KennisInstituut Stedelijke Samenleving (KISS)

Transcriptie

1 KennisInstituut Stedelijke Samenleving (KISS) Verslag van de conferentie Dringen(d) achter de voordeur: de wijkcoaches als nieuwe methodiek voor maatschappelijke ondersteuning die op maandag 15 februari 2010 werd gehouden in de Grolsch Veste (het stadion van FC Twente) te Enschede. 1) Welkomstwoord van dhr. Han Pape (dagvoorzitter) Han Pape (hoofdredacteur van De Roskam) vervangt Hans Weggemans van de gemeente Enschede als dagvoorzitter. Hij heet de aanwezigen van harte welkom op deze conferentie over de wijkcoaches in Enschede namens de organisatie: de gemeente Enschede, de drie woningcorporaties (De Woonplaats, Domijn, Ons Huis), KISS en de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV). Dagvoorzitter Han Pape stelt een aantal vragen aan de eerste inleider Ed Wallinga, die in zijn eerste periode als wethouder in de gemeente Enschede verantwoordelijk is voor het instrument van de wijkcoaches. Hij vindt het zeker een hoogtepunt in zijn loopbaan als wethouder, het is een goed instrument. Hij beaamt dat het gaat om het teruggeven van de macht aan de hulpverlener, maar het gaat ook om het naast de klanten staan en kijken wat voor hen nodig is. De hulpverlener moet plezier in zijn werk hebben en het verschil kunnen maken. Daarvoor zijn goede instrumenten nodig. Waarom juist in Enschede wil Han Pape weten. Enschede is innovatief en betrokken bij haar bewoners, de hulpverleners weten elkaar te vinden en de betrokken organisaties zijn bereid om de ruimte en mandaten voor gezaghebbende adviezen te geven. 2) Opening conferentie door dhr. Ed Wallinga (wethouder van de gemeente Enschede) Ook Ed Wallinga heet iedereen van harte welkom in Enschede, in het thuishonk van FC Twente. Vandaag gaat het over het sociale hart van Enschede. De wijkcoaches staan centraal. Zij hebben een gezicht en zitten daarom vooraan in de zaal. Zij zetten zich in om gezinnen uit het slop te halen die al generaties in de problemen zitten en waar de problemen zich opstapelen. De schrijnende gevallen moeten we oppakken, maar dan moeten we door een berg van bureaucratie. Met onze goedbedoelde verfijnde regels en regelingen hebben we onze hulpverleners klem gezet. Om multiprobleemgezinnen te helpen moeten we werken met regels van vijf ministeries en ontelbare bepalingen. Een regisseur van de hulpverlening aan een multiprobleemgezin kan te maken krijgen met wel 25 wettelijke kaders, 17 indicatieprotocollen, 23 methoden van vraagverheldering, 31 diagnostische instrumenten, 27 registratie- en rapportagesystemen. Hulpverleners zijn een te groot deel van hun tijd kwijt aan een papieren werkelijkheid. De hulpverlening is ook opgedeeld in talloze hokjes, waardoor soms wel twintig mensen zich met een gezin bemoeien. Ondanks hun goede bedoelingen werken zij finaal langs elkaar heen, omdat ze zich ieder maar met een klein stukje kunnen bezig houden. Zo ging het niet langer. In de krachtwijk Velve-Lindenhof in Enschede hebben wij met de wijkcoaches een einde gemaakt aan deze krankzinnige situatie. Wij hebben de wijkcoaches ruime mandaten gegeven, vertrouwen en inspiratie. Zij kunnen verantwoordelijkheid nemen voor de totale problematiek van een gezin, en ook echt door- 1

2 pakken. Hiervoor hebben we afspraken gemaakt met allerlei partnerorganisaties. Hoe dat in de praktijk gaat hoort u straks in de workshops. Als bestuurder vraagt Ed Wallinga vooral aandacht voor het beleid. In het beleid lag het accent tot nu op de ketenregie. Dat heeft verbeteringen opgeleverd ten opzichte van de oude situatie, maar het is niet voldoende. In het Enschedese model wordt de verbetering op een andere manier gezocht. Niet meer langs de lijnen van de ketenregie, maar door de professional meer handelingsruimte te geven: een verschuiving van paradigma, een echte innovatie. Het experiment met de wijkcoaches is voor vier jaar gestart in Velve-Lindenhof. De woningcorporaties betalen en beslissen mee. Vier wijkcoaches treden op als sociaal huisarts met verschillende rollen en verantwoordelijkheden: integraal indiceren, verwijzen, belonen, straffen, onderhandelen etc. De kern van de methodiek is voor wat hoort wat. Met instellingen zijn vergaande afspraken gemaakt over bevoegdheden; de wijkcoaches geven een zwaarwegend deskundigenadvies dat in principe altijd wordt opgevolgd. De gemeente Enschede is kortom bezig alle gemeentelijke mandaten bij elkaar te vegen en daarmee goedtoegeruste mensen de wijk in te sturen. Ed Wallinga daagt andere gemeenten uit hetzelfde te doen. Hetzelfde geldt voor de provincie op het gebied van de jeugdzorg. Gooi het geld en de bevoegdheden op een hoop en ga aan de slag, het liefst op gemeentelijk niveau. De gemeente kent de noden en de kansen van de burgers beter dan de verderweg staande overheden, omdat ze samen met de lokale partners werkbare afspraken kan maken en kan doorpakken. Doorbreek de spiraal van steeds vergaande verfijning van regelgeving die niet leidt tot meer rechtvaardigheid maar tot een onwerkbare bureaucratie. Ook de hogere overheden hebben daarbij veel te winnen. Het vertrouwen van de burger en het tegengaan van verspilling van ambtelijke tijd en overheidsgeld. Tegen minister Van der Laan wil hij zeggen dat het kabinet