ALGEMENE CONCLUSIE. Bijlagen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "ALGEMENE CONCLUSIE. Bijlagen"

Transcriptie

1 ALGEMENE CONCLUSIE In deze doctoraatsverhandeling stond de gespreksvoering door pastores centraal. Niet alleen wat daarover gepubliceerd is, maar vooral hoe pastorale gesprekken verlopen. De hele exploratie werd gedreven door één doel: dienst aan pastores, aan wat zij nodig hebben om vakkundige, dus ethisch correcte pastorale gesprekken te voeren. De opbouw ervan volgt een organisch patroon. Wat moeten we weten en hoe kunnen we dat te weten komen (deel I.)? Welke karakteristieken vinden we terug in de gesprekspraktijk (deel II.)? Wat is kenmerkend aan goede en mindere/minste gespreksvoering en waaraan ligt het als pastores geen goede gesprekken voeren (deel III.)? Ten slotte, wat is er nodig aan vorming om daartoe bekwaam te worden (deel IV.)? In het eerste deel stond ik stil bij de stand van zaken (H.I.), de filosofische fundamenten (H.II.), de onderliggende paradigma's (H.III.) en de onderzoeksmethodologie (H.IV.). Het eerste hoofdstuk hielp mij mezelf te positioneren binnen de pastoraaltheologie ( 1.) en de ethiek ( 3.). Ik koos radicaal voor een inductieve aanpak. Binnen het pastoraaltheologische veld werd dit vertaald in een heuristische benadering: ik zocht naar de werkzaamheid van Gods Geest in het actuele pastorale doen en laten. Door over en weer van empirie naar theologie en filosofie te reflecteren, heb ik een geïntegreerde, empirische ethiek ontwikkeld. Nu de verschillende puzzelstukjes in elkaar passen, komt er een helder beeld tevoorschijn. Moreel gedrag in pastorale gespreksvoering is niet alleen afhankelijk van de bewuste opvattingen en doelstellingen van de pastor. Het hangt ook samen met een open of defensieve attitude van de pastor, met de gespreksvaardigheden die hij/zij al dan niet heeft getraind en met de hoeveelheid onderbewuste 'ruis' die hij/zij al heeft opgeruimd. De stoorzenders bepalen immers of en wanneer een pastor van een open in een verdedigende attitude geraakt. Gedurende het onderzoek heb ik geprobeerd om zelf ook een open houding te bewaren. In die zin was mijn ethische opstelling als onderzoeker mijn meest belangrijke leidraad: ik wou ethisch correct zijn met alle betrokkenen bij dit onderzoek. Mijn doel was een visie te ontwikkelen inzake 'Op Goede Gegevens Gebaseerd Pastoraat'. Verder werd in dit eerste hoofdstuk de Nederlandstalige literatuur over het pastorale gesprek behandeld ( 2.1.). Ik ging na in hoeverre de literatuur geschreven is vanuit de pastorale praktijk en of de auteur(s) helderheid verschaffen over het onderliggend paradigma waar ze van uitgaan. Missen auteurs de band met de praxis, dan klinkt wat ze schrijven snel ideologisch. Spreken ze zich niet helder uit over het gehanteerde paradigma, dan zijn er vragen te stellen bij de hiërarchie van waarden die ze nastreven. De visie op mens en wereld legitimeert immers de door de auteur aangeprezen handelwijze van de pastor. Naast de literatuur over het pastorale gesprek schetste ik ook het empirische onderzoek naar pastorale gespreksvoering en aanverwante domeinen ( 2.2.). Uit dit overzicht komt naar voren dat als het er al is, onderzoek inzake pastorale gespreksvoering vooral is toegespitst op de gespreksinhoud, niet zozeer op het gespreksproces, en al helemaal niet op de ethiek daarvan. Elementen van dit laatste komen wel aan de orde in aanverwante domeinen. Deze verkenning in het eerste hoofdstuk resulteert in de vaststelling dat pastores zichzelf voorhanden moeten hebben om in het pastorale gesprek de gesprekspartner werkelijk centraal te kunnen stellen in de verkenning van zijn/haar zingeving, geloof en levensbeschouwing. Hun zelfbewustzijn en spiritualiteit, hun aanwezigheid en aanraakbaarheid, Bijlagen

