Tweede Kamer der Staten Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten Generaal 2 Vergaderjaar Rijksbegroting voor het jaar Hoofdstuk V Minister van Buitenlandse Zaken Nr. 144 VERSLAG VAN EEN MONDELING OVERLEG Vastgesteld 30 augustus 1988 De vaste Commissie voor Buitenlandse Zaken 1 heeft op 16 juni 1988 mondeling overleg gevoerd met de Minister van Buitenlandse Zaken over Afghanistan. De minister had tevoren een notitie aan de commissie over dit onderwerp doen toekomen. Deze is als bijlage in dit verslag opgenomen. De commissie brengt als volgt verslag uit van het gevoerde overleg. 1 Samenstelling: Leden: Van Dis (SGP), Stoffelen (PvdA), Ter Beek (PvdA), ondervoorzitter, Aarts (CDA), Meijer (PvdA), Beinema (CDA), Stemerdink (PvdA), Van Mierlo (D66), De Boer (CDA), voorzitter, Beckers-de Bruijn (PPR), Gualthérie Van Weezel (CDA), Frinking (CDA), Leerling (RPF), Schutte (GPV), Wallage (PvdA), Van Es (PSP), Bolkestein (VVD), Herfkens (PvdA), Voorhoeve (VVD), Weisglas (VVD), Van Heemskerck Pillis- Duvekot (VVD), De Kok (CDA), Eisma (D66), Van Traa (PvdA), De Hoop Scheffer (CDA), Melkert (PvdA) en Moret-de Jong (CDA). Plv. leden: Kok (PvdA), Knol (PvdA), Van lersel (CDA), Pronk (PvdA), Van Amelsvoort (CDA), Verspaget (PvdA), Kohnstamm (D66), B. de Vries (CDA), Hennekam (CDA), Mateman (CDA), Ploeg (VVD), Alders (PvdA), De Beer (VVD), Keja (VVD), Van Vlijmen (CDA), Engwirda (D66), K. G. de Vries (PvdA), De Kwaadsteniet (CDA) en Zijlstra (PvdA). Mevrouw Herfkens (P.v.d.A.) stelde dat de akkoorden die bereikt zijn een groot aantal tekortkomingen vertonen, zelfs indien ervan wordt uitgegaan dat ze stipt worden uitgevoerd. In de eerste plaats is het verzet niet bij de onderhandelingen betrokken en voorts is niet voorzien in een staakt-het-vuren, noch worden wapenleveranties aan de strijdende partijen beperkt. Bovendien had mevrouw Herfkens haar twijfels over de bereidheid van de Sovjet-Unie om het gehele land te verlaten. Zij had begrepen dat op het schema voor de terugtrekking al reeds wordt achtergelegen. De akkoorden moeten evenwel als een politiek feit worden aanvaard, al had mevrouw Herfkens veel begrip voor de opstelling van het verzet. De notitie van de minister vond zij te veel uitgaan van het Europese kader en te weinig eigen beleidsinitiatieven bevatten. Brengt de minister ook zelf zijn zorg over de implementatie aan de Sovjet-Unie over, en is hij bereid om vertegenwoordigers van het verzet op politiek zo hoog mogelijk niveau te ontvangen? Zij vond dat in ieder geval gewaakt moet worden voor economische steun die regimebevestigend werkt. Bij hulpverlening kan ook het kanaal gebruikt worden van de NGO's, die meer mogelijkheden hebben om direkte steun aan de bevolking te verlenen buiten het regime om. De fondsen die door Nederland tot nu toe beschikbaar zijn gesteld vond mevrouw Herfkens gering. Hulp dient niet alleen in EG- of multilateraal kader gegeven te worden, maar ook bilateraal. Zo suggereerde zij om te overwegen voor Afghanistan een langdurig wederopbouwprogramma op te stellen, zoals dat ook voor andere landen is gebeurd. Ook zou Nederland beurzen ter beschikking kunnen stellen aan Afghaanse studenten om in Wageningen hun kennis op het gebied van de landbouwproblematiek te vergroten. Tweede Kamer, vergaderjaar , hfdst. V, nr

