schrijven van een Filosofisch Essay Jan Bransen Het Schrijven van een Filosofisch Essay Onderstaande tekst schreef ik jaren geleden om studenten wat richtlijnen te geven bij het ontwikkelen van een voor filosofen cruciale vaardigheid: het

Nadere informatie

Ideeën presenteren aan sceptische mensen. Inleiding. Enkele begrippen vooraf

Ideeën presenteren aan sceptische mensen. Inleiding. Enkele begrippen vooraf Ideeën presenteren aan sceptische mensen Inleiding Iedereen heeft wel eens meegemaakt dat het moeilijk kan zijn om gehoor te vinden voor informatie of een voorstel. Sommige mensen lijken er uisluitend

Nadere informatie

Lesbrief HyperISH. ISH_lesplan.indd 1 18-02-13 11:23

Lesbrief HyperISH. ISH_lesplan.indd 1 18-02-13 11:23 Lesbrief HyperISH I don t even know what I was running for - I guess I just felt like it. Holden Caulfield in The Catcher in the Rye door J.D. Salinger De maatschappij zit vol verwachtingen, de eisen zijn

Nadere informatie

Jezus zoekt ruzie. en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder

Jezus zoekt ruzie. en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder Jezus zoekt ruzie Inleiding Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard. Want ik kom een wig drijven tussen een man en zijn vader,

Nadere informatie

cultuur & media hoorcollege moderniteit en postmoderniteit theo ploeg

cultuur & media hoorcollege moderniteit en postmoderniteit theo ploeg cultuur & media hoorcollege moderniteit en postmoderniteit theo ploeg 1 Wat ga ik behandelen? moderniteit versus postmoderniteit korte geschiedenis verlichting en romantiek modernisme postmodernisme postmoderniteit

Nadere informatie

OPDRACHT 1 : SCRIPT EN INTERACTIEVE VERSIE VAK : SCHRIJVEN --LOIS VEHOF--

OPDRACHT 1 : SCRIPT EN INTERACTIEVE VERSIE VAK : SCHRIJVEN --LOIS VEHOF-- OPDRACHT 1 : SCRIPT EN INTERACTIEVE VERSIE VAK : SCHRIJVEN --LOIS VEHOF-- Confrontatie scene Written by Loïs Vehof Genre: Avontuur Locatie: De oude tempel Protagonist: Wachter Antagonist: Dief Conflict:

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het gaat om aanraken vandaag. Aanrakingen die mensen beter maken. Heilzame, helende aanrakingen.

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het gaat om aanraken vandaag. Aanrakingen die mensen beter maken. Heilzame, helende aanrakingen. Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het gaat om aanraken vandaag. Aanrakingen die mensen beter maken. Heilzame, helende aanrakingen. De verhalen van vandaag uit het evangelie van Marcus

Nadere informatie

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven.

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. Beginsituatie: De lln doen als inleiding op het project rond geloven en de kerkwandeling, een filosofisch gesprek. Er komen verschillende

Nadere informatie

HC zd. 42 nr. 31. dia 1

HC zd. 42 nr. 31. dia 1 HC zd. 42 nr. 31 weinig mensen zullen zeggen dat ze leven voor het geld geld maakt niet gelukkig toch zeggen we er graag achteraan: wel handig als je het hebt want waar leef ik voor? een christen mag zeggen:

Nadere informatie

Preek Marcus 7: 1 23 over de Wet

Preek Marcus 7: 1 23 over de Wet Lieve gemeente, Is de kerk vandaag de dag nog actueel? Gisteren hebben we de zomermarkt gehad en hebben we weer met een grote groep mensen een hele hoop werk gedaan voor onze kerk. Het was een dag waarop

Nadere informatie

(Naar Antoine de Saint- Exupéry)

(Naar Antoine de Saint- Exupéry) (Naar Antoine de Saint- Exupéry) Tekst: Yvon Haan Toegevoegde teksten verteller: Pieter Kromhout Personages 1. Kleine prins 2. Piloot (de volgende personages kunnen dubbelrollen spelen) 3 Bloem 4. Koning

Nadere informatie

Voorwoord. 15 miljoen mensen Op dat hele kleine stukje aarde Die moeten niet t keurslijf in Die laat je in hun waarde

