Internetseksverslaving

Transcriptie

1 8 Internetseksverslaving Davy Nijs, Gerard Gielen en Tony van Rooij Op het internet liggen lust en frustratie dicht bij elkaar. De lage drempel tot seksueel expliciet materiaal via de massa aan pornosites brengt sommige mensen in de problemen. Ondanks de vele voordelen die het internet biedt, is het overmatige gebruik van online pornografie internetseksverslaving een van de fenomenen waarvoor mensen soms hulp nodig hebben. Sommigen stellen dat de pornoficatie van onze maatschappij een grote rol speelt in het ontstaan van internetseksverslaving, terwijl anderen de oorzaak zoeken in dieperliggende problemen. In dit hoofdstuk schetsen we wat seksverslaving in brede zin is, en hoe het zich verhoudt tot internetseksverslaving. We verkennen vervolgens de contouren van het fenomeen internetseksverslaving, het ontwikkelproces en de diversiteit aan negatieve gevolgen ervan. Ten slotte geven we aanwijzingen voor de mogelijke behandeling. Onlangs heb ik mijn man, met wie ik al vijf jaar getrouwd ben, betrapt toen hij op internet naar porno zat te kijken. Ik heb hem gevraagd hoe dikwijls hij dit deed, en hij antwoordde: niet zo vaak, maar ik weet niet zeker of ik dat wel moet geloven. Nu ben ik hem stiekem aan het observeren als hij op internet zit, en hij zit echt uren naar porno te kijken. Wat moet ik daarvan denken? Ik ben niet ontevreden over ons seksleven, maar het feit dat hij zo vaak op internet naar porno zit te kijken maakt me van streek. Houdt hij nog wel van mij? Vindt hij me nog aantrekkelijk genoeg? 109 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd /12/ :41

2 INTERNETVERSLAVING Ik denk soms dat hij verslaafd is aan porno kijken. Maak ik me daar te veel zorgen over? Is het normaal dat mannen naar internetporno kijken? (anonieme vraag op een internetforum) De media hebben wereldwijd een enorme impact op de sociale constructie van seksualiteit. Onder meer televisie, radio en tijdschriften, maar ook het internet hebben attitudes en gedrag omtrent seksualiteit gemodelleerd (Brown et al., 2006; Collins et al., 2004). Media zorgden voor een nieuwe taal, creëerden nieuwe symbolen en toonden nieuwe vormen van seksuele interactie. Wereldwijd zijn miljoenen erotische websites te vinden, en het internet wordt momenteel gezien als dé belangrijkste sector in de pornografische industrie. Het internet lijkt bovendien bij te dragen aan een normalisering van porno in de samenleving. Zo sponsort de grote website Pornhub videogameteams en heeft de site een eigen platenlabel. Maar ook het recente lekken van naaktfoto s van beroemdheden wordt breeduit besproken, inclusief links naar Not-Suitable-For-Work videomateriaal (het nsfw-label verwijst naar doorklikmogelijkheden die je beter niet op je werk kunt bekijken) in de mainstream pers. 32% van de vrouwen besteedt wel eens tijd aan online erotiek, ten opzichte van 72% van de mannen Vragenlijstonderzoek laat zien dat zo n 32% van de vrouwen wel eens tijd aan online erotiek besteedt, ten opzichte van 72% van de mannen (Meerkerk et al., 2011). We beschouwen erotiek hier als een brede categorie, waar het hele spectrum aan online erotische activiteiten onder valt. Het gaat hierbij om een zeer uiteenlopend pakket aan opties en (niche-)interesses waarvoor de industrie graag van dienst is: van erotiek tot hardere porno. Dit blijkt ook uit de grote gebruikersaantallen: een Nederlandstalige advertentie werd in 5 dagen zo n keer getoond op één enkele site, Youporn (Meerkerk et al., 2011). Als we hieruit extrapoleren naar de overige, vergelijkbare 110 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd /12/ :41