2 De heer Weisglas (V.V.D.) zag de akkoorden die zijn gesloten als een overwinning van het gezond verstand in de Sovjet-Unie, en van het doorzettingsvermogen van het Afghaanse verzet. Van een vredesakkoord kan evenwel niet gesproken worden, omdat het verzet niet bij de onderhandelingen is betrokken, en er geen staakt-het-vuren noch een stopzetten van wapenleveranties is afgesproken. De heer Weisglas vond dat er een overgangsregeling zou moeten komen, met deelname van het verzet en zonder het zittende bewind in Kabul. Deze regering zou verkiezingen en een nieuwe grondwet moeten voorbereiden. Hoe ziet de minister de positie van het verzet op dit moment? Is het verzet niet minder verdeeld en niet minder fundamentalistisch georiënteerd dan wel wordt gesuggereerd? Is er inderdaad sprake van gevechten in het grensgebied tussen Pakistan en Afghanistan? Ziet de bewindsman mogelijkheden voor de VN of de EPS om bij te dragen aan het voorkomen van een bloedbad en ziet hij daarbij een Nederlandse bijdrage? Acht hij het waarschijnlijk dat in het noorden een door de Sovjet-Unie gesteund regime wordt gehandhaafd?. Vervolgens ging hij in op de Nederlandse hulp, en drong aan op voortzetting van de humanitaire hulp voor vluchtelingen in Pakistan en Afghanistan, en op een bijdrage aan een internationaal hulpplan voor de beves tiging van deze vluchtelingen. Dit laatste kan zijns inziens pas geschieden wanneer de oorlogsschade, met name aan de landbouw, is hersteld. Ook hij was van mening dat hiermee het huidige regime niet mag worden bevestigd. Naast hulp in het kader van de VN en de EG zou ook bilateraal door Nederland een inspanning moeten worden verricht. Een status van wederopbouwland voor Afghanistan vond hij daarbij een goede gedachte. De heer Gualthérie van Weezel (C.D.A.) sloot zich in grote lijnen aan bij de voorgaande woordvoerders. Naar zijn mening is het de Sovjet- Unie ernst om zich uit Afghanistan terug te trekken, en past deze politiek in de totale buitenlandse politiek van dit land. Met deze terugtrekking doet zich evenwel een nieuw gevaar voor, namelijk de dreiging van een machtsvacuüm waarbij een strijd kan ontstaan tussen de verschillende verzetsgroeperingen. De heer Van Weezel merkte daarbij op dat met name de vluchtelingen in Iran, die onder invloed van het fundamentalisme staan, daarbij een destabilise rende invloed kunnen uitoefenen. Deze woordvoerder sprak de hoop uit dat Afghanistan uiteindelijk zich in een pluriforme staat zal ontwikkelen, en deed een beroep op de bewindsman die krachten te ondersteunen die zich hiervoor inzetten. Ook hij wees op het belang van het betrekken van het verzet bij een politieke regeling en een nieuw te vormen regering. De heer Eisma (D66) stelde dat de akkoorden van Genève weliswaar een einde aan het conflict beogen te maken, maar dat de inhoud deze akkoorden wankel maakt. Zo is er niet voorzien in een staakt-het-vuren en worden militaire leveranties voortgezet. Als grootste gevaar beschouwde de heer Eisma het dat de verzetsgroeperingen onderling rivaliseren en dat alsnog interventie van buitenaf zal plaatsvinden, hetgeen van Afghanistan een tweede Libanon zou maken. De hulp die via de VN en de Europese Commissie tot stand komt juichte de heer Eisma toe. Wel vond hij dat ook in bilateraal vlak meer gedaan zou kunnen worden, gelet op de specifieke expertise die Tweede Kamer, vergaderjaar , hfdst. V, nr

3 Nederland heeft op het gebied van de landbouw en plattelandsontwik keling. Hoeveel geld stelt Nederland ter beschikking voor hulp via NGO's, welke hulp zal via de VN gekanaliseerd worden en wat is de ruimte om bilaterale steun voor plattelandsontwikkeling, bij voorbeeld in samenwerking met de landbouwhogeschool te Wageningen, te verlenen. De heer Van Dis (S.G.P.) zei dat ook zijn fractie grote zorg had over de toekomstige situatie in Afghanistan. Ondanks de akkoorden had hij twijfels over een werkelijke beëindiging van het conflict. Met name het feit dat geen stopzetting van wapenleveranties is afgesproken, en dat de Sovjet-Unie haar terugtrekking reeds dreigt op te schorten, gaven hem hiertoe aanleiding. Tot slot wees de heer Van Dis op het gevaar van het fundamentalisme binnen de Islam. De Minister van Buitenlandse Zaken noemde de in Genève gesloten akkoorden op zich een