2 418 hun concentratie en volgehouden aandacht, het zijn allemaal elementen die van belang zijn voor ethisch correct gedrag gedurende pastorale gesprekken. Om pastoraal professioneel te functioneren, is het noodzakelijk qua geloofsontwikkeling twee stapjes voor te zijn op degene die men begeleidt. Een goede pastor heeft dus te investeren in zijn/haar eigen menswording. Het tweede hoofdstuk bracht de filosofen Levinas ( 1.) en Buber ( 2.) aan het woord. Van Levinas ( 1.) neem ik mee dat een pastor, ongeacht of de gesprekspartner correct met hem/haar omgaat, ten allen tijde het welzijn van de gesprekspartner 'in zijn bestemming' moet laten primeren. Deze bestemming kan hij/zij op het spoor komen door vooral op het anders-zijn van de Ander te focussen. Om in staat te zijn om met mede-lijden de onmacht/pijn/het lijden van de gesprekspartner mee te dragen, hebben pastores voeling nodig met hun eigen pijn. Daarzonder blijven het toeschouwers, is God niet via hen bij het lijden van de gesprekspartner. Met Buber ging ik in op de verschillende dimensies van de ontmoeting ( 2.). Het contact met de gesprekspartner geeft voor hem toegang tot de Eeuwige Jij. De transcendentie wordt in de ontmoeting meegegeven, ze licht op waar de pastor de gesprekspartner 'als van binnenuit tracht te verbeelden' en zijn/haar unieke zó-zijn in potentie en bestemming kan aanvoelen. De pastor kan zich de gesprekspartner niet toe-eigenen, beide staan 'onder het woord' dat tussen hen klinkt. Elkaar als dusdanig ontmoeten, kan slechts voor zover pastor en gesprekspartner zelfstandige personen geworden zijn. Het geheim van een ontmoeting is de gesprekspartner als een uniek iemand te benaderen en zich gevoelsmatig op hem/haar te betrekken, zonder zichzelf te verliezen. Gebrek daaraan maakt een dialoog tot een schijnvertoning waarin de ander geobjectiveerd wordt en de pastor buiten beeld blijft. Alleen mét de gesprekspartner praten, is voor Buber respectvol. Het meest opmerkelijk is dat zowel Levinas en Buber procesdenkers zijn. Voor hen telt niet de inhoud, de letter van de wet, wel de wijze waarop mensen voor elkaar bevorderlijk zijn. Deze nadruk op het proces leidt ons naar het volgende hoofdstuk. Theorieën die dichter bij het pastorale gesprek aansluiten, vertalen de filosofische fundamenten naar de praktijk in het derde hoofdstuk. Ik vat drie praktijktheorieën onder één relationeel constructionistisch paradigma ( 3.): deze van Cuvelier ( 1.), Bertau ( 2.) en Narvaez ( 4.) en voeg er een theologische positiebepaling aan toe ( 5.). De bejegeningskringloop van Cuvelier brengt het gespreksproces in beeld ( 1.). Hij legt het interactieproces tussen pastor en gesprekspartner uiteen in negen momenten, samengevat in het acrostichon METHODIEK. Het letterwoord staat voor: Mijn betrokkenheid op de gesprekspartner, eerst de zelfexpressie van de gesprekspartner Erkennen, Toegankelijk zijn voor zijn/haar invloed, in het Hart overwegen wat de gesprekspartner brengt, een Optie nemen met het oog op de zingeving en (geloofs)ontwikkeling door de gesprekspartner, hem/haar helder en Daadwerkelijk in de richting van zijn/haar bestemming beïnvloeden, de Interactie met de gesprekspartner wegen, vragen naar de evaluatie van het Effect ervan, en dan is het pas Klaar. De bejegeningskringloop maakt het mogelijk om hiaten of afwijkingen in een deugdelijk interactieproces op te sporen en te benoemen. 'Deugdelijk' of 'ethisch correct' duidt voor Cuvelier op 'het goede in stand houden' en 'de kwaliteit ervan vergroten'. Door de gesprekspartner te beïnvloeden op een ruimtescheppende wijze, kan hij/zij reageren zoals hij/zij zelf wil. Met Bertau ( 2.) kwam ik tot het besef van de wijze waarop ons mens- en wereldbeeld geconstrueerd wordt. Zij legt de verschillende processen uiteen die nodig zijn om waarden en normen tussenmenselijk te construeren. Vooral het imiteren van toon en woorden blijkt in

3 419 dit uitwisselingsproces van belang te zijn. Bertau doet ons ook stilstaan bij het feit dat betekenissen altijd hier-en-nu geconstrueerd worden, door verbindingen te leggen tussen het verleden en het heden. De verhalen die hier-nu aan de pastor worden verteld, zijn dus van betekenis voor wat hij/zij actueel meemaakt. Neem ik de volle consequentie van het feit dat onze waarden tussenmenselijk geconstrueerd worden, dan kom ik uit bij een relationeel constructionistisch mens- en wereldbeeld ( 3.). De paradigmaverschuiving daar naartoe heeft minstens twee gevolgen. De stem van de betrokkenen moet altijd kunnen klinken én doorwegen. Dit houdt in dat er in iedere omstandigheid mét de persoon zelf gepraat wordt en wel over zaken die hem/haar aanbelangen. Zonder aanspraak kan er met hem/haar geen samen gedragen realiteit opgebouwd worden. Toekomstige dialogen worden nu voorbereid door relationele verbanden te creëren waarbinnen betekenissen sociaal geconstrueerd worden (Bouwen). Ter voorbereiding van het expertenseminarie After You dat in