Voorwoord. 15 miljoen mensen Op dat hele kleine stukje aarde Die moeten niet t keurslijf in Die laat je in hun waarde Voorwoord 15 miljoen mensen Op dat hele kleine stukje aarde Die moeten niet t keurslijf in Die laat je in hun waarde Fluitsma & Van Tijn, 2007 Het zijn er inmiddels 16 miljoen en het zullen er ook nog

Nadere informatie

VOORBEELD CASUS. Wat is de winst van wachten tot het laatste moment? een socratisch gesprek uitgeschreven

VOORBEELD CASUS. Wat is de winst van wachten tot het laatste moment? een socratisch gesprek uitgeschreven VOORBEELD CASUS Wat is de winst van wachten tot het laatste moment? een socratisch gesprek uitgeschreven Hieronder tref je een beschrijving van een socratisch gesprek van ca. 1 1/2 uur, in 5 stappen. Voor

Nadere informatie

Lesbrief 14. Naar personeelszaken.

Lesbrief 14. Naar personeelszaken. http://www.edusom.nl Thema Op het werk Lesbrief 14. Naar personeelszaken. Wat leert u in deze les? Wanneer u zeggen en wanneer jij zeggen. Je mening geven en naar een mening vragen. De voltooide tijd gebruiken.

Nadere informatie

Latijn: iets voor jou?

Latijn: iets voor jou? : n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de

Nadere informatie

Begrippenlijst 6 Massamedia Klas 3

Begrippenlijst 6 Massamedia Klas 3 Begrippenlijst 6 Massamedia Klas 3 = herhaling van een begrip van begrippenlijst 1, 2, 3, 4 of 5 Computeranimatie Massamedia Animatie op de computer gemaakt. Animatie is een film die gemaakt is door foto

Nadere informatie

verzoeking = verleiden om verkeerde dingen te doen dewijl = omdat wederstand doen = tegenstand bieden de overhand behouden= de overwinning behalen

verzoeking = verleiden om verkeerde dingen te doen dewijl = omdat wederstand doen = tegenstand bieden de overhand behouden= de overwinning behalen Zondag 52 Zondag 52 gaat over de zesde bede. Leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van de boze. Want van U is het Koninkrijk en de kracht en de heerlijkheid, in der eeuwigheid. Amen. Lees de tekst

Nadere informatie

Wat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel)

Wat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel) Wat is realiteit? De realiteit is de wereld waarin we verblijven met alles wat er is. Deze realiteit is perfect. Iedere mogelijkheid die we als mens hebben wordt door de realiteit bepaald. Is het er, dan

Nadere informatie

Zondag 8 november 2015 Sint Maarten de oogst van ons leven

Zondag 8 november 2015 Sint Maarten de oogst van ons leven Zondag 8 november 2015 Sint Maarten de oogst van ons leven Lezing: Marcus 12 : 28 34 De herfst brengt voor veel mensen een zekere weemoedigheid.: de bladeren vallen, de zomer is echt voorbij. In de herfst

Nadere informatie

Hartstocht voor je financiën

Hartstocht voor je financiën INHOUDSOPGAVE 1. Hartstocht voor je financiën................................ 5 2. Geld!...................................................... 7 3. De wet van de geleidelijke groei............................

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Voorwoord 7 Inleiding 11

Inhoudsopgave. Voorwoord 7 Inleiding 11 Inhoudsopgave Voorwoord 7 Inleiding 11 1 Gevoel en verstand in de liefde 15 2 De partnerkeuze 21 3 Mythes over de liefde 29 4 De liefde ontraadseld 35 5 Verbetering begint bij jezelf 43 6 De vaardigheden

Nadere informatie

Pinksteren 2015 -- oogst van de vruchten. Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11

Pinksteren 2015 -- oogst van de vruchten. Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11 Pinksteren 2015 -- oogst van de vruchten Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11 Als wij Pinksteren vieren, dan vieren we toch ook dat de boodschap van Gods liefde wereldwijd rondgaat. Dat we in het

Nadere informatie

Doel van Bijbelstudie

Doel van Bijbelstudie Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het

Nadere informatie

Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14

Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14 Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Twee prachtige lezingen vanochtend. Er

Nadere informatie

STIJLEN VAN BEÏNVLOEDING. Inleiding

STIJLEN VAN BEÏNVLOEDING. Inleiding STIJLEN VAN BEÏNVLOEDING Inleiding De door leidinggevenden gehanteerde stijlen van beïnvloeding kunnen grofweg in twee categorieën worden ingedeeld, te weten profileren en respecteren. Er zijn twee profilerende