politiek feit van betekenis, aangezien de internationale gemeenschap hier jarenlang op heeft aangedrongen. Het resultaat dat de akkoorden laten zien is evenwel vol van onzekerheden, en het einde van de Sovjet-bezetting betekent niet een garantie voor een nieuw politiek bestel waarin het Afghaanse volk zichzelf herkent. Het tijdschema voor de terugtrekking van de Sovjet-troepen voorziet in een halvering van de troepenmacht in augustus, en in een volledige terugtrekking in februari Voor de beschuldiging aan het adres van Pakistan dat het nog steeds wapens levert aan het verzet zijn volgens de bewindsman geen aanwijzingen. Het punt van wapenleveranties was onderwerp van onderhandelingen tijdens de besprekingen in Genève, waarbij de VS aan de Sovjet- Unie het voorstel deed om vast te leggen dat wederzijds wordt afgezien van militaire hulp. Uiteindelijk is niet meer dan een afspraak gemaakt die inhoudt dat wederzijds in gelijke mate terughoudendheid bij wapenleveranties in acht wordt genomen. Voor de uitvoering van de akkoorden is een VN-waarnemerskorps opgericht. Het is nu nog moeilijk te voorspellen in hoeverre de akkoorden volledig zullen worden uitgevoerd. De minister achtte het ondenkbaar dat bij een politieke regeling het verzet niet wordt betrokken. De akkoorden die zijn gesloten voorzien hier evenwel niet in. Wel heeft de vertegenwoordiger van de SG van de VN, Cordovez, zich persoonlijk ter beschikking gesteld voor bemiddeling ten behoeve van een politieke regeling. De alliantie van de zeven verzetsgroepen is het slechts over weinig zaken eens. Er bestaat wel overeenstemming over de eis van volledige terugtrekking van de Sovjet-troepen en de eis dat een toekomstige regering representatief moet zijn voor de Afghaanse bevolking. Invloed van het fundamentalisme waarvan vluchtelingen die in Iran verblijven aanhangers zijn, zou daarbij tot grotere tegenstellingen kunnen leiden, maar het is niet duidelijk of deze groep vluchtelingen daadwerkelijk zal terugkeren. De minister zei dat in EPSkader. maar ook bilateraal, in contacten met vertegenwoordigers van verschillende verzetsgroepen, wordt aangedrongen op een bundeling van krachten opdat een representatieve regering kan ontstaan en de fundamentalisten niet een onevenredig grote invloed kunnen uitoefenen. De hulpverlening, ook die van de Europese Commissie, dient, zo hebben de Twaalf uitgesproken, niet regimebevestigend te zijn. Voor hulp is een enorm bedrag benodigd, gezien de ontredderde situatie in het land. Voor het eerste noodprogramma in VN-verband heeft Nederland reeds f 5 miljoen ter beschikking gesteld. Daarnaast zullen in 1989 en 1990 de bijdragen, die in voorgaande jaren via NGO's en multilaterale organisaties ten behoeve van de Afghaanse vluchtelingen ter beschikking zijn gesteld en die gemiddeld per jaar ongeveer f 5 miljoen Tweede Kamer, vergaderjaar , hfdst. V, nr

4 beliepen, worden voortgezet. Verder wordt in EG-verband een onderzoek verricht naar de werkelijke behoeften, en op basis hiervan zal bezien worden welke extra inspanningen de Nederlandse overheid kan verrichten. Voor de uitwerking hiervan verwees hij naar de Minister voor Ontwikkelingssamenwerking. Gedachtenwisseling in tweede termijn Mevrouw Herfkens vond het verheugend te merken dat de regering studeert op de mogelijkheden om de hulp verder uit te breiden. Zij vroeg om een notitie hierover zodra de besluitvorming is afgerond. Verder vroeg zij om erop aan te dringen dat de hulp in EG-kader niet regimebevestigend zal zijn, en om de hulpverlening in het kader van de wederopbouw niet te lang in een studiefase te laten blijven. De heer Weisglas benadrukte de noodzaak van steun aan gematigde verzetsgroeperingen. Ook hij vroeg over verdere hulp vanuit Nederland geïnformeerd te worden, en suggereerde nogmaals Afghanistan de status van wederopbouwland te geven. De minister zei de verzoeken om een notitie over de Nederlandse hulprelatie met Afhanistan, zodra hierover besluitvorming heeft plaatsgevonden, aan de Minister voor Ontwikkelingssamenwerking over te brengen. De voorzitter van de commissie, De Boer De griffier van de commissie. Van Overbeeke Tweede Kamer, vergaderjaar , hfdst. V, nr