het kader van mijn onderzoek werd georganiseerd, kwam ik uit op de lichaamsgeformeerde ethiek van Darcia Narvaez ( 4.). Dat we er, afhankelijk van onze lichaamsgesteldheid, andere ethische normen op na houden, was een eyeopener voor het begrijpen van het gedrag van pastores in lastig lopende pastorale gesprekken. Voelt een pastor zich aangevallen, dan hanteert hij/zij een verdedigingsethiek. Hij/zij gebruikt dan allerlei 'verantwoordingen' om aan te geven dat het noodzakelijk was zich in de gegeven omstandigheid te weren. Ook wanneer een pastor de indruk heeft dat 'zijn familie' in het gedrang komt, vertoont hij/zij beschermingsreacties. Het zijn wel reacties die de gesprekspartner als partner behoorlijk van tafel kunnen vegen. Alleen wanneer een pastor een open instelling kan bewaren, heeft hij/zij voldoende verbeeldingskracht om de gesprekspartner nabij te komen. Volgens Narvaez vereist ethische gespreksvoering dat de pastor zich veilig voelt. Aan de hand van de theologie van O'Murchu bracht ik mijn theologische premissen op tafel ( 5.). De bevrijdingstheologie van O'Murchu sluit aan bij de in hoofdstuk II ontwikkelde relationele ethiek. Bovendien blijft zijn theologie overeind bij de meest actuele wetenschappelijke bevindingen. Pastores hebben er baat bij volwassen gelovigen te worden opdat ze gesprekspartners 'bekrachtigend kunnen begeleiden', ongeacht in welke levens- of geloofsovertuiging deze thuis zijn. Het laatste hoofdstuk in dit eerste deel (H.IV.) behandelt de onderzoeksmethodologie. Eerder heb ik al aangehaald dat het mij vooral te doen was om ethisch correct onderzoek op te zetten. Terwijl ik niemand wou schaden, wou ik wel aan het licht brengen wat voor de ethiek van het pastorale gesprek van belang is. Dankzij analytische inductie als onderzoeksmethode, werd ik alert op hetgeen van mijn hypothesen afwijkt. Ik werd uitgedaagd alles te onderzoeken wat niet overeenkomt met het gangbare. Het onderzoeksopzet maakte dit mogelijk. Met een digitaal recordertje namen negen pastores 10 pastorale gesprekken op. Die heb ik nageluisterd en op grond daarvan heb ik met deze pastores een interview gehad. Drie andere pastores werkten mee door het geven van een interview. Gedurende de interviews vroeg ik naar hun doelstelling in pastorale gesprekken en, indien ze gesprekken hadden opgenomen, naar wat zij hun beste en hun meest tegenvallende pastorale gesprek vonden. Beide gesprekken en het interview werden getranscribeerd. De combinatie van reële gesprekken en de reflecties daarop door de pastor, aangevuld met veelvuldige interacties tussen onderzoeker en pastor, bepalen in hoge mate de kwaliteit van de onderzoeksresultaten. Verder is er voldaan aan de eisen van een ethische commissie, 10% van de data zijn door H. Meulink-Korf gecodeerd waardoor de index van intercoderingbetrouwbaarheid kon berekend worden, en alle resultaten zijn zowel teruggekoppeld naar de

4 420 deelnemers van het onderzoek als naar individuele lezers en drie leesgroepjes. De deelnemers kregen het laatste woord qua anonimisering. Kortom, het onderzoek is gevoerd volgens de gangbare wetenschappelijke methode. Deel II behandelt de eigenschappen die ik in de transcripten van de pastorale gesprekken heb gevonden. Zij zijn in te delen in eigenschappen qua inhoud (H.V.), qua ontwikkeling van de inhoud (H.VI.), qua posities die pastor en gesprekspartner ten aanzien van elkaar innemen (H.VII.), qua gespreksvaardigheden die de pastor toont (H.VIII.) en qua pastorale attitude die hij/zij demonstreert (H.IX.). Het eerste van deze hoofdstukken gaat in op de inhoud van pastorale gesprekken, de vier andere op het gespreksproces. Ieder hoofdstuk is gelijkaardig opgebouwd. De inleiding bevat een beschrijving van de categorie en de bronnen waaruit de eigenschappen zijn voortgekomen. Vervolgens bespreek ik iedere eigenschap apart. Ik geef een definitie, de mate waarin deze eigenschap in de (twee keer negen) transcripten voorkomt en een tekenend citaat uit een gesprekstranscript. Enkele concluderende overwegingen sluiten de categorie af. De inhoud van pastorale gesprekken (H.V.) is voor de ethiek van het pastorale gesprek slechts relevant voor zover het gesprek thematisch het zinzoeken, geloven en de levensbeschouwing van de gesprekspartner behandelt. Dan komt ter sprake waar het in pastorale gesprekken over gaat. Verder kan een gesprekspartner alle