Nadere informatie

VLAAMSE GEMEENSCHAPSCOMMISSIE PARLEMENT VOOR 17-PLUSSERS INTEGRAAL VERSLAG. Vergadering van donderdag 4 oktober 2012. Debat over:

VLAAMSE GEMEENSCHAPSCOMMISSIE PARLEMENT VOOR 17-PLUSSERS INTEGRAAL VERSLAG. Vergadering van donderdag 4 oktober 2012. Debat over: VGC 1 VLAAMSE GEMEENSCHAPSCOMMISSIE PARLEMENT VOOR 17-PLUSSERS Zitting 2012-2013 Extra nummer INTEGRAAL VERSLAG Vergadering van donderdag 4 oktober 2012 Debat over: Gemeenteraadsverkiezingen 14/10 VGC

Nadere informatie

Jezus, het licht van de wereld

Jezus, het licht van de wereld Jezus, het licht van de wereld Het evangelie naar Johannes 8: 1-30 1 Overzicht 1. De overspelige vrouw 2. Jezus als het Licht der wereld 3. Twistgesprekken met de Farizeeën 2 De overspelige vrouw Bijbeltekst

Nadere informatie

Thema. Kernelementen. Oplossingsgericht taalgebruik Voorbeeld van communiceren 10 communicatie-tips

Thema. Kernelementen. Oplossingsgericht taalgebruik Voorbeeld van communiceren 10 communicatie-tips Thema Kernelementen Oplossingsgericht taalgebruik Voorbeeld van communiceren 10 communicatie-tips Tips voor de trainer: Doseer je informatie: less is more. Beoordeel wat je gymnasten doen, niet wie ze

Nadere informatie

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197 Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,

Nadere informatie

Deze smaakmaker laat u toe kennis te maken met dit werk.

Deze smaakmaker laat u toe kennis te maken met dit werk. Even uw aandacht Deze smaakmaker laat u toe kennis te maken met dit werk. Dit tekstfragment mag niet gebruikt worden voor opvoering. Het mag niet worden gedownload, afgedrukt of verder verspreid. Indien

Nadere informatie

Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten

Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten 1 Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding G.J.E. Rutten Introductie In dit artikel wil ik het argument van de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga voor

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het zijn lezingen die er niet om liegen, vandaag. Mozes, die het volk de wet voorhoudt, als een keus tussen leven en dood. En Jezus lijkt er nog een

Nadere informatie

Van huidige situatie ------------ naar --------------------------------- gewenste situatie

Van huidige situatie ------------ naar --------------------------------- gewenste situatie Doelen stellen NLP is een doelgerichte, praktische en mensvriendelijke techniek. NLP = ervaren, ervaren in denken, voelen en doen. Middels een praktisch toepasbaar model leren we om de eigen hulpmiddelen,

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de

Nadere informatie

Het belangrijkste verhaal is eigenlijk een samenvatting van alles wat Hij gedaan heeft

Het belangrijkste verhaal is eigenlijk een samenvatting van alles wat Hij gedaan heeft Kunt u mij een (voor u) belangrijk verhaal over Jezus vertellen? Het belangrijkste verhaal is eigenlijk een samenvatting van alles wat Hij gedaan heeft Zijn twee belangrijkste geboden: Heb je God lief

Nadere informatie

filosofie vwo 2016-II

filosofie vwo 2016-II Opgave 2 Theoriegeladenheid van de waarneming 5 maximumscore 3 Een goed antwoord bevat een uitleg met de afbeelding van het eend-konijn van: Kuhns Aristoteles-ervaring: plotselinge perspectiefverandering

Nadere informatie

Mijn dochter; boulimia en borderline

Mijn dochter; boulimia en borderline Mijn dochter; boulimia en borderline Mijn dochter; boulimia en borderline E.M. van der Linden Schrijver: E.M. van der Linden Coverontwerp: via Brave New Books ISBN: 9789402130331 E.M. van der Linden Dit