dit experiment moet omarmen vanuit de wijkaanpak. Geef ons de ruimte en de mogelijkheden afspraken te maken met justitie, reclassering, jeugdzorg, CIZ, de zorgkantoren etc. Vereenvoudig verantwoordingsstructuren en financieringsstromen. Om zo de ondersteuning voor de mensen te verbeteren. Of laat het kabinet ons de gelegenheid geven vooruit te lopen op een aantal wijzigingen in de Wet op de Jeugdzorg. De schat aan informatie van de wijkcoaches moet worden ingezet. Maar ook zonder de steun van het Rijk zetten we als gemeente Enschede het model van de wijkcoaches hoe dan ook door op basis van de werkafspraken met de instellingen. Het is niet alleen een verantwoordelijkheid van het Rijk; ook de gemeenten kunnen de eigen taken bundelen. Want laten we eerlijk zijn, we hebben onze dienstverlening intern ook nog teveel versnipperd. In de wijk Wesselerbrink start 1 maart 2010 een team bijstandsconsulenten en maatschappelijk werkers die eveneens alle gemeentelijke bevoegdheden krijgen: WWB, WMO, leerplicht, WIJ, inburgering etc. Het gaat om frontliners die voor alle gemeentelijke domeinen bij de mensen thuiskomen, signaleren, indiceren en de hulp organiseren. We zijn ervan overtuigd dat we een fundamentele en noodzakelijke innovatie te pakken hebben. Tot besluit roept Ed Wallinga alle aanwezigen en de minister en de gedeputeerde in het bijzonder ons te verlossen van het bureaucratisch monstrum. Help de gemeenten waar we goed in zijn: onze burgers bijstaan in het pakken van kansen en het lenigen van noden. Geef ons de ruimte, de bevoegdheden en het geld om experimenten 2

3 zoals de wijkcoaches door te zetten. De gemeente en onze partners willen wel. Nu zijn ook de hogere overheden aan zet. Er is letterlijk een wereld te winnen. Laat het feit dat u vandaag in deze voetbalburcht van FC Twente bent u aan het denken zetten. Trefwoorden zijn samen spelen en het oog op de bal. Onze tegenstanders zijn armoede en onmacht. Daar moeten we van kunnen winnen. Ik wens u allen een inspirerende dag toe. 3) Inleiding door dhr. Jos van der Lans (cultuursocioloog en publicist) Jos van der Lans is voormalig lid van de Eerste Kamer voor Groen Links, maar behandelde toen niet dit onderwerp. Hij heeft indertijd ook voor de Wet op de Jeugdzorg gestemd. Dat was niet goed. Dagvoorzitter Han Pape wil weten wat de grootste fout in die wet is. De grootste fout is dat het voorportaal voor de doorverwijzing geen macht heeft, dat werkt niet. Dat leidt tot opgestapelde verzorging, een extra loket. Zijn inleiding gaat over het nieuwe sociaal werk, over ontregelen en frontprofessionals. Hij schetst een kader en schetst de ontwikkeling van het sociaal werk via een reis door de geschiedenis. Staan we aan de vooravond van een kentering? Er is een context van ongeduld. Vergelijk het team van het Tv-programma TROS Regelrecht dat als een soort A-team opereert. Dat is tekenend voor het klimaat waarin een nieuwe kordaatheid wordt gevraagd. Het is opmerkelijk dat het team van TROS Regelrecht geen opbouwwerker heeft. Die willen ze er niet bij hebben. Hij vindt daarom het team van de wijkcoaches in Enschede effectiever. In de ontwikkeling van het sociaal werk zijn vier fasen te herkennen met verschillende professionele mentaliteiten: tot 1960/65 er boven op, tot 1980/85 er naast, tot 2000/05 er vandaan en na 2005 zitten we wellicht (?) in een nieuwe fase van er op af. In de eerste fase van 1945 tot 1965 zit het sociaal werk er boven op. In maatschappelijk opzicht was het de tijd van het beschavingsoffensief en de verstedelijking, van de bestrijding van onmaatschappelijkheid, de verzuiling, de wederopbouw en de ontluikende verzorgingsstaat. De relatie tussen de burgers en de professionals is verticaal (regentesk/ hiërarchisch, paternalistisch) en men was op zoek naar methodieken. Jos van der Lans illustreert dit met een collage van termen die in Veenhuizen een rol spelen, zoals zorg en vlijt, rust roest, flink en vlug. Over deze burgermansmoraal in Veenhuizen heeft Suzanna Jansen een fraai boek geschreven: Het pauperparadijs. In de jaren zestig stond de wereld op zijn kop door de welvaartsexplosie en de doorbraak van een nieuwe generatie die grensverleggend en geestverruimend was. In 1961 bezong Herman Milikowski in het gelijknamige proefschrift de Lof der Onaangepastheid. Dat proefschrift ondervond toen nog veel kritiek, maar werd in 1967 een bestseller. Onaangepast gedrag werd gezien als basis voor verandering. Het ging om een normalisering van het abnormale en een romantisering van de afwijking. In de jaren zeventig is deze gedachte verspreid over alle sectoren. Er werd gepleit voor een mars door de instituties. Een voorbeeld de Bond van Wetsovertreders afdeling Nijmegen, waarvan Rita Verdonk lid was, die pamfletten uitdeelde bij de gevangenis in Arnhem. In de tweede fase van 1965 tot 1985 staat het sociaal werk er naast. De mentaliteit tussen burgers en professionals is horizontaal (gelijkheid, gelijkwaardigheid), anti-autoritair, anti-paternalistisch en solidariserend. Kernwoorden zijn vermaatschappelijking en normalisering. 3