onderwerpen ter sprake brengen, het is aan een pastor om daar vanuit zijn/haar primaire referentiekader (de theologie) mee aan de slag te gaan. Voor mij was het verfrissend te ontdekken dat we een extern standpunt innemen wanneer we spreken over een christelijk mensbeeld. Wat vanuit een buitenperspectief fundamentele kenmerken van de persoon zijn (lichamelijkheid, historiciteit, relationaliteit, uniciteit, intersubjectiviteit, solidariteit), ziet er langs de binnenkant van de persoon uit als relaties waaruit hij/zij zin put. Om signalen van het zinzoeken van mensen op te vangen, kan een pastor luisteren naar de relaties waarin de persoon bestaat: de relatie met zichzelf, met zijn/haar partner, met ouders en/of kinderen, met de materiële wereld en alle relaties die hij/zij daarin onderhoudt, ook die met God of kosmos. Voorafgaand aan dit onderzoek was dit verschil in benadering tussen theologie (van buitenaf beschrijven van een bepaalde werkelijkheid) en pastoraat (in gesprek gaan met de persoon die zijn/haar werkelijkheid verhalend vertelt) niet opgevallen. Het onderscheid maakt er mij alert op dat er veel vertaalslagen nodig zijn om een goede pastor te worden/zijn. Het is niet evident om het gespreksproces uiteen te leggen in relevante categorieën en eigenschappen. Feitelijk werkte ik omgekeerd: ik ontdekte in de gesprekstranscripten opmerkelijke gedragingen van de pastor (gesprekseigenschappen) en vervolgens kon ik verschillende van deze handelingen onder één noemer brengen (categorieën). Meest ingewikkeld was de wijze waarop de pastor de gespreksinhoud ontwikkelt (H.VI.). Daar heb ik vijf categorieën voor gevonden. Een eerste komt voort uit de doelstelling de gesprekspartner te helpen exploreren waarover hij/zij wil praten ( 1.). In pastorale gesprekken valt het op dat de pastor vaak behoorlijk wat eigen inbreng doet om het eigenlijke thema van de gesprekspartner samen met hem/haar in beeld te krijgen ( 2.). In beide groepen eigenschappen ( ) staat de inhoud van de gesprekspartner centraal. In andere pastorale gesprekken bemoeilijkt de pastor de exploratie van de gespreksinhoud door de gesprekspartner te beperken ( 3.). Erger is het wanneer de rollen als het ware omkeren: wanneer tussen de gesprekspartner en de pastor een onuitgesproken strijd ontstaat over welk onderwerp kan gepraat worden ( 4.) en wanneer de pastor het

5 421 gespreksthema bepaalt waar de gesprekspartner vervolgens op ingaat ( 5.). Aan het stellen van vragen heb ik een aparte paragraaf gewijd ( 6.). Gesloten vragen heb ik wat meer geëxploreerd (6.7.). Die kunnen gesteld worden om verhaalfeiten te verzamelen, om te bevestigen, samen te vatten of te bekrachtigen of om af te leiden, richtlijnen voor te houden of betekenissen toe te voegen. Performatieve vragen kunnen functioneren zoals het bekrachtigen van een belofte. Vanaf dit zesde hoofdstuk bleek dat het ethisch criterium van Levinas, de gesprekspartner voorrang te verlenen, de leidraad werd in de ontleding van het pastorale gespreksproces. Na hoofdstuk VI blijven er per onderdeel slechts twee grote categorieën over. Uit de ene licht op dat de pastor voorrang geeft aan de gesprekspartner, uit de andere dat de pastor dit ethisch criterium niet nakomt. In het hoofdstuk over de positionering van pastor en gesprekspartner (H.VII.) heet de eerste categorie 'posities in een open verhouding' ( 1.), de tweede 'posities in een moeilijke verhouding' ( 2.). Met deze ruimtelijke positionering wordt een focus toegevoegd aan het ontwikkelen van de ethiek van het pastorale gespreksproces. De ruimtelijke en lijfelijke voorstelling tussen pastor en gesprekspartner verheldert hoe beide zich tot elkaar verhouden. Omdat we ruimtelijk niet in staat zijn tegelijkertijd twee verschillende posities in te nemen, ontstaat er een radicalisering in de benadering van het gespreksproces. De verhouding is open wanneer de gesprekspartner voorrang krijgt ( 1.). Daarin zijn verschillende nuances te onderscheiden: de gesprekspartner écht voorrang geven, gezamenlijkheid opbouwen, achter hem/haar staan en hem/haar bekrachtigen. De verhouding wordt moeilijk wanneer de gesprekspartner beperkt wordt of geen voorrang krijgt ( 2.). Ook hierin zijn gradaties te onderkennen, niet iedere opstelling is even schadelijk. De schade kan beperkt blijven tot hooguit een vervelend moment binnen een weldoende verhouding. Relationeel-ethisch