Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Slottoespraak studiedag Just Care, Gent, t Pand, okt 2010, FPPG.

Transcriptie

1 Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Slottoespraak studiedag Just Care, Gent, t Pand, okt 2010, FPPG. Paul Verhaeghe Sedert de laatste verkiezingen is het bon ton geworden om in Vlaanderen lezingen te beëindigen met een Latijnse spreuk, waarmee wij natuurlijk vooral onze Romaanse afkomst bewijzen. In plaats van ermee te eindigen, wil ik ermee beginnen: Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? De mensen van mijn generatie in de zaal zullen dat wel herkennen, het zijn de beginregels van Cicero s eerste redevoering tegen Catilina. Vrij vertaald: hoe lang moeten we nog wachten, waarbij Cicero vooral de hypocrisie van Catilina aan de kaak wilde stellen. Ik gebruik dit openingscitaat als aanklacht tegen de manier waarop de problematiek van de gevangenissen in het algemeen en van de geïnterneerden in het bijzonder blijft aanslepen. Af en toe horen we op het journaal ronkende verklaringen waarin van alles beloofd wordt. En in de krant van dezelfde dag lezen we vervolgens over de zoveelste overvolle gevangenis die letterlijk staat te verkrotten, over de zoveelste geïnterneerde waar geen geëigende aanpak voor is. Enzovoort, enzovoort, enzovoort. Deze situatie sleept al jaren aan en wordt al jaren aangeklaagd. Ik heb dat van dichtbij kunnen volgen bij de lijdensweg van de forensisch psychiatrische centra. Ik weet niet hoeveel jaar dat dossier ondertussen aansleept, maar één ding weet ik wel: het centrum in Gent had nu reeds operationeel kunnen zijn, indien er daarvoor een politiek draagvlak was geweest. Straks komt het er eindelijk, maar dat zal veeleer ondanks Catilina zijn, niet dank zij. En ik hou mijn hart vast voor de organisatie en de werking ervan. De kans zit er dik in dat wat wij jaren geleden al het busjeseffect genoemd hebben en waartegen we waarschuwden, dat dit inderdaad bewaarheid wordt, waardoor de werkingsvoorwaarden ervan in de beginfaze ernstig gehypothekeerd zullen zijn. Hoe dan ook, het centrum komt er dank zij de inzet van heel wat mensen die zich voor deze problematiek inzetten. De sprekers die jullie vandaag gehoord hebben, behoren stuk voor stuk tot die groep. Ze zetten zich allemaal in, maar ik wil toch van de gelegenheid gebruik maken om de inspanningen van twee mensen speciaal te benadrukken, twee mensen die zich sinds jaar en dag uitsloven voor de groep van geïnterneerden in het algemeen en voor het forensisch psychiatrisch centrum in Gent in het bijzonder en dan heb ik het over Henri Heimans en Martin Vanden Hende. Eerlijk gezegd begrijp ik niet waar zij de moed en het geduld blijven halen om zich te blijven inzetten voor dit dossier, dat zonder hen hoogst waarschijnlijk nog altijd in een beginfase zou zitten. Als het centrum er straks komt, dan hebben zij daar een zeer groot aandeel in, en dat mag ook eens gezegd worden. Het symposium van vandaag sluit bij hun inspanningen aan, en getuigt daarvan. Samen met collega Audenaert hebben zij vrij snel een van de belangrijke pijnpunten ontdekt: het nagenoeg volledige gebrek aan communicatie tussen zorg- en justitie. Dat gebrek begint bij het niet kennen van elkaars taal en bijgevolg ook het onbekend zijn met elkaars manier van denken ook een communautaire problematiek dus. Het idee om beide groepen letterlijk en figuurlijk rond dezelfde tafel te zetten, is dan ook ronduit schitterend. Ik denk dat iedereen van ons veel bijgeleerd heeft, en dat deze dag een vertrekpunt kan en moet worden voor een eigenlijke samenwerking. 1