4 In de jaren tachtig kwam de neoliberale kritiek op deze mentaliteit van mensen als Margaret Thatcher en Elco Brinkman. Een belangrijk boek was De markt van welzijn en geluk van Hans achterhuis die stelt dat in het welzijnswerk het aanbod de vraag bepaalt en de professionals hun eigen werk scheppen. Het gevolg van deze kritiek op de maakbaarheid van de samenleving was aarzelende professionaliteit. In het post Achterhuis tijdperk rusten taboes op afhankelijkheid, opdringerigheid, normativiteit en subjectiviteit. Dat leidde tot een omgekeerde beweging. De privéwereld is een no go area en privacy is heilig. Vroeger ging men naar de mensen toe, in de moderne tijd moeten de mensen naar de professionals toe. Er was sprake van verzakelijking (no-nonsense) in de harde sector met een sterke nadruk op planning en control (hard afrekenen). In de derde fase van 1985 tot 2005 gaat het sociaal werk er vandaan. De professionele mentaliteit zegt dat het initiatief ligt bij de (gemotiveerde) klant. Professionals trekken zich terug in organisaties, waarin een verzakelijking optreedt van het management. Er is een professionele onderschikking aan de bureaucratisch-bedrijfsmatige logica van organisaties. Dit leidt tot een gemankeerd professioneel zelfbewustzijn. Het resultaat van het nieuwe paradigma uit de derde fase is frontverwaarlozing Een voorbeeld daarvan is de roep om meer blauw op straat, terwijl in de praktijk het geld binnen het apparaat blijft. Op verschillende plekken treden dezelfde mechanismen op, zoals het schrappen van conciërges in de corporatiewereld. Dit leidt tot een afwezigheids- en performancecrisis en vraagt om een Tv-programma als TROS Regelrecht. De afwezigheids- en performancecrisis leveren een groot aantal problemen op: Een kloof tussen systeemwereld en leefwereld; Een groeiende groep systeemmijders en zorgwekkende zorgmijders (Marcel van Dam noemt deze groep in zijn boek Niemands land uit 2009 de onrendabelen ); Een uitdijende bureaucratie en regelcomplexiteit; Vervreemding van professionals; Instituties slurpen publieke middelen op (AWBZ); Een toenemende vertrouwenscrisis. Het is dus tijd voor verandering en voor het nieuwe sociaal werk met zeven ankerpunten. - Het eerste ankerpunt is het hernemen van de essentie van de sociale professionaliteit. De klassieke zachte waarden moeten we weer gaan herdefiniëren tegenover de moderne harde waarden. Een goed voorbeeld daarvan is de buurtzorg, die is gebaseerd op het model van de klassieke wijkverpleging. - Het tweede ankerpunt is om weg te gaan uit de systeemwereld en de leefwereld als werkterrein te kiezen. Outreachende hulpverlening beschouwt de leefwereld als spreekkamer en komt dus achter de voordeur via huisbezoeken en via de inzet van stadsmariniers, interventieteams en gezinswerkers. - Het derde ankerpunt is het nieuwe type professionaliteit. In de vierde fase na 2005 gaat het sociaal werk er op af. Het gaat om het geven van vertrouwen en om empowerment. Deze nieuwe mentaliteit vraagt om een andere professionaliteit (meer mandaat, sturender, dwingender, persoonlijker ), andere organisaties (het front is leidend, kantelen naar de leefwereld, ander management, maatschappelijk rendement), andere kennisverzameling (levende kennis, namen en rugnummers, actiegericht) en een andere bestuurlijke sturing (frontliniesturing, duurzaam vertrouwen, professionals als partners). De wijkcoaches zijn 4

5 generalist op de eerste lijn. Hoe ver gaat dat? Dat is een reëel dilemma dat in het verleden is weggehaald bij de professional, maar die daar volgens Jos van der Lans zelf over moet oordelen. - Het vierde ankerpunt is verbinden als professie waarvoor hij de metafoor van de weekendschool gebruikt, waarin Amsterdamse notabelen probleemjongeren een blik op de wereld verschaffen. Het is een metafoor voor veel interventies (coaching, monitoring) en sterk - zwak verbindingen. Een goed voorbeeld is dat jongerenwerkers als talentcoaches optreden. Verbinden is een uiting van moderne geïndividualiseerde solidariteit. Het SCP constateert al jaren een grote bereidheid zich rechtstreeks en persoonlijk in te zetten voor anderen, bijvoorbeeld als buddy of buurtbemiddelaar (modern vrijwilligerswerk). - Het vijfde ankerpunt is ontinstitutionaliseren. Met Polen is Nederland het meest geïnstitutionaliseerde land van Europa. Professionals hebben in Nederland een extreem hoge ontfermingscultuur. Een plaatje van de sociale ecologie laat zien dat mensen 40% van hun kracht ontlenen aan hun sociale omgeving, netwerken, naasten en familie. Het is logisch daar te beginnen bij de oplossing van problemen. De welzijnswerkers zijn dan de professionals van sociale verbanden. De WMO biedt daartoe een beleidskader. - Het zesde ankerpunt is het aanspreken van de eigen kracht van mensen. Ter illustratie presenteert Jos van de Lans de gegevens van de Eigen Kracht Conferenties waarvan er 2500 zijn gehouden sinds In 75% van de gevallen komt het tot een plan waarbij gemiddeld 18 afspraken worden gemaakt, 80% voor driedeling van de familie, 20% voor rekening van de professionals. In die laatste 20% ligt vooral de oorzaak van mislukking, bijvoorbeeld de aanwezigheid van een wachtlijst. - Het zevende en laatste ankerpunt is anders denken over professionaliteit. In de klassieke professionaliteit gaat het om afschermen, registreren en verbijzonderen. In de democratische professionaliteit gaat het om ontbijzonderen, veralgemeniseren