is er een concreet criterium ontstaan: de voorrang die daadwerkelijk aan de gesprekspartner gegeven wordt. Hoofdstuk VIII bevat een lange lijst van pastorale gespreksvaardigheden, onderverdeeld in professionele ( 1.), beperkende ( 2.) en zogenaamd 'onbesliste' ( 3.) gespreks- 'vaardigheden'. Professionele gespreksvaardigheden zijn overvloedig beschreven in de psychotherapeutische literatuur. Die benoemen en beschrijven is dus nog vrij eenvoudig. Ook de twee 'onbesliste' vaardigheden, verbaal volgen en één spoor aanhouden, zijn gekend. Voor beperkende 'vaardigheden' ligt dat anders. Die worden wel eens als valkuilen beschreven, maar de uitgebreide lijst die ik uit de transcripten heb gedistilleerd, is in de literatuur niet terug te vinden. Die is één van de vruchten van dit onderzoek. Uit de beschrijving van deze pastorale gespreksvaardigheden, lichten bovendien typisch pastorale kenmerken op. Pastorale gesprekken zijn niet probleemgericht, ze worden gevoerd naar aanleiding van belangrijke gebeurtenissen in het leven van de gesprekspartner. Naast de basisvaardigheden die pastores delen met andere hulpverleners, bestaan er specifiek pastorale gespreksvaardigheden die het proces van zinzoeken, exploreren van het geloof en de levensbeschouwing dienen. Uit de begeleidingsliteratuur neem ik mee: erkenning geven; humor gebruiken; interpreteren en toetsen; verbeeldingskracht inzetten; het tegendeel of ontbrekende deel naar voren brengen; wat de gesprekspartner inbrengt, aannemen en er iets aan toevoegen. Typisch religieuze gespreksvaardigheden zijn: op (relationeel) betekenisniveau brengen; religieus interpreteren; symboliseren, ritualiseren of voorgaan in gebed. Deze specifiek pastorale gespreksvaardigheden komen in de meeste transcripten

6 422 voor. Daardoor is pastorale gespreksvoering qua gespreksvaardigheid aantoonbaar te onderscheiden van andere vormen van hulpverlening. Met de bespreking van de pastorale attitude die de pastor demonstreert (H.IX.) wordt de kern van het pastorale gespreksproces geraakt. Ook hier maak ik onderscheid tussen een open attitude die de zelfexploratie van de gesprekspartner dient ( 1.) en een verdedigende attitude waarbij de pastor aan openheid inboet ( 2.). De analyse van de open attitude ( 1.) laat toe aan te wijzen waar en hoe pastores zich daadwerkelijk richten op de menswording van de gesprekspartners in hun context. Dat doen ze door de gesprekspartner veiligheid te bieden; hier-nu gericht te zijn; beschikbaar te zijn voor de gesprekspartner; de verantwoordelijkheid voor zijn/haar leven bij de gesprekspartner te laten; hoop, geloof en vertrouwen uit te spreken; niet te tillen aan wat er aan de gesprekspartner schort; bewustzijn te tonen van hun machtspositie en hun pastorale specificiteit; mededogen of geduld te tonen, geraakt te zijn; door waardering uit te spreken voor de gesprekspartner of derden. Kortom, door een verbindende attitude te tonen. Soms verliezen pastores hun open attitude en worden ze verdedigend of zelfbeschermend ( 2.). Veelal verliezen ze dan contact met de gesprekspartner en tegelijkertijd valt hun empathie weg. Ze zoeken en tasten om de gesprekspartner te begrijpen, maar slagen daar niet in. Ze geraken teruggeworpen op zichzelf, overgeleverd aan hun eigen beperkingen. In die gesteltenis doen pastores uitspraken die de gesprekspartner bepalen, geloven ze de gesprekspartner niet, horen ze zijn/haar tegenstem niet, zijn ze met zichzelf bezig, hanteren ze hun taalmacht onzorgvuldig, komen hun vooroordelen aan het licht en/of zetten ze de gesprekspartner of anderen vast in een beeld. In christelijke termen uitgedrukt, laat de 'oude mens' zich weer gelden. Uit de analyse blijkt dat het nagenoeg alle pastores overkomt, in mindere of meerdere mate. De reacties van pastores in de interviews en op de annotaties geven aan dat niet alle pastores zich van de uitdrukking van hun verdedigende attitude bewust zijn. Dit onderzoek draagt er alleszins toe bij dat pastores deze beter onder ogen krijgen. Met deze vaststelling sluit ik het tweede deel af. Het derde deel zet de resultaten van het onderzoek in de kijker. Aan de hand van tabellen en grafieken wordt een beeld geschetst van de doelstellingen die deelnemende pastores in pastorale gesprekken nastreven (H.X.) en welke kenmerken de door hen gekozen beste en mindere gesprekken bevatten (H.XI. en