5 BIJLAGE MINISTERIE VAN BUITENLANDSE ZAKEN Aan de Voorzitter van de vaste Commissie voor Buitenlandse Zaken van de Tweede Kamer der Staten-Generaal 's-gravenhage, 10 juni 1988 Onder verwijzing naar de brief van de griffier uwer Commissie van 9 mei 1988, nr BuZa, wordt hieronder ingegaan op enkele aspecten van de in april jl. tot stand gekomen akkoorden inzake Afganistan. De besprekingen die sedert 1982 onder auspiciën van de persoonlijke vertegenwoordiger van de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties, de heer Cordovez, hebben plaatsgevonden, werden, zoals bekend, op 14 april 1988 afgerond met de ondertekening van een drietal overeenkomsten alsmede van een verklaring inzake internationale garanties. Akkoorden In de eerste twee akkoorden, die de handtekening dragen van de Ministers van Buitenlandse Zaken van Pakistan en Afganistan, wordt overeengekomen dat de beide landen zich zullen onthouden van interventie en immenging in eikaars aangelegenheden; dat alle Afgaanse vluchtelingen die zich op het grondgebied van Pakistan bevinden, vrijwillig zullen kunnen terugkeren naar hun vaderland; dat gemengde commissies zullen worden opgericht teneinde een vrijwillige, ordelijke, en vreedzame repatriëring van de Afgaanse vluchtelingen te bewerkstelligen, waarbij op verzoek van partijen, de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor Vluchtelingen hulp kan verlenen. De repatriëring zal na 18 maanden, te rekenen vanaf de datum van inwerkingtreding der overeenkomsten, door partijen worden geëvalueerd. De derde overeenkomst - mede door de Verenigde Staten en de USSR ondertekend als getuigen - heeft betrekking op de rol van de Verenigde Naties bij het tot stand brengen van het akkoord, alsmede op de internationale rechtsprincipes waarop de politieke regeling gebaseerd is. Ook wordt vastgelegd dat de drie overeenkomsten alsmede de verklaring, samen de onderdelen vormend van de politieke regeling, in werking treden op 15 mei 1988 en dat, in overeenstemming met het tussen de Sowjetunie en Afganistan overeengekomen tijdpad, «alle vreemde troepen» met ingang van die datum het land gefaseerd zullen verlaten, te weten de helft vóór 15 augustus 1988, de rest binnen 9 maanden na inwerkingtreding van de overeenkomsten, dat wil zeggen uiterlijk 15 februari Krachtens deze derde overeenkomst zal vanaf 15 mei 1988 geen sprake meer mogen zijn van enige interventie of immenging in de binnenlandse aangelegenheden van Pakistan respectievelijk Afganistan en zal de vrijwillige terugkeer van vluchtelingen een aanvang kunnen nemen. In geval van vermeende schendingen van de overeenkomsten dan wel van een geschil over de tenuitvoerlegging van de akkoorden, is voorzien dat vertegenwoordigers van Afganistan en Pakistan bijeenkomen, waarbij een vertegenwoordiger van de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties zijn goede diensten zal aanbieden. Hij zal alle medewerking ontvangen, inclusief de mogelijkheid zich vrijelijk te bewegen op het grondgebied van beide partijen. De modaliteiten en logistieke regelingen ten behoeve van het optreden van de vertegenwoordiger van de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties worden uiteengezet in een bij deze overeenkomst gevoegd «Memorandum of Understanding». Tweede Kamer, vergaderjaar , hfdst. V, nr