2 In de rest van mijn slotwoord wil ik vooruit kijken, met de bedoeling een opening te creëren naar een nog ruimere structurele aanpak. Het is duidelijk, overduidelijk, dat we meer en nieuwe gevangenissen nodig hebben, dat we eigenlijke forensisch psychiatrische centra nodig hebben, naast forensische afdelingen in psychiatrische ziekenhuizen. Het is ook duidelijk dat de forensische kinderpsychiatrie uitbreiding nodig heeft, en dan heb ik nog niets gezegd over de wachtlijsten in de bijzondere jeugdzorg. De vraag is alleen waar dit zal eindigen. De vorige eeuw werd ergens in het begin ervan uitgeroepen tot de eeuw van het kind. De huidige eeuw lijkt stilletjes aan de eeuw van het gestoorde kind te worden. Bij de volwassenen is het al niet veel beter, ook bij hen blijft het aantal mentale stoornissen stijgen. Ondertussen is er geen enkel assisenproces meer waarbij de beschuldigde nog als normaal beschouwd wordt. Het probleem daarbij zoals deze week andermaal gebleken is en zoals hoogst waarschijnlijk binnen een paar weken ook weer zal blijken probleem daarbij is dat de deskundigen het nooit eens raken over de diagnose. Dit plaatst ons voor een structureel probleem dat van een andere orde is. Daarbij gaat het niet meer over de vraag of er in de toekomst voldoende gebouwen en infrastructuren voorzien kunnen worden. Wel over de vraag wat er verkeerd aan het lopen is, waardoor onze maatschappij van jaar tot jaar geconfronteerd wordt met toenemende cijfers inzake mentale stoornissen en crimineel gedrag waartussen het onderscheid overigens hoe langer hoe vager wordt. Het is belangrijk deze vraag hier, vandaag, op dit forum, te stellen, niet alleen omdat ze overal gesteld wordt, maar vooral omdat er meestal heel snel een bepaald antwoord verschijnt, dat voortdurend herhaald wordt en alleen al daardoor een soort waarheidsgehalte krijgt. De kans zit er dan dik in dat die groeiende overtuiging politieke maatregelen zal beïnvloeden, zonder dat men de vraag stelt of ze wel gerechtvaardigd zijn. Die overtuiging kan ik als volgt samenvatten. Wij leven in de rijkste, de meest luxueuze, de best onderwezen maatschappij in de geschiedenis van de mens, en toch blijven de misdaadcijfers en die van de mentale stoornissen stijgen. Die vaststelling leidt dan regelrecht naar het morele oordeel en veroordeling. Al die psychische stoornissen, die tonen dat de moderne mens tegen niets meer kan, al die misdaden tonen een verlies van normen en waarden, zo luidt de boodschap. En dat is dan weer de schuld van de ouders die geen degelijke opvoeding meer geven. Hun kinderen worden ingebeelde zieken of zelfs ronduit profiteurs en misdadigers, dat krijg je te horen op café, waarbij bejaarde tooghangers onvermijdelijk verwijzen naar de oorlog, toen er tenminste echte problemen waren. Vervolgens komt het gesprek zonder twijfel op de stortvloed aan echtscheidingen, de verwilderde zeden en de noodzaak om daar zo snel mogelijk paal en perk aan te stellen. Dergelijk cafépraat verkoopt als zoete broodjes en wordt vandaag ook met een intellectueel sausje overgoten. Ik denk hierbij aan de boeken van Theodore Dalrymple die met een zeer krachtige retoriek van leer trekt tegen onze verzorgingsmaatschappij. Zijn stelling is zeer simpel: de stortvloed aan misdaden, druggebruik en psychische stoornissen zijn een gevolg van onze verwenmaatschappij. Zijn boeken staan vol anekdotes uit zijn ervaring als forensisch arts, anekdotes die voor leken zeer overtuigend overkomen maar die wetenschappelijk niets voorstellen: de verzorgingsstaat, die hij als oorzaak van het kwade beschouwt, is zeker in Groot-Brittannië vanaf de jaren 90 ten grave gedragen en heeft 2