en passioneren. Het gaat om het delen van kennis en kunde, om open professionaliteit en verantwoordelijk burgerschap: van garagehouder naar wegenwacht. Samenvattend gaat het bij de sociale professionaliteit van de toekomst om vijf punten: om frontprofessionals, wijkcoaches, sociale huisartsen, om verbindingsmakelaars, om het kanaliseren van individuele solidariteit, om systeembouwers en om dienstbare open professionaliteit. In de context van de wijkcoaches zijn ze in Enschede in dienst van de gemeente en worden ze gedekt door de wethouder (ze hebben een politiek mandaat). Er is sprake van politisering in de zin dat de lokale overheid leidend is op sociaal terrein. Dagvoorzitter Han Pape heeft nog een slotvraag voor Jos van der Lans. Hoe ver kun je gaan bij het achter de voordeur kijken? Daarop is geen sluitend antwoord. Dat kan alleen op casusniveau worden bepaald en moet je als professional kunnen delen met collega s (intercollegiale toetsing). NB: In juni verschijnt van de hand van Jos van der Lans een nieuw boek: Eropaf! - De nieuwe start van het sociaal werk, waarin zijn presentatie tijdens de conferentie uitvoerig wordt gedocumenteerd. Meer info: 5

6 4) Inleiding door dhr. Fons Catau (directeur van woningcorporatie De Woonplaats) Fons Catau is directeur van een van de twee grootste woningcorporaties in Enschede (De Woonplaats). Hij vindt de wijkcoaches een goede aanpak voor de wijk Velve-Lindenhof (de mensen staan centraal), maar hij heeft ook kritiek. Men heeft in Enschede kritisch gekeken naar de oude aanpak en probeert de problemen in de wijk nu op een niet-bureaucratische wijze aan te pakken, samen met andere organisaties. Net als van Rita Verdonk bestaat er van hem ook een oude jeugdfoto waar hij niet zo blij mee is vanuit zijn huidige functie, namelijk van een actie in de Indische Buurt in Amsterdam uit de jaren 70 Huurverhoging? Nee!. Vandaag wil hij een kritische blik werpen op de sociale woningbouw vanaf de jaren zeventig. Vandaag de dag is sociale woningbouw volgens hem niet de oplossing maar juist het probleem. Het aantal woningen dat is gerealiseerd is fenomenaal, maar wat zijn de sociaal-economische en maatschappelijke resultaten? De woningcorporaties zijn vergeten waar het om gaat en moeten weer terug naar de oude statuten uit Toen ging het vooral om de sociale problematiek (alcoholisme etc.) en was woningbouw een onderdeel van een brede sociale beweging. Na de Tweede Wereldoorlog krijgt het een eigen autonomie en is het vooral een middel om goed, veilig en schoon te wonen. In de jaren zeventig van de vorige eeuw lag in het kader van de stadsvernieuwing de nadruk op het aanpakken van de particuliere woningvoorraad en werd gekozen voor sociale woningbouw. Deze buurten (zoals de Indische Buurt in Amsterdam en de Schildersbuurt in Den Haag) zijn nu de Vogelaarwijken. Het gaat overigens niet om het percentage sociale woningbouw, maar om andere wezenlijke zaken. Het gaat uiteindelijk om de zelfstandigheid en zelfredzaamheid van mensen, om het gaan voor en creëren van kansen. We moeten bewoners aanspreken op hun eigen verantwoordelijkheid. Een goed voorbeeld is de Gold Service van De Woonplaats. Woningen (sociale woningbouw) zijn een middel, geen doel en is geen oplossing. Betere huizen maken geen betere mensen. Wat is het perspectief van woningcorporatie De Woonplaats op het wijkwerk? Voor ons staan de mensen centraal. Het gaat om kansen: het verbeteren van de sociaal-economische en maatschappelijke positie staat voorop. Betere onderwijsprestaties, minder schooluitval en verhoging van de arbeidsparticipatie zijn belangrijker dan een nieuwe voordeur. We willen geen nieuw binnenstedelijk Vinex-wijkje, maar een wijk voor kansrijke mensen. De wijk is er voor en van de mensen en niet van de gemeente of de woningcorporatie. En ten slotte: zonder samenwerking bereiken we niets. Een belangrijk auteur in dit verband is Charles Murray die de cultuur van de afhankelijkheid hekelt die het gevolg is van de actiebenadering. Je moet mensen juist uitdagen. Zijn de wijkcoaches de oplossing? We staan als De Woonplaats zeer positief tegenover deze aanpak ondanks een aantal vragen en bedenkingen. Positief is dat de mensen centraal staan en dat we de problemen aanpakken waar het echt om gaat: het doorbreken van de multigenerationele achterstanden. Ook is hij gecharmeerd van de niet bureaucratische aanpak waarbij partijen zichzelf ondergeschikt maken door middel van een mandaat en er één contactpersoon is in plaats van velen. Dat geldt ook voor het denken vanuit een totaalbenadering in termen van systemen in plaats van protocollen en procedures. Vergelijkbare kritiek (het gaat vooral over protocollen) was er in Groot-Brittannië op veel acties die onderdeel waren van het beleid van Tony Blair (New Labour). 6

7 Maar we zijn ook kritisch. Wat zijn de resultaten? Hebben we werkelijke oplossingen of zijn we op weg naar het volgende jubileum van het project. Gaat het om empowerment of om betutteling? Gaat het om zelfstandigheid of om afhankelijkheid? Wij zijn kortom van mening dat wijkcoaches geen structurele oplossing bieden, maar als project staan we er volledig achter. Wat ons betreft moeten de resultaten in Velve-Lindenhof er in 2015 zijn! MIDDAGPAUZE 7