3 INTERNETSEKSVERSLAVING populaire sites kunnen we concluderen dat er in Nederland en Vlaanderen maandelijks miljoenen mensen pornosites bezoeken. Als er gevraagd wordt naar wekelijks gebruik (minimaal 1-2 keer per week) dan daalt het percentage mannen naar 7% en vrouwen naar 2%. Het valt op dat vooral jongere mensen meer tijd aan online erotiek besteden, met een piek in de leeftijd van 25 tot 34 jaar. Volgens de Vlaamse pers heeft zo n 8% van de mannen en 5% van de vrouwen wel eens via internet seksafspraken gemaakt in het echte leven (Beel, 2008). Hoewel kijken naar porno dus nog altijd een overwegend mannelijke vrijetijdsbesteding is (Meerkerk et al., 2011), richt de industrie zich tegenwoordig in de marketing deels ook op vrouwen, bijvoorbeeld met vrouwvriendelijke websites ( Porno is vrouwvriendelijker dan ooit (en wat data nog meer over onze lusten verraden), 2014). Online pornografie heeft een aantal voordelen ten opzichte van offline mogelijkheden: het is laagdrempelig, visueel, en vaak gratis, biedt ruimte om te experimenteren en is bovenal discreet. Je hoeft er niet voor de straat op, het kan anoniem, sociale vaardigheden en uiterlijk zijn minder relevant en het levert snel iets op zonder dat er eisen aan je worden gesteld (Cooper, 1998; Young, Griffin-Shelley, Cooper, O mara, & Buchanan, 2000). VERSLAAFD AAN SEKS? Het begrip seksverslaving, of nymfomanie als het om vrouwen gaat, kent een lange geschiedenis. Volgens Kafka hebben we ondanks ruim 100 jaar klinische documentatie van afwijkend seksueel gedrag nog steeds geen echte duidelijkheid over het psychiatrische beeld wat betreft seksverslaving (Kafka, 2010). Er wordt desondanks geregeld over seksverslaving gesproken en er worden nieuwe diagnoses gepresenteerd. Een recent voorbeeld is de voorgestelde diagnose hyperseksualiteit (Reid et al., 2012), die sterk lijkt op een diagnose voor middelenproblematiek of gokstoornis. Anderzijds wordt de toepasbaarheid van het begrip verslaving op seks sterk in twijfel getrokken 111 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd /12/ :41

4 INTERNETVERSLAVING (Ley et al., 2014), mede omdat er weinig neurologisch of anderzijds overtuigend bewijs is dat het gedrag niet uit vrije wil zou gebeuren. Het psychiatrische basishandboek dsm bevatte in de vorige editie nog geen diagnose voor seksverslaving (American Psychiatric Association, 2000). De werkgroep voor de dsm-5 besloot om hypersexuality disorder een voorgestelde aandoening die qua criteria sterk lijkt op gokverslaving ook nu nog niet mee op te nemen in het nieuwe handboek, zelfs niet in de bijlage (American Psychiatric Association, 2013). Dit heeft er deels mee te maken dat het moeilijk te bepalen is of extreem seksueel gedrag een uiting is van een afwijkende leefstijl of een psychiatrische aandoening. Er zijn voor Nederland geen cijfers over de prevalentie van seksverslaving (Kerssemakers et al., 2008; Van Zessen, 2011), afgezien van een schatting van de Rutgers Nisso Groep. Rutgers Nisso meldde dat 2,3% van de mannen en 0,5% van de vrouwen last heeft van overmatig seksueel verlangen (Bakker et al., 2009). Volgens het Sexpert-onderzoek geeft 1,5% van de seksueel actieve bevolking in Vlaanderen aan een extreem verhoogd seksueel verlangen te hebben (Hellemans et al., 2013). Gebrek aan een diagnose betekent natuurlijk niet dat er geen patiënten aankloppen voor zorg. Er worden incidenteel ogenschijnlijk seksverslaafde mensen behandeld binnen instellingen voor verslavingszorg en ook wordt er onderzoek naar het onderwerp gedaan (Van Rooij, Zinn, Schoenmakers, Van de Mheen, et al., 2012). In de rest van dit hoofdstuk zullen we de term seksverslaving daarom als verzamelterm gebruiken voor mensen die problemen ervaren door seksueel gedrag (al dan niet online). Sommige onderzoekers speculeren over jeugd en vroegere traumatische gebeurtenissen als oorzaak voor een seksverslaving (Baeten, 2010). Seks en seksuele voorlichting als taboe, traumatische gebeurtenissen zoals lichamelijk of seksueel geweld, blootstelling aan (abnormaal) seksueel gedrag, maar ook een vlucht in fictie worden wel eens als oorzaak aangewezen. Soms wordt een (onderliggende) psychiatrische problematiek geconstateerd, zoals stemmingsproblemen, angsten, middelenmisbruik, impulsiviteit, eenzaamheid, negatief zelfbeeld en schaamte (Bancroft, 2008; Fong et al., 2012). Ook lijkt 112 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd /12/ :41