H.XII.). In hoofdstuk XIII wordt aan de hand van de casus van Carolien gedetailleerd nagegaan hoe een pastor van een open in een verdedigende attitude schiet. Hier was de zoektocht naar de ethiek van het pastorale gespreksproces normaliter gestopt, ware het niet dat ik bleef zoeken naar een uitkomst. Hoe kan een pastor zich van een verdedigende attitude bekeren tot een open attitude? In hoofdstuk X ga ik uit van de interviews met twaalf deelnemende pastores. Elk van hen verwoordde een doelstelling voor hun gesprekken. Eerst worden de doelstellingen thematisch ontleed. Op basis daarvan formuleer ik een algemene pastorale doelstelling die vervolgens wordt uitgediept. Pastoraat is gegrond in 'de transcendentie', in het Mysterie dat wij als christenen Liefde noemen en pastoraat heeft tot doel de huidige levenssituatie te verbinden met de geleefde zinervaringen, geloof en levensbeschouwingen. Door het onderzoek besef ik des te meer hoe belangrijk dat Mysterie is voor onze persoonlijke ontwikkeling, onze bijdrage aan de wereld en aan ons gemeenschappelijk samenleven. Ik formuleer nogmaals de algemene doelstelling van pastorale gesprekken: 'Doel van pastorale gesprekken is gesprekspartners te helpen, vanuit hun eigen bron, vrede te vinden

7 423 met zichzelf, anderen en hun levensgrond/god. Vanuit een open spiritualiteit willen pastores ertoe bijdragen bij gesprekspartners de verbindingen te actualiseren tussen hun huidige levenssituatie en hun geleefde zinrelaties, geloof en levensovertuigingen'. In functie daarvan investeren pastores in relatieopbouw en voeren ze het gesprek zodanig dat er verbindingslijnen oplichten tussen het levensverhaal van de gesprekspartner en de situatie waarin deze nu leeft. Zo worden zijn/haar zin, geloof en bewustzijn bekrachtigd. Deze doelstelling bevat wat pastores nastreven. In de twee volgende hoofstukken blijkt op welke wijze ze dit al dan niet realiseren. Hoofdstuk XI brengt de negen gesprekken samen die pastores kozen als het beste van hun tien opnames. Zeven van de negen gesprekken zijn effectief goed. Dat deze gesprekken meer eigenschappen vertonen die de gesprekspartner voorrang geven (ethisch correcte) dan die hem belemmeren (ethisch incorrecte) werd een objectiveerbaar gegeven. Deze zeven beste gesprekken werden gevoerd door getrainde pastores, pastores die gedurende verschillende weken een systematisch opgezette training in pastorale vorming volgden. In de bespreking valt op dat 'ethisch correct' een dubbele inhoud bevat. Enerzijds wijst het op de ondergrens: het ethische principe niet te schaden. Anderzijds markeert het wat er te doen is, dat wat bij de eigen pastorale taak en rol als pastor hoort: de zinzoekende, gelovige en levensbeschouwelijke ontwikkeling van de gesprekspartner begeleiden. In de beste pastorale gesprekken toonden de zeven pastores zich sterk bewust te zijn van hun specificiteit en te beseffen in welke machtspositie zij staan. De analyse van de transcripten van de opgenomen pastorale gesprekken toont dat getrainde pastores door vakkundige pastorale gespreksvoering kunnen waarmaken wat ze beloven: gedurende het gesprek de geleefde zin, geloof en levensbeschouwing verbinden met de situatie waarin de gesprekspartner hier-nu verkeert. Daartoe stellen zij zich met heel hun persoon beschikbaar. Vanuit een open attitude met alle professionele gesprekskundigheid die ze in hun mars hebben nemen ze de tweede plaats in, ten dienste van de ontwikkeling van de inhoud die de gesprekspartner inbrengt. Hoofdstuk XII behandelt meer delicaat materiaal, namelijk gesprekken waarvan pastores zelf vinden dat ze niet goed (genoeg) zijn. De grafieken tonen aan dat de elf gesprekken die initieel inadequaat gevoerd werden, verder in te delen zijn in effectief mindere en effectief minst goede gesprekken. Met 'effectief minder goede gesprekken' doel ik op (de vijf) pastorale gesprekken waarbij de pastor zich niet helemaal op de gesprekspartner en zijn/haar verhaal kan concentreren. In effectief mindere gesprekken zit de pastor zichzelf dus min of meer in de weg, echter zonder dat zijn focus op de gesprekspartner wegvalt. Met 'effectief minste gesprekken' doel ik op (de zes) pastorale gesprekken waarin de ethisch incorrecte eigenschappen overheersen en de ondergrens dus niet gehaald wordt. Uit de analyse blijkt dat de onderscheidende factor tussen een minder en een minst