8 5) Workshops De workshops waren een voortzetting van de plenaire ochtendsessie waarin dieper op de praktijk kon worden ingegaan. Er waren vier workshops. In dit verslag beperken we ons tot workshop drie met Richard Ros (gemeente Enschede, voorzitter), Cees Verboom (één van de vier wijkcoaches), Peter Maatje (Reclassering Nederland) en Annuska Achterberg (wijkagente in Velve-Lindenhof, daarvoor in de Rivierenwijk in Deventer). Richard Ros schetst eerst kort de achtergrond van het project. Daarvoor was er in Enschede al een slag gemaakt met wijkzorgteams en een convenant tussen instellingen. Daardoor was er een probleemeigenaar per casus en een projectmanager. Maar dat was niet genoeg. De wijkcoaches hebben mandaat, wat betekent dat hun adviezen altijd worden overgenomen. Als er slechte adviezen zijn, dan kun je daar alleen achteraf wat aan doen; het consequent geven van slechte adviezen heeft natuurlijk gevolgen voor de houdbaarheid van het mandaat. Er zijn nog geen harde resultaten, maar de eerste bevindingen van de betrokkenen zijn positief. Er is vooraf een uitvoerige scan gedaan naar zaken als de participatiegraad en de schooluitval. Dat wordt meegenomen in de evaluatie. Het probleem is dat er op korte termijn vaak nog geen resultaten zijn, het duurt altijd enige tijd om de cirkel van armoede en achterstand te doorbreken. Wijkcoach Cees Verboom geeft voorbeelden uit de praktijk. De wijk Velve-Lindenhof is weliswaar een achterstandswijk, maar er is ook al veel gedaan. De sociale controle in de wijk heeft ook veel voordelen. Nadelen zijn de conflicten die er van oudsher bestaan tussen verschillende groepen, en het feit dat mensen generaties in een uitkeringssituatie zitten. De wijkcoach moet feeling hebben met de wijk, moet zich ook laten zien bij activiteiten en niet alleen als hulpverlener optreden. Bij het team van wijkcoaches komen diverse signalen (van de politie, van scholen, van buren etc.) en vindt een verdeling plaats. Een aantal voorbeelden is: een jongeman die analfabeet is en een alcoholprobleem heeft kreeg een alfabetiseringscursus, daarvoor moest hij een contract tekenen. Hij moest ook re-integreren voor een WW-uitkering. Het probleem was hierbij dat hij niet toonbaar was. Daar moest dus eerst wat aan gedaan worden. een eenoudergezin van een vrouw met drie kinderen van drie verschillende mannen kon de opvoeding niet aan, mede door het bezoek van een ex-man. Ze kreeg eerst schuldbegeleiding en kwam daarna in een re-integratietraject terecht. voor een dame met een psychiatrische problematiek is eerst de Psychiatrische Intensieve Thuiszorg (PIT) ingeschakeld voor een periode van zes weken. Daarna is hij er zelf ingestapt tot ze RIBW begeleiding kreeg, maar hij hield in het proces als wijkcoach wel steeds zelf de regie. Iemand uit de zaal vraagt wat er gebeurt bij vakantie van een wijkcoach. Er is altijd een tweede wijkcoach als back-up. Het eerste huisbezoek gebeurt altijd met twee personen, de andere wijkcoach is dus op de hoogte. Annuska Achterberg zegt dat je als politie veel bij mensen achter de voordeur komt. Wanneer je met respect met hen praat, krijg je veel informatie. Ze opereert als politieagente meer op het sociale vlak. Mensen hebben vaak weinig verstand van het aanpakken van problemen. Zelf heeft ze ook niet overal verstand van en dan wijst ze de mensen op de wijkcoach. Dat levert soms een dilemma op. Een voorbeeld is een multiprobleemgezin waarvan de dochter nieuwe kleren krijgt en een assertiviteitstraining. Ze constateerde als politieagente ook de aanwezigheid 8

9 van 75 hennepplantjes. Moet je dat dan melden aan de recherche of moet je de wijkcoach inschakelen? Je moet de grens trekken bij echt crimineel gedrag, dat verschilt per geval. Verder is er goed contact met de wijkcoaches en een maandelijks overleg met de wijkcoaches over dit soort gevallen. Ook de reactie van de woonomgeving verschilt per geval. Er zijn daarna nog vragen voor de wijkcoach Cees Verboom. Hoe zit het met het mandaat? Wat gebeurt er als een cliënt het achteraf niet eens is met een advies? Iedere organisatie blijft zelf verantwoordelijk, ook voor de afhandeling van klachten. Je moet als hulpverlener de achterban ook altijd goed blijven raadplegen. De organisatie handelt het bezwaar af of er is vooraf overleg bij een moeilijk advies. Is de wijkcoach een oplossing voor het grote aantal hulpverleners? Als wijkcoaches bieden we zelf hulp aan in de eerste lijn of we nemen de regie over van de hulpverlener en verwijzen door naar specialisten. Het komt dus voor dat verschillende hulpverleners worden vervangen door de betrokkenheid van de wijkcoach. Er is één dossier voor een cliënt bij de wijkcoach, naast de bestaande dossiers van de organisaties. Bij wie staat de wijkcoach op de loonlijst? Het gaat om een project dat wordt betaald door de woningcorporaties. Men is gedetacheerd bij de gemeente. De formele besluitvorming vindt plaats door de verschillende organisaties; er is geen juridisch mandaat (behalve voor de bevoegdheden van de gemeente), maar een deskundigenadvies dat in principe wordt opgevolgd. Het idee is dat de wijkcoach langs alle woningen in de wijk gaat, maar in de praktijk is het ingaan op signalen vanuit de buurt (de zogenoemde olievlek ) het