3 ginder deze week met de drastische besparingen van de nieuwe regering een definitieve doodssteek gekregen. Dat er misbruik gemaakt wordt van ons systeem, is ongetwijfeld juist, maar simulatie en profitariaat kunnen onmogelijk de steeds stijgende cijfers verklaren van zelfmoord bij volwassenen en van zogenaamde gedragsstoornissen bij kinderen. Hoe dan ook, dit is de hedendaagse overtuiging, waarbij de remedie meteen klaar ligt: meer repressie. We moeten terug naar de vroegere zekerheden, liefst ook naar de vroegere religieuze overtuigingen, en alles zal weer beter worden. De roep om meer gevangenissen en om echte straffen sluit daar naadloos bij aan, waarbij men hoopt daarmee het tij te kunnen keren. Welnu, dit is een illusie, en het is heel belangrijk dat deze boodschap voldoende gegeven wordt. Het is een illusie en dat kan perfect evidence based bewezen worden: er is een westers land waar er meer dan voldoende gevangenissen zijn, waar de repressie zeer uitgesproken is en waar de religie het maatschappelijk gebeuren nog uitermate sterk domineert. Ik heb het natuurlijk over de V.S., daar zijn al die voorwaarden perfect vervult. En wat blijkt? Hun cijfers inzake criminaliteit en mentale stoornissen liggen veel en veel hoger dan bij ons. Een dergelijke aanpak biedt blijkbaar geen oplossing, integendeel. Voor alle duidelijkheid, want ik wil niet hebben dat mijn boodschap verkeerd begrepen wordt: we hebben in België wel degelijk een structurele uitbreiding nodig van de forensische infrastructuur, daar twijfel ik geen seconde aan. Maar terzelfder tijd moeten we ons vragen stellen over die toenemende cijfers, want blijven gevangenissen, forensische centra en psychiatrische ziekenhuis bijbouwen zal geen oplossing bieden. De vraag is dan of we een andere verklaring kunnen geven voor die stijgende cijfers inzake mentale stoornissen en criminaliteit, en de vermenging daarvan. Eén belangrijke reden is ongetwijfeld een kwalijke evolutie in ons denken daarover, evolutie die zoals wel vaker het geval is, nochtans gestart is met de beste bedoelingen. Een aantal decennia terug begonnen wij uitdrukkelijk aandacht te besteden aan psychologische en psychiatrische achtergronden van mensen die een misdaad hadden gepleegd. Als resultaat daarvan kwam er stilletjes aan een meer humane aanpak en werd de idee van straf herdacht. Ondertussen heeft dit helaas voor een omkering gezorgd. Vandaag is het meer en meer zo dat psychiatrische afwijkingen, die per definitie ab normaal zijn en dus de norm niet volgen, dat die in het criminele veld gesitueerd worden. Deze evolutie is zeer geleidelijk ontstaan, zo geleidelijk dat we er ons nauwelijks van bewust zijn. De pijnlijkste illustratie van die evolutie, waardoor afwijking en criminaliteit gemengd worden, die vinden we helaas in de omschrijving van gedragsstoornissen bij kinderen. Deze illustratie vind ik het meest gebruikte psychiatrisch handboek, de DSM, alwaar gedragsstoornis bij kinderen één van de meest frequent gestelde diagnoses in het algemeen als volgt omschreven wordt: 3

4 Merk op: het gaat over het overtreden van sociale normen of regels, dit wordt beschouwd als een psychiatrische stoornis, en we stellen daar ons nog nauwelijks vragen bij. Als we dan gaan kijken naar het lijstje van die criteria, dan moeten we ons weer uitdrukkelijk realiseren 4

5 dat dit volgens het meest gebruikte handboek vandaag dus psychiatrische symptomen zijn: Twintig jaar geleden zou het ondenkbaar geweest zijn om dit als een psychiatrische diagnose naar voor te schuiven, nu wordt dit nog nauwelijks in vraag gesteld wat op zijn zachtst uitgedrukt, vreemd is, en heel zeker getuigt van een evolutie in het denken over maatschappij, psychiatrie en onaangepast gedrag. Deze evolutie is natuurlijk geen verklaring voor een eigenlijke stijging van de cijfers inzake misdaad en psychiatrie. Het is hoogstens een verklaring voor onze gewijzigde manier van denken daarover. Willen we begrijpen waarom er een feitelijke stijging is, dan moeten we verder zoeken, en dan bij voorkeur in het veld van de sociologie. Er zijn nogal wat wetenschappers die precies de tegenovergestelde verklaring geven dan deze van Theodore Dalrymple en cie. De oorzaken liggen niet in een te sterk ontwikkelde 5