Nadere informatie

Maria, de moeder van Jezus

Maria, de moeder van Jezus Maria, de moeder van Jezus Kerstoverdenking Rotary 2014 1. Maria in de kerkgeschiedenis 2. Maria in de Bijbel 3. Boodschap 1. Wees gegroet Wees gegroet Maria, vol van genade. De Heer is met u. Gij zijt

Nadere informatie

Nieuwe romantiek? 3.1

Nieuwe romantiek? 3.1 Nieuwe romantiek? 3.1 Leven we vandaag in een romantische tijd? Wat betekent dit dan? Je krijgt 2 teksten over dit thema. ORIËNTEREN Bij elke tekst krijg je enkele vragen. Die los je op per twee. Dit betekent:

Nadere informatie

Trends analyseren en structureren

Trends analyseren en structureren Trends analyseren en structureren Lise Lybeert HANDLEIDING Postgraduaat Trendwatching Vak: Trendwatching basis Lector: Petra Couck Schooljaar: 2013-2014 Telefoon: (0032) 496 02 46 99 E-mail: Liselybeert@gmail.com

Nadere informatie

leren omgaan met Diversiteit In je gemeente

leren omgaan met Diversiteit In je gemeente Bijbelstudie 1 Korintiërs Diversiteit in de kerk is van alle tijden. En nu onze cultuur en de kerk minder goed op elkaar aansluiten dan wel eens gedacht, worden we vaker bepaald bij de verschillen tussen

Nadere informatie

Afsluiting kinderjury 2013

Afsluiting kinderjury 2013 Afsluiting kinderjury 2013 Schrijverbezoek: Gerard van Gemert 1. Kastor en Tim Wanneer bent u begonnen met schrijven? Gerard van Gemert is in 2005 begonnen met schrijven toen hij met zijn dochters een

Nadere informatie

BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1. Les 1 - De oorsprong van de Bijbel. In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling

BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1. Les 1 - De oorsprong van de Bijbel. In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1 Les 1 - De oorsprong van de Bijbel In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Deze bijbelstudies zijn vooral bedoeld voor jongeren van 11

Nadere informatie

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan.

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen

Nadere informatie

Inhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113

Inhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113 Inhoud Woord vooraf 7 Het allereerste begin 9 Oervaders 19 Israël als moeder 57 Wijsheid voor ouders en kinderen 83 Koninklijke vaders 113 Profetische opvoedkunde 145 Kinderen in zijn koninkrijk 177 Leerling

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Belangen: Democraten versus Republikeinen

Belangen: Democraten versus Republikeinen Belangen: Democraten versus Republikeinen Korte omschrijving werkvorm: Leerlingen lezen de tekst en proberen daarna met de opgedane kennis het standpunt te bepalen van de Democratische en de Republikeinse

Nadere informatie

Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview

Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview Ola Lanko is altijd bezig met de werking van het medium fotografie. De kritische blik van de beschouwer is wat ze met haar werk wil overbrengen.

Nadere informatie

HOTEL MALARIA LESBRIEF VOOR LEERKRACHTEN DEEL II: NAVERWERKING

HOTEL MALARIA LESBRIEF VOOR LEERKRACHTEN DEEL II: NAVERWERKING HOTEL MALARIA LESBRIEF VOOR LEERKRACHTEN DEEL II: NAVERWERKING!! OPGELET!! Wij gaan er bij Publiekswerking steeds van uit dat er geen vaststaande antwoorden zijn op onderstaande vragen. De associaties

Nadere informatie

De Bijbel open 2013 47 (30-11)

De Bijbel open 2013 47 (30-11) 1 De Bijbel open 2013 47 (30-11) Zie, hij bidt. Dat lezen we in Hand. 9 over Paulus. Zie hij bidt., het wordt verteld na zijn bekering op de weg naar Damascus. En het wordt gezegd alsof het iets heel bijzonders

Nadere informatie

Vóór de 1e lijdensaankondiging staat die prachtige belijdenis van Petrus, dat Jezus is de Messias.