effectiefst. De case-load is 25 gevallen per wijkcoach, bij hen kom je gemiddeld tweewekelijks over de vloer. Je blijft over alle cases de regie houden, ook al gaat het om een slapend bestand. Peter Maatje krijgt als medewerker van de reclassering zijn opdrachten vanuit Justitie en moet dus werken binnen een juridisch kader. Het is voor hem prettig om mensen in de wijk te kennen. De wijkcoach is voor hem een ideale partner, omdat hij signaleert en rapporteert. Daar gaat hij vervolgens als reclasseringsmedewerker mee aan de slag om recidive te voorkomen. De reclassering houdt dan de regie. De wijkcoach heeft als hulpverlener geen controlerende taak bij de handhaving, is geen verlengstuk van de politie. Wijkcoach Cees Verboom voegt hieraan toe dat er wel goed overleg is met de politie, maar we houden de taken gescheiden. Hij heeft daarom nog geen last gehad van de dubbele pet problematiek. Hij vindt dat je als wijkcoach ook eerlijk moet zijn tegenover de mensen. Hij heeft ook de bevoegdheid de uitkering tijdelijk stop te zetten of te verlagen. Richard Ros vindt ook dat je elkaar hierop mag aanspreken binnen een vertrouwensrelatie. Het is van tevoren goed besproken dat fraude (bijvoorbeeld hennepplantages) niet wordt getolereerd. Annuska Achterberg zegt dat de mensen in de wijk heel eerlijk zijn en dat kan ook andersom. Verder heb je besprekingen met de wijkcoach, bijvoorbeeld over een aanhouding. De wijkcoach is aan zet wanneer je naar een gezin toegaat, vanwege de gedetailleerde kennis van de situatie en van de wijk. Ook de scholen in de wijk zijn voortvarend bezig als het gaat om zaken als pestgedrag, kinderen die niet goed eten etc. Zij zijn een belangrijke bron van signalen. Workshopvoorzitter Richard Ros houdt een inventarisatie van vragen die in de zaal leven. Deze vragen worden in het restant van de workshop in clusters besproken. Een eerste vraag betreft de afstemming tussen de wijkzorgteams en de wijkcoaches. De wijkzorgteams werken in de hele stad Enschede op basis van een convenant en zijn belast met het organiseren van de coördinatie met de instellingen in het kader van de ketensamenwerking tussen de partners. De wijkzorgteams werken niet in Velve-Lindenhof. Daar hebben de wijkcoaches het mandaat om 9

10 zelf uitspraken te doen. Dat leidt tot grotere slagvaardigheid. Er zijn korte lijnen naar de organisaties waar het deskundigenadvies geldt. Belangrijk is dat je bij deze organisaties als wijkcoach buddies hebt, die zaken snel voor elkaar kunnen krijgen, informatie kunnen geven, het wijkcoach advies tot uitvoering kunnen brengen. Zij zoeken de ruimte op. Als er onenigheid is, kan de zaak worden opgeschaald naar de projectleider en de directeur van de betreffende organisatie. Een tweede vraag betreft de privacy van de cliënt. Hiervoor zijn richtlijnen in het convenant. De cliënt moet een privacyverklaring tekenen en doet dat meestal ook (met uitzonderingssituaties). Dit probleem speelt niet op de werkvloer, wel op het beleidsniveau. In Enschede hebben we nog geen problemen met advocaten gehad, zoals in de gemeente Nijmegen. Wat is de rol van de wijkcoach? Is die rol meer indicerend? De wijkcoach doet in principe zelf de hulp in de eerste lijn, bijvoorbeeld de schuldhulpverlening, indiceert integraal, en verwijst door waar nodig. Bij juridisch ingewikkelder zaken als huisverboden is hij nauw betrokken. Als wijkcoach heb je niet alle specialistische kennis, dus je moet ook op tijd steun zoeken via de buddies in de organisaties en andere informatiebronnen. Verder is er het overleg met de andere wijkcoaches. Het blijft natuurlijk een grote verantwoordelijkheid. Professionals moeten daarom weten wanneer zij anderen (vanuit hun specialisme) inschakelen. Wijkcoach Cees Verboom heeft bijvoorbeeld een goed contact met de case-manager bij Mediant (geestelijke gezondheidszorg). Verder is er training en intervisie. Is er geen strijd om de macht? Die is er nog niet, maar Richard Ros erkent wel dat je daar op een gegeven moment mee te maken kan krijgen. Zeker wanneer je de methode in de stad zou willen uitbreiden. Deze aanpak wordt vooralsnog alleen binnen de wijk Velve-Lindenhof en in iets andere vorm in de Wesselerbrink-Noord toegepast. De financiering van het project vindt plaats door de woningcorporaties (die meer doen dan woningbouw en de fysieke herstructurering) en via het reguliere werk. Bij volledige doorvoering van het model verwachten we een efficiencyslag te kunnen maken ten opzichte van de reguliere werkwijze, o.a. door het samensmelten van functies. We gaan in Velve-Lindenhof in principe bij iedereen langs, maar deelname is niet verplicht. Als er signalen van derden zijn, wordt het bezoek minder vrijblijvend; naarmate er meer problemen zijn en er minder medewerking is, dan wordt de wijkcoach steeds vervelender. Het is ook belangrijk te zorgen voor maatwerk en goed te kijken naar de wijk. De wijkcoaches krijgen daarvoor de tijd. Ook bij inschakeling van de tweede lijn houden de wijkcoaches de regie. De slotvraag heeft betrekking op de verduurzaming van het project. Is daar een visie op? Ja, het gaat volgens Richard Ros om een nieuwe aanpak die niet naast of bovenop het reguliere systeem moet komen te staan. Dat is onbetaalbaar. Na de experimenten moeten we keuzes maken. Er kunnen via dit model slagen gemaakt worden naar een efficientere werkwijze, dat vereist dan wel het samensmelten van functies, het in elkaar schuiven van budgetten, subsidiestromen, bevoegdheden, enzovoorts. Verduurzaming is een belangrijk element, zeker in het licht van de bezuinigingen die op ons afkomen. Er is nog geen website. We zijn nu bezig met een externe evaluatie van de aanpak, waarvan de resultaten later bekend worden gemaakt. 10