6 verzorgingsmaatschappij, eerder integendeel. De oorzaken moeten gezocht worden in sociale ongelijkheid. Wanneer men met een dergelijke verklaring komt aandraven, zit de kans er dik in dat dit bij heel veel mensen een ironische, of zelfs negatieve reactie oproept. Daar zijn ze weer, de linkse rakkers, de humanisten, de softies, voor wie de uitkeringen nooit hoog genoeg en de straffen nooit laag genoeg kunnen zijn, enzovoort. Sociale ongelijkheid is inderdaad een vrij vage term, die uit hoofde van die vaagheid voor alles gebruikt en misbruikt kan worden, daar ben ik mij ter dege van bewust. Vandaar dat ik heel erg tevreden was toen ik bij een Britse onderzoeker een veel concretere parameter vond, met name simpelweg inkomensongelijkheid. Richard Wilkinson neemt dat als basis voor zijn onderzoek, waarbij hij bovendien stelselmatig de officiële cijfers van de EU gebruikt. Bijgevolg spreken we hier over zowel een zeer representatief als een zeer eenvoudig correlationeel onderzoek, waardoor het een zeer sterke bewijskracht bezit. Zijn vraag luidt: op welke manier correleert inkomensongelijkheid met een aantal andere variabelen? En hij past dat telkens toe op alle landen van de EU en op de VS, waardoor hij zeer duidelijke diagrammen krijgt. Ik zal er jullie een aantal tonen: 6

7 Dit is nog algemeen: het gaat over het verband tussen inkomensongelijkheid enerzijds en gezondheid en sociale problemen anderzijds. Kijk even waar België staat, waar de UK zich bevindt, en de VS. De volgende correlatie is deze met druggebruik we komen al dichter bij onze sector. 7

8 Vervolgens de zwaarste vorm van agressie, homicide vooral de VS springt er weer uit. 8

9 En dan kom ik bij de twee laatste en belangrijkste voor ons onderwerp: - Het aantal mentale stoornissen - Het aantal gevangenen Ter info: al deze tabellen komen uit het recente boek van Wilkinson en Pickett, dat zij als titel the spirit level gegeven hebben, het waterpas. Begrijp: de lijn tussen inkomens(on)gelijkheid en die andere variabelen moet in evenwicht zijn, anders zitten we met een probleem. De vorige tabel toonde de psychiatrische stoornissen, de volgende die van het aantal mensen in de gevangenis. 9

10 De boodschap is duidelijk, denk ik. Deze cijfers dateren van een aantal jaren geleden, wat meteen betekent dat ze nog relatief gunstig zijn. De sociale ongelijkheid is ondertussen gestegen, wat meteen betekent dat al die andere problemen ook gestegen zijn, en dat het waterpas nog meer vertekend is. Ik kom tot mijn besluit: We hebben dringend een structurele uitbreiding nodig van de forensische infrastructuur. Die uitbreiding is dank zij bepaalde mensen nu stilletjes aan een feit aan het worden. Die structurele uitbreiding zal evenwel niet volstaan, daar ben ik nu al van overtuigd. Dat betekent dat we ook naar een structurele verandering moeten streven op maatschappelijk vlak, waarbij het accent zal moeten komen te liggen op meer sociale gelijkheid. En daarvoor zal meer dan vijf minuten politieke moed nodig zijn. Referenties Wilkinson, R. (2005). The Impact of Inequality. How to make sick societies healthier. London and New York, Routledge. Wilkinson, R. & Pickett, K. (2010). The Spirit Level. Why Equality is Better for Everyone. London, Pinguin books. 10