5 INTERNETSEKSVERSLAVING er enig bewijs te vinden voor gelijklopende ontstaansmechanismen met middelenverslaving (Keane, 2004; Kingston & Firestone, 2008). Andere wetenschappers zoeken de oorzaak voor een seksverslaving in de onjuiste werking van bepaalde biochemische processen in het lichaam, zoals een onevenwichtige hormoonbalans van testosteron, oestrogenen of oxytocine. Zo zouden ook euforiserende stoffen vrijkomen als men tegemoetkomt aan de seksverslaving. Te denken valt aan de overdracht en heropname in neuronen van de neurotransmitters dopamine, serotonine en adrenaline, die de persoon aanzetten om het gedrag door te zetten (Pattij, 2013). Ook op genetisch vlak ontdekten wetenschappers een variant van het drd4-gen dat samenging met frequentere onenightstands en vreemdgaan. Het drd4-gen is van invloed op de hoeveelheid dopamine die vrijkomt in de hersenen als men seks heeft. Dit gen werd eerder ook al in verband gebracht met alcohol- en gokverslavingen (Kraaijvanger, 2010). INTERNETSEKSVERSLAVING ALS NIEUWE UITING VAN SEKS- VERSLAVING? Het altijd en overal beschikbaar zijn van het internet verlaagt in eerste instantie de toegankelijkheidsdrempel tot erotisch materiaal, maar biedt daarnaast ook nieuwe mogelijkheden tot seksuele interactie door middel van bijvoorbeeld webcams en chatrooms (cyberseks) (Meerkerk et al., 2011). Voorstanders van pornografie zijn van mening dat het een gezonde uitlaatklep is voor seksuele behoeften (Hodge, 2010). Porno kan bevredigend en voor sommige koppels zelfs opbouwend voor een goede relatie zijn (zie ook hoofdstuk 3). Er zijn koppels die het virtuele seksuele materiaal ervaren als een seksuele stimulans binnen hun relatie (Albright, 2008). Je zou echter ook kunnen speculeren dat de laagdrempelige toegang tot internetporno voor de gehele bevolking mogelijk leidt tot meer seksverslaving. Het lastige bij het onderzoeken van dit onderwerp is dat het sterk moreel beladen is: een aanzienlijk deel van de mensen heeft vooraf al een mening over het goed-of-slecht zijn van online pornografie. Het helpt hierbij 113 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd /12/ :41