11 6) Inleiding door dhr. Bas Denters (wetenschappelijk directeur van KISS) Dagvoorzitter Han Pape heet iedereen welkom terug van de boeiende workshops. We krijgen nog twee inleidingen: van Bas Denters vanuit de wetenschap over de ervaringen tot nu toe en van minister Eberhard van der Laan die op dit moment elders in de Grolsch Veste een ontmoeting met FC Twente heeft over het project Scoren in de Wijk. Hij vraagt Bas Denters wat hij (met collega-onderzoekers Pieter-Jan Klok en Mirjan Oude Vrielink) heeft onderzocht. Men is bezig met een onderzoek naar de implementatie en de resultaten van de wijkcoaches. Naast wetenschappelijk directeur van KISS is Bas Denters ook hoogleraar Bestuurskunde aan de Universiteit Twente. In zijn inleiding gaat hij in op de uitgangspunten van het project (wat zijn de ambities?), de opzet van het onderzoek, de eerste resultaten en enige lessen. Hij heeft ook enkele kritische kanttekeningen en waarschuwingen. De achtergrond van het project wordt gevormd door de crisis van het sociaal beleid. De tragiek is dat het in de theorie gaat om emancipatie en autonomie van mensen, maar dat sociaal beleid in de praktijk leidt tot afhankelijkheid. Het is ook ineffectief. Heinz Bude heeft in zijn boek Die Ausgeschlossenen beschreven dat het leidt tot het ontstaan van een ongeregeld klasse van overtollige mensen. Het is ook inefficiënt door het gedrang achter de voorkeur, wat leidt tot verkokering en dubbel werk. Er zijn ook alternatieven, zoals in Deventer (Rivierenwijk) en Enschede (Velve-Lindenhof) waar men de medewerking zoekt van andere partijen. In overeenstemming met het advies van de VROM-Raad Stad en stijging moeten we niet alleen investeren in de fysieke en sociale infrastructuur, maar ook in de individuele positieverbetering van mensen. Het gaat namelijk niet goed met de wijk als het niet goed gaat met de wijkbewoners. We kunnen daarvoor aansluiting zoeken bij de presentietheorie van Andries Baart, hoogleraar Presentie en Zorg (Universiteit van Tilburg). Hij vindt dat de hulpverlener voldoende tijd en ruimte moet hebben om een duurzame relatie met de cliënt op te bouwen. De benadering moet integraal zijn: niet vanuit een specialistisch perspectief van een professie, maar vanuit de leefwereld. De hulpverlener moet ook voldoende mandaat hebben om dit waar te maken. Hij moet ook respect hebben voor de eigenwaarde van de cliënt. Dat betekent dat de cliënt serieus wordt genomen, de coach een teamspeler is (vergelijk Steve McClaren van FC Twente) en er wordt geïnvesteerd in instrumenteel kapitaal (het gaat om activering). In opdracht van de Stuurgroep Wijkcoaches en de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV) heeft de Universiteit Twente (Bestuurskunde) onderzocht of het instrument van de wijkcoaches werkt. Het onderzoek bestond in de eerste plaats uit een procesevaluatie (hoe gaan wijkcoaches om met mandaten, cliënten en instellingen) om eventueel te kunnen bijsturen. Het onderzoek bestond in de tweede plaats uit effectevaluatie, waarin is gekeken naar de effecten op de huishoudens (is er sociale stijging?), naar de effecten op de buurt en een doelmatigheidstoets is gedaan (is het instrument efficiënt?). De onderzoeksopzet is een experiment met een voormeting en een nameting in Velve-Lindenhof en een controlegroep in de wijk Stadsveld in Enschede. De resultaten van het experiment zijn nog niet bekend. Wel kan het volgende worden gezegd over de uitgangssituatie van de buurtbewoners. Op dit punt zijn er nog geen verschillen tussen Velve-Lindenhof en Stadsveld. Van 11

12 de bewoners heeft 49% minstens één probleem en 26% meerdere problemen. Van de bewoners heeft 63% geen hulpverlener, 12 % één hulpverlener, 11 twee hulpverleners en 14% drie of meer hulpverleners. Van de bewoners heeft 40% geen of weinig vertrouwen in de hulpverleners, zegt 46% dat ze niet echt worden geholpen, 47% dat ze van het kastje naar de muur worden gestuurd en 35% dat nooit wordt geluisterd naar wat men zelf wilde. Welk beeld hebben de bewoners van Velve-Lindenhof van de wijkcoaches? Van de bewoners (het aantal respondenten was 85) heeft 51% gehoord van de wijkcoaches, zegt 30% te weten wat de wijkcoaches doet (van hen vindt 88% het ook een goed idee) en weet 14% echt wat de wijkcoach gaat doen (van hen vindt 92% het ook een goed idee). Over het instrument van de wijkcoach zijn ook kritische opmerkingen te maken en risico s te benoemen: - Er ligt een risico bij expertise van de wijkcoaches en de verwachtingen daaromtrent. Het is voor de wijkcoach onmogelijk om een duizendpoot te zijn. Er is een risico op een te grote afhankelijkheid van de veelzijdigheid van de coaches, terwijl we ons moeten realiseren dat er door de beperkte kennis blinde vlekken zijn voor bepaalde problemen. - Ook