Vóór de 1e lijdensaankondiging staat die prachtige belijdenis van Petrus, dat Jezus is de Messias. Zondag 23 september 2012, Kogerkerk 1e zondag van de herfst, kleur groen Wijsheid 1, 1-7 & Marcus 9, 30-37 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, In het Marcus-evangelie zijn patronen te

Nadere informatie

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INHOUD Inleiding ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ blz. 2 Methode -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

Preek Psalm 78:1-8 20 september 2015 In het spoor van Opening winterwerk Spiegelbeeld I

Preek Psalm 78:1-8 20 september 2015 In het spoor van Opening winterwerk Spiegelbeeld I Preek Gemeente van Christus, De mooiste dingen in het leven kun je niet als erfernis wegschenken Let er maar eens op. De belangrijkste dingen zijn geen erfstuk. Zeker, je kunt mooie spulletjes erven. Of

Nadere informatie

E-BOOK FEEDBACK GEVEN IS EEN KUNST EXPRESS YOUR INNER POWER

E-BOOK FEEDBACK GEVEN IS EEN KUNST EXPRESS YOUR INNER POWER E-BOOK FEEDBACK GEVEN IS EEN KUNST EXPRESS YOUR INNER POWER INLEIDING Het geven van feedback is een kunst. Het is iets anders dan het uiten van kritiek. Het verschil tussen beide ligt in de intentie. Bij

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

Voorwoord 9. Inleiding 11

Voorwoord 9. Inleiding 11 inhoud Voorwoord 9 Inleiding 11 deel 1 theorie en geschiedenis 15 1. Een omstreden begrip 1.1 Inleiding 17 1.2 Het probleem van de definitie 18 1.3 Kenmerken van de representatieve democratie 20 1.4 Dilemma

Nadere informatie

Waarom doet Hij dat zo? Om de diepste bedoeling van Gods geboden aan te geven. Daar kom ik straks op terug. Hij geeft in de Bergrede de beloften en

Waarom doet Hij dat zo? Om de diepste bedoeling van Gods geboden aan te geven. Daar kom ik straks op terug. Hij geeft in de Bergrede de beloften en 1 De Bijbel open 2013 5 (02-02) Vandaag bespreken we een vraag over de betekenis van de Wet die God aan Israel gaf voor de christelijke gemeente van het Nieuwe Testament en dus voor ons. Is het zo dat

Nadere informatie

Ondersteuning en ondersteuningsplan.

Ondersteuning en ondersteuningsplan. Definitieve versie. Mei 2011. Emoties en hersenletsel horen bij elkaar. Het hebben van niet aangeboren hersenletsel roept emoties op. Emoties als woede, verdriet en angst. Cliënten van de Mantelmeeuw moeten

Nadere informatie

In de serie Twee op de kansel. Thema: Wat is ons essentieel?

In de serie Twee op de kansel. Thema: Wat is ons essentieel? In de serie Twee op de kansel Rabbijn Albert Ringer (Liberale joodse gemeente Rotterdam) Dr Christiane Berkvens-Stevelinck (Remonstranten Rotterdam) Thema: Wat is ons essentieel? Lezing : Deuteronomium

Nadere informatie

Democratie in tijden van populisme en technocratie. Prof. Stefan Rummens ID dagen beweging.net 12 okt 2017

Democratie in tijden van populisme en technocratie. Prof. Stefan Rummens ID dagen beweging.net 12 okt 2017 Democratie in tijden van populisme en technocratie Prof. Stefan Rummens ID dagen beweging.net 12 okt 2017 1. Wat is democratie? 2. Populisme als stijl 3. Populisme als ideologie 4. Populisme als symptoom

Nadere informatie

Uit: Niks relatief. Vincent Icke Contact, 2005

Uit: Niks relatief. Vincent Icke Contact, 2005 Uit: Niks relatief Vincent Icke Contact, 2005 Dé formule Snappiknie kanniknie Waarschijnlijk is E = mc 2 de beroemdste formule aller tijden, tenminste als je afgaat op de meerderheid van stemmen. De formule

Nadere informatie

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN Gratis PDF Beschikbaar gesteld door vlewa.nl Geschreven door Bram van Leeuwen Versie 1.0 INTRODUCTIE Welkom bij deze gratis PDF! In dit PDF

Nadere informatie

Deze folder legt uit hoe je SNAP kan gebruiken voor een blijvende verandering.

Deze folder legt uit hoe je SNAP kan gebruiken voor een blijvende verandering. Bij SNAP leren we ouders en kinderen vaardigheden om problemen op te lossen en meer zelfcontrole te ontwikkelen. Deze folder legt uit hoe je SNAP kan gebruiken voor een blijvende verandering. SNAP (STOP

Nadere informatie

Kan ik het wel of kan ik het niet?