6 INTERNETVERSLAVING niet echt dat er weinig objectieve gegevens zijn over online pornografie: het onderwerp is nieuw en onderzoek op dit gebied is lastig doordat mensen niet altijd eerlijk antwoorden op vragenlijsten. Eerste verkennende onderzoeken doen ook hier vermoeden dat aan middelgebonden verslavingen dezelfde mechanismen ten grondslag liggen als bij het dwangmatig kijken naar online pornografie (Meerkerk & Schoenmakers, 2013). Lang niet iedere pornokijker heeft een internetseksverslaving (Slabbinck, 2007). Hodge (2010) verwijst naar Cooper (2000), die in zijn studie vond dat 8% van de pornoconsumenten het internet op een compulsieve manier gebruikte. Recenter Nederlands onderzoek op basis van zelfrapportage onder een representatieve steekproef resulteert in cijfers waaruit blijkt dat 1% van de mannen zich behoorlijk en 8% zich een beetje verslaafd voelt aan online pornografie (Meerkerk et al., 2011). Vrouwen die zich verslaafd voelen zijn er bijna niet volgens dit onderzoek. 1% van de mannen voelt zich behoorlijk en 8% voelt zich een beetje verslaafd aan online pornografie Online pornokijken an sich, en zeker wanneer dit pornosurfen doorschiet tot dwangmatig gedrag van de gebruiker, zorgt soms voor relationele druk. Wanneer mannen een grote hoeveelheid tijd, geld en energie stoppen in het bezig zijn met internetseks hangt dit vaak samen met meer depressie, angst, problemen in de intimiteit met de levenspartner en echtscheidingen (Philaretou et al., 2005). Men neemt niet langer de tijd om even bij te praten, een kus te geven of te knuffelen en zaken worden geheimgehouden. Er kan ook desinteresse in fysieke seks ontstaan en teleurstelling in offline relaties, die moeilijker blijken dan online relaties. Of internetseksverslaving binnen een relatie tot relatieconflicten leidt, hangt uiteraard niet alleen af van hoe vaak men porno kijkt, maar ook van de wijze waarmee de partner hiermee omgaat. Verder kunnen vriendschaps- en familierelaties verstoord geraken doordat de verslaafde volledig in beslag wordt genomen door de drang naar seksuele activiteiten. Als het pornosurfen tijdens de werkuren plaatsvindt, kan het ook daar leiden tot 114 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd /12/ :41

7 INTERNETSEKSVERSLAVING conflictsituaties. Verder kunnen financiële problemen ontstaan doordat men schulden maakt om aan de seksuele behoeften te voldoen, zoals het bezoeken van betaalde sekssites en chatsessies. Juridische problemen kunnen ontstaan wegens niet-tolereerbaar gedrag, zoals exhibitionisme, voyeurisme, stalken en kinderporno (Van Zessen, 2012). Als het gevoel van controle ontbreekt in de omgang met internetseks heeft dit bovendien een impact op het zelfbeeld. Schuld en schaamte raken mogelijk geïnternaliseerd tot minderwaardigheidsgevoelens en hulpeloosheid, en op termijn kan dit leiden tot depressies, wanhoop en zelfs suïcidaal gedrag. Door verlies aan intimiteit en passie met de partner boet deze relatie soms in aan kwaliteit, waardoor deze ook niet langer als bron van steun kan dienen (Van Zessen, 2012). BEHANDELEN EN VOORKOMEN VAN INTERNETSEKSVERSLAVING Is het verslavend gedrag te sterk om de drang zelf te overwinnen, dan moet professionele hulp worden ingeroepen. Seksverslaving krijgt ook binnen de Nederlandse verslavingszorg niet altijd een plaats sommige instellingen verwijzen door richting ggz en lang niet alle therapeuten zijn op hun gemak met de problematiek (Van Rooij, Zinn, Schoenmakers, Van de Mheen, et al., 2012). Hoewel de verwachting bestaat dat de problemen rondom online pornografie mogelijk groeien, worden ook de aan online porno verslaafde cliënten nog weinig gezien. Het probleem blijft bovendien overwegend een mannenkwestie: hulpverlener Hannie van Rijsingen (2012) behandelt ongeveer honderd mannen per jaar voor deze problematiek, maar tot nog toe heeft ze er nog maar twee vrouwen voor behandeld. Ze vindt dit merkwaardig, aangezien er zeker ook vrouwen naar porno kijken. Zijn er inderdaad heel weinig vrouwen met dit probleem of blijft het voor hen een nog veel groter taboe? Door veelvuldig internetporno te bekijken kan desinteresse in fysieke seks ontstaan en teleurstelling in offline relaties 115 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd /12/ :41