6 Betekenis van de garantieverklaring In de door de Ministers Sjewardnadze en Shultz ondertekende verklaring inzake internationale garanties, waarbij steun wordt verleend aan de tussen Afganistan en Pakistan overeengekomen politieke regeling, geven de Sowjetunie en de Verenigde Staten te kennen, zich te zullen onthouden van interventie of inmenging in de binnenlandse aangelegenheden van Afganistan en Pakistan en de wederzijdse door die landen gemaakte afspraken terzake te zullen respecteren. Tussen de VS en de USSR bestaat stilzwijgende overeenstemming over de «symmetrie» voor wat betreft hun verplichtingen tegenover de partijen in Afganistan. Blijkens een desbetreffende toelichting van het Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken houdt dit in, dat de Verenigde Staten zich enerzijds het recht voorbehouden om, binnen het raam van de verplichtingen als garanderende mogendheid, militaire hulp te bieden aan bepaalde groeperingen in Afganistan, maar anderzijds hebben toegezegd om indien de Sowjetunie in dit opzicht terughoudendheid zou betrachten, zulks ook zelf te doen. Zoals bekend heeft de USSR niet willen instemmen met het verdergaande Amerikaanse voorstel dat enerzijds de Sowjetunie alle militaire hulp aan het bewind in Kaboel zou beëindigen en anderzijds de Verenigde Staten hun steun aan het Verzet zouden stopzetten. De praktische betekenis van de garantieverklaring zal eerst in de komende tijd duidelijk kunnen worden. Onder meer de mate waarin de Afganen zelf over hun toekomstige staatsbestel en de internationale oriëntatie van hun land zullen kunnen beslissen, zal bepalend zijn voor de reikwijdte van de verklaring. Aangenomen dat zal worden voldaan aan de voorwaarden van volledige terugtrekking van de Sowjet-strijdkrachten, van vrijwillige terugkeer van vluchtelingen op een veilige en waardige wijze, van deelname van het verzet aan het zelfbeschikkingsproces, alsmede van de voorwaarde van de totstandkoming van een werkelijk representatieve regering in Kaboel, zal de verklaring inzake internationale garanties zeker kunnen bijdragen tot de uiteindelijke oplossing van het conflict. Voor wat betreft de volledige terugtrekking van de Sowjet-strijdkrachten is het uiteraard van wezenlijk belang dat het overeengekomen tijdschema ten volle zal worden nageleefd door de USSR. Politieke doelstelling van het Verzet Het Afgaanse Verzet, waarvan de politieke leiding in Peshawar zetelt, is geen partij bij de overeenkomsten. Het heeft verklaard zich niet te kunnen verenigen met de uitkomsten van het overleg in Genève. Dit geldt eveneens voor de verzetsgroepen in Iran, waaromtrent overigens slechts weinig bekend is. Het Verzet in Peshawar bestaat uit zeven groeperingen die een alliantie hebben gevormd, doch uiteenlopende visies hebben op de toekomst van Afganistan, met name de vorm van het staatsbestel. Enkele van de groeperingen dragen een uitgesproken fundamentalistische signatuur. Verdrijving van de Sowjetstrijdkrachten en totstandkoming van een nieuwe regering in Kaboel die representatief geacht kan worden voor het Afgaanse volk, vormen echter de verbindende centrale doelstellingen van de Zeven. Nederland is, met de EPS-partners en andere Westelijke landen waaronder de Verenigde Staten, van mening dat deelname van het Verzet aan de totstandkoming van een politieke regeling en de nieuw te vormen regering essentieel is. Deze visie is laatstelijk door de EPSpartners neergelegd in een verklaring naar aanleiding van de ondertekening van de akkoorden. Evenals de overige landen van de Europese Gemeenschap geeft Nederland politieke steun aan de alliantie. De Twaalf onderhouden onder andere in New York en Islamablad politieke Tweede Kamer, vergaderjaar , hfdst. V, nr