goed gesprek de open of verdedigende pastorale attitude van de pastor is. Binnen zijn/haar verdedigende gedrag kan nog een bijkomend onderscheid gemaakt worden. Het valt namelijk op dat één pastor (Carolien) geen bepalende uitspraken doet over de gesprekspartner. Haar pastor-zijn doet ertoe, ze heeft weinig vooroordelen en ze gelooft wat de gesprekspartner zegt. De vier andere pastores die de minste gesprekken voeren, doen wel bepalende uitspraken over de gesprekspartner. Ze doen dit vanuit hun machtspositie als pastor, wat uiteraard zwaar impact kan hebben op de gesprekspartner. Vanuit een machtspositie uitspraken doen die de ander bepalen, is ethisch gezien een grens-

8 424 overschrijding. De verdedigende attitude van de pastor vormt bovendien een negatief kader voor die uitspraken. Het is problematisch dat de meeste pastores zich weinig bewust zijn van hun defensieve attitude. Uit de interviews blijkt dat ze de oorzaak van hun reactie grotendeels bij de gesprekspartner leggen. Die is dan op twee manieren 'de kop van jut': gedurende het gesprek ondergaat hij/zij het zogenaamd 'reactieve', 'verdedigende' gedrag van de pastor en achteraf wordt hij/zij er door de pastor ook nog verantwoordelijk voor gesteld. Hier raak ik aan een verborgen element van de dynamiek van machtsmisbruik. Deze wordt in het volgende hoofdstuk verder uitgediept (H.XIII.). Hoofdstuk XI en XII resulteren in een empirisch gefundeerd schema van ethisch correct versus incorrect pastoraal gedrag (figuur XIII.C). Een open pastorale attitude schraagt een harmonieus samenspel tussen gespreksvaardigheden, een verbindende wijze van omgaan met de gespreksinhoud van de gesprekspartner en een wederkerige positionering ten bate van de gesprekspartner. Het bouwwerk vanuit een verdedigende attitude biedt een minder stabiel beeld. Een verdedigende attitude gaat gepaard met beperkende gespreksvaardigheden, alsook het inhoudelijk beperken van de gesprekspartner. De wederzijdse positionering is weinig bevorderlijk: de wederkerige dans is weinig harmonieus. Het schema biedt de mogelijkheid om in één oogopslag ethisch correcte en incorrecte gespreksvoering te onderscheiden. Het valt op dat de pastorale attitude die het meest beïnvloed wordt door onbewuste processen (H.XIII.) de basis vormt voor (in)correct pastoraal gedrag. Vorming en training zal dus zowel doelbewust pastoraal gedrag moeten aanleren, als de onbewuste stoorzenders beïnvloeden (X.IV.). In het voorlaatste hoofdstuk (H.XIII.) ga ik, aan de hand van de uitgewerkte casus van Carolien, na hoe een pastor in een verdedigende attitude geraakt ( ). Vervolgens beschrijf ik hoe hij/zij stappen kan ondernemen om het onheil te keren dat hij/zij vanuit een verdedigende houding aanricht ( 6.). Om de overgang van een open naar een verdedigende attitude te analyseren, had ik vijf paragrafen nodig. Eerst schetste ik het profiel van pastor Carolien ( 1.). Vervolgens bracht ik het transcript van het minst goede gesprek van haar (P03G2) in kaart, aangevuld met de annotaties die ik gedurende de codering had aangebracht en de passages uit het interview die over dit gesprek handelden ( 2.). Aansluitend besprak ik achtereenvolgens het transcript ( 3.), mijn interpretatie als onderzoeker die ik aan pastor Carolien heb voorgelegd ( 4.) en opmerkelijke feiten die uit de combinatie tussen transcript en interview oplichten ( 5.). Carolien verwoordt dat ze geschokt is te merken hoezeer haar herinnering fout zit, hoe ze een voor haar geschikte uitleg samenstelt om van de gesprekspartner een aanvaller te maken. Als onderzoeker deel ik in die ontsteltenis. Uit eigen ervaring en training herken ik hoezeer irritatie het verhaal dat over een gebeurtenis verteld wordt, kan vertekenen. Daarvan bewust worden is een belangrijk doel van pastorale training. Zwart op wit vaststellen hoezeer wij-mensen een verhaal componeren om ons gedrag voor onszelf aanvaardbaar te maken, vind ik onderzoeksmatig een geweldige vondst. Persoonlijk was ik onder de indruk van het impact ervan op de relatie tussen pastor en gesprekspartner. Wat mij het meeste intrigeerde was de onschuld van de gesprekspartner. In de casus van Carolien is de man benomen door zijn naderende dood, hij doet niets van wat Carolien hem ten laste legt. De relatieve onbetrouwbaarheid van ons geheugen heeft dus directe gevolgen voor het ethisch incorrecte gedrag van pastores ten aanzien van gesprekspartners. Religieus