8 INTERNETVERSLAVING Inhoudelijk vormt het vinden van de motivatie om het gedrag onder controle te krijgen vaak de eerste en meest essentiële stap. Het is echter de vraag of wilskracht bij een internetseksverslaving voldoende is om effectief te stoppen. De internetseksverslaving schuilt voornamelijk in de minder bewuste lagen van de hersenen: de computer aanzetten, porno kijken en hierbij masturberen gaat meestal vanzelf en zonder veel bewuste sturing. Het is dus logisch dat een aanpak van deze dwangmatige gewoonte op dit diepere niveau van belang is om van de verslaving af te komen. Technische middelen om bepaalde websites te blokkeren kunnen helpen om niet toe te geven aan de drang, er zijn zelfhulpgroepen waar men steun kan vinden (bijvoorbeeld: Seksondercontrole.nl; en het zoeken naar een alternatieve tijdsbesteding kan voor afleiding en ontlading zorgen, maar er is soms meer nodig. De psychotherapeutische behandeling bevat vaak een psychodynamische oriëntatie in combinatie met cognitieve gedragstherapie. Bij de behandeling van ernstige verslavingsgevallen is het evenzeer zinvol om te laten peilen naar psychiatrische comorbiditeit (Baeten, 2010). Veel hulporganisaties gebruiken het zogenaamde twaalfstappenprogramma (wikipedia.org/wiki/twaalfstappenprogramma ), dat te vergelijken is met het bekende programma van de Anonieme Alcoholisten. Er bestaan ook groepen met twaalfstappenprogramma s die speciaal op seksverslaafden zijn gericht (bijvoorbeeld de Anonieme Seksverslaafden). Voor sommige partners kan het zinvol zijn om steun te zoeken bij een andere therapeut, los van de sekstherapie (Van Zessen, 2012). Hoewel er nog geen onderzoek is opgestart naar de resultaten van behandelingen, laat staan dat er reeds voldoende farmacologische dubbelblinde en placebogecontroleerde onderzoeksresultaten bekend zouden zijn, merkt Baeten (2010) op dat patiënten goede vorderingen maken in hun psychotherapie als zij tevens door een arts behandeld worden met serotonineheropnameremmers (ssri s), waarbij men dus inspeelt op de biochemische aspecten van het verslavingsproces. Uiteraard is er ook online hulpverlening: bijvoorbeeld mogelijkheden tot chatten en invullen van (niet-wetenschappelijk onderbouwde) zelftesten. Er is op dit moment nauwelijks wetenschappelijk onderzoek over de effectiviteit 116 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd /12/ :41

9 INTERNETSEKSVERSLAVING van dit soort online hulpverlening, maar het lijkt een veelbelovende aanvulling op het bestaande aanbod. Seksuoloog, relatietherapeut en onderzoeker Feys besteedt op zijn website veel aandacht aan internetseksverslaving (www. frederikfeys.com). Hij stelt vast dat mensen zich vaak schamen voor hun gedrag en niet naar een hulpverlener durven gaan. Daarentegen kun je je afvragen in hoeverre online hulpverlening triggers geeft voor het kijken naar online porno. Het zal hiermee niet voor iedere persoon even geschikt zijn. CONCLUSIE Mede door het internet is pornografie zichtbaarder geworden in de maatschappij. Over seksverslaving is ondertussen nog maar betrekkelijk weinig bekend en er bestaat voorlopig nog geen diagnose voor. Er zijn al wel enige websites waarop hulpverleners zich aanprijzen, maar vaak is die hulp gebaseerd op algemene technieken uit de verslavingshulp. Het wetenschappelijk onderzoek naar seksverslaving komt langzaam op gang, en internetseksverslaving, gekoppeld aan de gevolgen van porno op het leven van mensen, vormt er een belangrijk onderdeel van. Ook seksuologisch hulpverleners worden tegenwoordig meer en meer getraind in de behandeling van seksverslavingsproblemen. Ongeacht of overmatig gebruik van pornografie gezien zal worden als een verslaving is het duidelijk dat een kleine minderheid het lastig vindt om het gebruik onder controle te houden: voor deze groep is het belangrijk dat er een goed aanbod wordt ontwikkeld en dat er goed getrainde hulpverleners beschikbaar zijn. 117 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd /12/ :41