7 contacten met het Verzet. Ook door mijzelf en op ambtelijk niveau zijn leiders van het Verzet ontvangen. Rol van de Verenigde Naties De Verenigde Naties zullen, zoals hierboven vermeld, een rol spelen bij het toezicht op de naleving van de gemaakte afspraken. Ter assistentie van de vertegenwoordiger van de SGVN is een VN-waarnemersorganisatie, de «United Nations Good Offices Missions in Afghanistan and Pakistan» (UNGOMAP), opgericht. Het betreft hier uitsluitend een missie van goede diensten en derhalve geen vredesmacht. UNGOMAP bestaat uit een vijftigtal officieren, onttrokken aan UNTSO («United Nations True Supervision Organisation in Palestine»). Hieruit zijn inspectieteams geformeerd die zijn gestationeerd in Islamablad en Kaboel. Op initiatief van de vertegenwoordiger van de SGVN of op verzoek van een van beide partijen, zal UNGOMAP vermeende schendingen onderzoeken en daarover rapporteren. Afganistan en Pakistan zijn verantwoordelijk voor de veiligheid van de vertegenwoordiger van de SGVN en diens assistenten. Voor wat betreft de rol van de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor Vluchtelingen voorziet de desbetreffende overeenkomst dat deze assistentie kan verlenen bij de terugkeer van de vluchtelingen vanuit Pakistan naar Afganistan, indien daar door een van beide landen om wordt gevraagd. In de overeenkomsten wordt geen melding gemaakt van de naar schatting 1,5 tot 2 miljoen Afgaanse vluchtelingen in Iran (dat overigens het akkoord heeft afgewezen) en evenmin van de binnenlandse ontheemden in Afganistan (geschat op 1 a 1,5 miljoen). De regering is voornemens om tezamen met de overige partners van de Europese Gemeenschap het overleg over Afganistan voort te zetten met de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties en diens persoonlijke vertegenwoordiger, Cordovez, en de onlangs benoemde coördinator Prins Sadruddin Aga Khan, alsmede met de uitvoerende VN-organen en betrokken niet-gouvernementele organisaties, met name ook over de gemeenschappelijke hulpinspanningen. Hulpverlening Inmiddels zijn in VN-verband consultaties op gang gekomen over een zo effectief mogelijke organisatie van de hulpverlening door UNHCR, UNDP, UNICEF en anderen. De Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties heeft Prins Sadruddin Aga Khan (voormalige Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor Vluchtelingen) benoemd als coördinator voor de humanitaire en economische hulp aan Afganistan. Onlangs heeft een missie van de Verenigde Naties onder diens leiding een bezoek gebracht aan Afganistan, Pakistan en Iran. De Twaalf hebben kort na de ondertekening van de akkoorden het besluit genomen, hun hulpinspanningen met betrekking tot Afganistan, in dit stadium in het bijzonder voor wat betreft de terugkeer van Afgaanse vluchtelingen - waartoe door Nederland naar vermogen zal worden bijgedragen -, te coördineren. Daartoe is een speciale EPS-ad hoc werkgroep in het leven geroepen. Aan specifieke operationele aspecten wordt ook door de Europese Commissie aandacht besteed. Hulpverlening via VN-organisaties en NGO's lijkt de voorkeur te verdienen boven bilaterale hulpverlening. Voorts zullen de hulpinspanningen zich naar het oordeel van de Twaalf zoveel mogelijk dienen te richten op de direct getroffenen en niet mogen strekken tot ondersteuning van het huidige bewind in Afganistan. Uiteraard worden ook reeds de mogelijkheden onderzocht om bij te dragen aan het herstel van de economie van Afganistan, dat zo zwaar Tweede Kamer, vergaderjaar , hfdst. V, nr

8 heeft geleden onder de reeds meer dan acht jaar geduurd hebbende Sowjet-bezetting. In overleg met de Europese Commissie zijn de Twaalf doende te inventariseren welke maatregelen daartoe nodig zijn. Er bestaat geen twijfel over dat het herstel van Afganistan een omvangrijke internationale hulpinspanning zal vereisen. De Minister van Buitenlandse Zaken, H. van den Broek Tweede Kamer, vergaderjaar , hfdst. V, nr