tijd, betutteling en going native vormen een risico. De factor tijd betreft de te zware case-load, betutteling houdt in dat de eigen verantwoordelijkheid van de cliënt wordt afgenomen en de cliënt te afhankelijk wordt van één persoon en going native betekent dat de wijkcoaches zich voor de kar van de cliënt laten spannen (een vorm van gijzeling). - De wijkcoach moet ook (in de perceptie van anderen) tegen de stroom inzwemmen, en dat kan heel (en soms té) zwaar zijn. Door verkokering van bestaande instituties, door partijen die niet meewerken, door beperkte mogelijkheid tot inzet, door te weinig betrokkenheid van anderen en door te weinig inzicht in het functioneren van wijkcoaches. - Er is ook gevaar van extra bureaucratisering als de coaches naast het reguliere verkokerde aanbod staan en er daardoor per saldo nog meer hulpverleners zijn. Je bent dan nog verder van huis. Een waarschuwing is dat het proces van stijging op de sociale ladder traag verloopt. Dat gaat in kleine stappen. In de evaluatie is daarom aandacht voor werk, opleiding etc. en voor de ontwikkeling van competenties, omdat het klimmen onderaan de ladder begint. Toch heerst er optimisme bij de wijkcoaches en de professionals in hun omgeving. Van hen denkt 68% dat de wijkcoach effectief is, 81% dat de wijkcoach doelmatig is, 64% dat de wijkcoach cliëntgericht is en 67% dat de wijkcoach activerend is. De conclusies van Bas Denters zijn: - het is een interessant experiment; - het begin is veelbelovend, er heerst een positief klimaat; - er zijn nog wel allerlei beren op de weg ; - we moeten geen overdreven verwachtingen hebben, er is nog veel werk te doen. Han Pape wil nog van Bas Denters weten wanneer de resultaten van de effectevaluatie te verwachten zijn. Het antwoord is binnen een jaar. Hij vraagt vervolgens (in afwachting van minister Van der Laan) één van de wijkcoaches naar de ervaringen in de workshops. Anya Smits (projectleider van de wijkcoaches) kreeg in haar workshop leuke vragen. Het waren geen nieuwe vragen, maar ze worden wel steeds op een andere manier gesteld, bijvoorbeeld over de complexiteit, de hoeveelheid macht van de wijkcoach, deskundigheid van de wijkcoach, het bereiken van mensen. Heel belangrijk zijn goed afgedekte afspraken met organisaties in de vorm van een conve- 12

13 nant. De contactpersonen bij de organisaties ( buddies ) en de wijkcoach moeten elkaar goed weten te vinden, bijvoorbeeld via training. Zo leer je elkaar kennen en weet je ook van elkaar wat je niet weet. 7) Reactie van dhr. Eberhard van der Laan (minister van Wonen, Wijken en Integratie) Eberhard van der Laan is nu ongeveer 15 maanden minister en is al voor de vierde of vijfde keer in Enschede, zojuist bij het project Scoren in de wijk van FC Twente dat op dit gebied koploper is in Nederland. In het project van de wijkcoaches gaat het er om achter de voordeur te komen. Dat begrip kende hij voor zijn ministerschap als krantenlezer. Het mooie van het project is de samenhang met de participatie van mensen. Een probleem van een dergelijk project is dat participatie moeilijk te monitoren is, al heeft hij wel oog voor de kracht van het project. Die kracht is dat het gaat om het zelfvertrouwen van mensen. Net als een vergelijkbaar project in Arnhem heeft het project in Enschede een stapsgewijze opbouw. Men duikt in probleemgezinnen om eerst de financiën op orde te brengen en via budgetbeheer (en aandacht voor de gezondheid) te zorgen voor rust in het hoofd. Vervolgens zie je dat deze mensen meedoen aan activiteiten en cursussen en zelfs activiteiten organiseren. Net als in Groningen kijkt men ook in Enschede achter de eigen voordeur van de overheid. Enschede gaat ver in het mandaat, omdat het doorzettingsmacht oplevert voor de wijkcoach. Dat begint bij een goede afstemming op het lokale niveau. Dat is geen stap terug, maar juist een stap voorwaarts. Hij is een zeer tevreden minister en wil het project dan ook graag verbreden. Bij minister Rouvoet van Jeugd en Gezin is zeker enthousiasme, maar ook bij de andere ministers wil hij het op de agenda zetten. Han Pape wil nog van de minister weten wat hij vindt van de wens van wethouder Ed Wallinga om de Wet op de Jeugdzorg aan te passen. Zijn antwoord is dat ook minister Rouvoet de bevoegdheden terug naar de gemeente wil brengen. 8) Afsluiting conferentie door dhr. Ed Wallinga (wethouder van de gemeente Enschede) Ed Wallinga vond het een geweldige bijeenkomst. Hij bedankt de minister voor zijn komst naar Enschede, waar we een belangrijke stap in het slechten van de kokers hebben gezet. Dat moet ook op het niveau van Den Haag gebeuren, maar de regie moet wel bij de gemeenten blijven. Het is ook belangrijk dat de wetenschap ons een kritische spiegel voorhoudt. Het experiment lijkt succesvol, maar het werkt alleen stapje voor stapje. Dagvoorzitter Han Pape rondt de conferentie af en bedankt de minister, de verschillende inleiders, de wijkcoaches en de deelnemers aan de workshops voor hun komst. Hij bedankt ook de organisatie (gemeente Enschede, de drie woningcorporaties, KISS en SEV) die deze bijeenkomst mogelijk heeft gemaakt. Tegen inlevering van hun badge krijgen de bezoekers bij de uitgang nog een tas met informatie. Verslag: Rik Reussing, Universiteit Twente. 13