Kan ik het wel of kan ik het niet? 1 Kan ik het wel of kan ik het niet? Hieronder staan een aantal zogenaamde kan ik het wel, kan ik het niet-schalen. Deze hebben betrekking op uw taalvaardigheid in zowel het Nederlands als het Engels.

Nadere informatie

Timemanagement? Manage jezelf!

Timemanagement? Manage jezelf! Timemanagement? Manage jezelf! Trefwoorden Citeren timemanagement, zelfmanagement, stress, overtuigingen, logische niveaus van Bateson, RET, succes citeren vanuit dit artikel mag o.v.v. bron: www.sustrainability.nl

Nadere informatie

Heer, U zocht mij, toen ik was weggegaan U bracht mij veilig in Uw gezin U vergaf mij, mijn schuld is weggedaan U gaf mijn leven een nieuw begin

Heer, U zocht mij, toen ik was weggegaan U bracht mij veilig in Uw gezin U vergaf mij, mijn schuld is weggedaan U gaf mijn leven een nieuw begin Met Deliver zingen we voor de dienst; Dat is genade! - Opwekking 722 Heer ik dank U Voor wat U heeft gedaan Ik kon niet doorgaan op eigen kracht Maar dankzij Jezus mag ik nu voor U staan U spreekt mij

Nadere informatie

September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande. Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst. Hallo mede dierenvrienden,

September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande. Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst. Hallo mede dierenvrienden, September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst Hallo mede dierenvrienden, Na mijn indrukwekkende reis naar India, is mij gevraagd om een kort verhaaltje

Nadere informatie

Bescherm je foto s met een watermerk

Bescherm je foto s met een watermerk Bescherm je foto s met een watermerk Het is vervelend wanneer een ander met je foto's aan de haal gaat. Je steekt er niet alleen tijd en moeite in maar ook wettelijk heb je rechten over je eigen foto's.

Nadere informatie

LESBRIEF. Laat uw leerlingen 10 minuten lezen in 7Days. Uw leerlingen mogen zelf weten welke artikelen ze deze 10 minuten lezen.

LESBRIEF. Laat uw leerlingen 10 minuten lezen in 7Days. Uw leerlingen mogen zelf weten welke artikelen ze deze 10 minuten lezen. Vrijdag 15 januari 016 Artikelen: Alle artikelen - 7Days week Inhoud: De leerlingen leren om kritisch te kijken naar de verschillende artikelen uit 7Days. De leerlingen leren strategieën toe te passen

Nadere informatie

De Stilte danst Alice

De Stilte danst Alice Lesbrief Alice Als in het boek begint de voorstelling met het boottochtje op de Theems van Lewis Carroll met de drie zusjes Liddell. Wat er daarna gebeurt? De schrijver verandert in een konijn en de achtervolging

Nadere informatie

VOORBEELD / CASUS. Een socratisch gesprek volledig uitgeschreven

VOORBEELD / CASUS. Een socratisch gesprek volledig uitgeschreven Maakt geld gelukkig? VOORBEELD / CASUS Een socratisch gesprek volledig uitgeschreven Hieronder tref je een beschrijving van een socratisch gesprek van ca. 2 ½ uur. Voor de volledigheid hieronder eerst

Nadere informatie

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente,

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, We zijn er doorheen gegaan, Veertig dagen en nachten, Tijd van voorbereiding...

Nadere informatie

Tuin van Heden 5 en 6 Werken met kunst in de paasperiode. Kernles 1: Kunstenaar, wat vertel je mij?

Tuin van Heden 5 en 6 Werken met kunst in de paasperiode. Kernles 1: Kunstenaar, wat vertel je mij? Tuin van Heden 5 en 6 Werken met kunst in de paasperiode Opmerking vooraf: Voor de uitwerking van deze lessen hebben we doelen gehaald uit verschillende thema s van de betreffende graad. Na elk doel verwijzen

Nadere informatie

Het gedragmodel. 1. Inleiding

Het gedragmodel. 1. Inleiding Het gedragmodel 1. Inleiding Het gedragmodel is een NLP-techiek, ontwikkeld door Peter Dalmeijer (zie www.vidarte.nl) en Paul Lenferink. Het model leert ons feedback te geven waarbij we anderen op hun

Nadere informatie

Focusgroepen met geadopteerden

Focusgroepen met geadopteerden Focusgroepen met geadopteerden Een onderzoek in opdracht van het Steunpunt Adoptie Ann Buysse, Vakgroep Experimenteel-Klinische en Gezondheidspsychologie Michel Vandenbroeck, Vakgroep Sociaal Werk en Sociale

Nadere informatie

WAARDIG LEVEN IN BELGIË HISTORISCH ONDERZOEK

WAARDIG LEVEN IN BELGIË HISTORISCH ONDERZOEK WAARDIG LEVEN IN BELGIË HISTORISCH ONDERZOEK 1. TOELICHTING Tijdens het bezoek aan de Democratiefabriek hebben jullie kunnen vaststellen dat bepaalde elementen essentieel zijn om tot democratie te komen.

Nadere informatie

Voorbeeldig onderwijs

Voorbeeldig onderwijs m a r i a va n de r hoe v e n Voorbeeldig onderwijs In de politieke arena wordt gedebatteerd over de vraag of het goed gaat met het Nederlandse onderwijs. Getuige het recente Oesorapport zijn we op onderdelen

Nadere informatie

Titel van deze les: Tristan Logeer à la Flip de Beer

Titel van deze les: Tristan Logeer à la Flip de Beer Titel van deze les: Tristan Logeer à la Flip de Beer Uitdaging: alle Denkwolk onderwerp: alle Vakgebied(en): pshycho educatie en SEO Doelgroep (OB/MB/BB): OB/MB Maker: Katy Lips, Janieke van den Brink

Nadere informatie

De kinderen zitten in een hoefijzeropstelling, omdat er iets gaan gebeuren vooraan in de klas. Iedereen moet dat goed kunnen zien.

De kinderen zitten in een hoefijzeropstelling, omdat er iets gaan gebeuren vooraan in de klas. Iedereen moet dat goed kunnen zien. Foto s uitbeelden 1 Doel: de leerlingen kunnen een eenvoudige handeling uitbeelden in houding en mimiek Benodigdheden: een fototoestel De kinderen zitten in een hoefijzeropstelling, omdat er iets gaan

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

Waar wil je heengaan?

Waar wil je heengaan? Waar wil je heengaan? Viering Oecumenische Basisgroep 3 maart 2013 Aansteken van de kaars Kaars, jij mag branden, Jij geeft ons je licht Jij bent een teken: God houdt ons in het zicht. Openingslied: Verborgen

Nadere informatie

Handleiding digitale les Lezen en Schrijven met Anne Frank

Handleiding digitale les Lezen en Schrijven met Anne Frank Handleiding digitale les Lezen en Schrijven met Anne Frank Een digitale les over Anne Frank voor vmbo-leerlingen van 13-15 jaar ter bevordering van lezen en schrijven. De digitale les bestaat uit: > Diverse

Nadere informatie

Samenvatting Dautzenberg H8

Samenvatting Dautzenberg H8 Samenvatting Dautzenberg H8 Paragraaf 56 Elk boek kun je in drieën verdelen: voorwerk, eigenlijke tekst, nawerk. Onder voorwerk verstaan we alles wat voorafgaat aan het eerste hoofdstuk: omslag, titel,

Nadere informatie

7 bijzondere uitspraken van Jezus

7 bijzondere uitspraken van Jezus 7 bijzondere uitspraken van Jezus Ik ben het brood dat leven geeft. (Joh. 6:35) Ik ben het licht voor de wereld. (Joh. 8:12) Ik ben de deur voor de schapen. (Joh. 10:7) Ik ben de goede herder. (Joh. 10:14)

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen van God,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen van God, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen van God, We zijn vandaag bij elkaar om onze doden te herdenken. Vier namen zullen worden genoemd, vier mensen uit onze gemeente, die in het afgelopen

Nadere informatie

Zin in schrijven! Workshop vrij en creatief schrijven voor jonge anderstaligen door Fros van der Maden - auteur Op Schrift -

Zin in schrijven! Workshop vrij en creatief schrijven voor jonge anderstaligen door Fros van der Maden - auteur Op Schrift - Zin in schrijven! Workshop vrij en creatief schrijven voor jonge anderstaligen door Fros van der Maden - auteur Op Schrift - I Oefenen met observeren 1. Het woordenschilderij A Kijk 60 seconden heel goed

Nadere informatie