9 425 had ik de indruk de kern van de christelijke boodschap te raken: de aan het kruis genagelde is onschuldig. Dit besef deinde uit over heel het pastorale bezig zijn: wie uitgesloten wordt, met zonden beladen, weggepest en verraden, die is onschuldig. Hij/zij heeft pech gehad dat een machtsfiguur zich aan hem/haar ergerde, zijn/haar aanwezigheid niet verdroeg en van daaruit de machtsdynamiek in gang zette. Het spreekt vanzelf dat ik, op dit punt aanbeland, alles in het werk stelde om te zoeken naar wetenschappelijk inzicht en een verantwoorde wijze om pastores te helpen zich zo weinig mogelijk aan dergelijk gedrag te bezondigen. Daarbij mocht ik rekenen op de inzet van 'Carolien'. Ze was bereid alles wat haar met betrekking tot deze casus te binnen viel, neer te schrijven. Haar bewustwordingsproces verliep vrij snel. Carolien speurde in haar herinneringen (!) naar momenten waarop ze iets van de angst die ze in gesprek met G2 merkte, had meegemaakt. Ze kon niets vinden en bijgevolg bleef ze de 'aanval' aan G2 toeschrijven. Pas wanneer ik aan Carolien de vrij onbekende PMA-methode voorlegde, werd de beschuldiging van haar gesprekspartner afgenomen. Ik verdiepte mij in de literatuur terzake en volgde de opleiding. Ik was vooral benieuwd in hoeverre PMA toegang kan verlenen tot het actief onderbewuste dat Carolien van haar professionele koers afbrengt. En hoewel de omstandigheden niet optimaal waren, waagden Carolien en ik het experiment om via PMAcoaching te zoeken naar de oorsprong van haar incorrecte gedrag. Het doel was de oorsprong daarvan dusdanig te transformeren, dat Carolien van ganser harte in staat zou zijn tot rechtzetting. Aan het eind van het dertiende hoofdstuk kon ik niet alleen een gedetailleerde beschrijving geven van de machtsdynamiek in pastorale gesprekken. Dankzij Carolien heb ik ook een hersteldynamiek in vier stappen kunnen tekenen: bewustwording, acceptatie, transformatie en rechtzetting. Daarmee is de analyse van de ethiek van het pastorale gespreksproces afgerond. Restte mij in het laatste hoofdstuk (H.XIV.) een op empirisch materiaal gebaseerde vorming uiteen te zetten. Ik heb ervoor gekozen om deze vorming niet praktisch uit te werken, maar geef aan de hand van het gevoerde onderzoek alleen het theoretische raamwerk weer. Qua vorming onderscheid ik drie leerpakketten, twee die inwerken op het bewustzijn en één op het onderbewuste: het verwerven van inzicht, trainen van vaardigheden enerzijds en ontmijnen van storende overtuigingen en emoties anderzijds. Eerst heb ik de pastoraaltheoretische inzichten als achtergrondsinformatie van pastoraal correcte gespreksvoering geschetst ( 1.). Aan de hand van een algemene doelstelling voor pastorale gesprekken heb ik opgebouwd welke theorieën voor pastores van praktisch belang zijn. Omwille van het voorrang geven aan de gesprekspartner, is het nodig dat pastores kunnen problematiseren, dat ze kunnen bevragen wat vanzelfsprekend lijkt (1.1.). Thuis zijn in een relationeel constructionistisch denkkader biedt aan een pastor een mens- en wereldvisie die coherent is met een relationele lezing van Schrift en Traditie, en met de joodschristelijke ethiek die daarin vervat zit (1.2.). Om signalen van (on)vrede op te pikken gedurende een gesprek heeft een pastor baat bij een relationeel-ethisch en een relationeelemotioneel denkkader (1.3.). Verder is het voor pastores van belang te weten hoe de ommekeer van spirituele nood naar spiritueel leven zich kan voltrekken. Weten hoe hun hersenen werken, hoort bij deze kennis (1.4.). Om een gesprek 'pastoraal' te noemen, heeft een pastor ook inzicht nodig in de religieuze en profane dimensies van het unieke hier-nu moment als kaïros: hier gebeurt God (of niet) (1.5.). Als aanvulling op de bejegeningskringloop van Cuvelier heb ik de vaardigheden geschetst die pastores moeten leren om ethisch correcte gesprekken te voeren ( 2.1.). Daarvoor is

10 426 training vereist in een beroepsgroep waarin zij kunnen socialiseren in ethisch correct gedrag. De training van pastores dient systematisch opgezet te worden, conform de leerdynamieken die op dit moment gekend zijn (onder andere de leerstijlen van Kolb en het BreinCentraal Leren-model) ( 2.2.). Zodra de gespreksvoering van de pastor van binnenuit verstoord wordt, is een bijkomende strategie vereist. In hoofdstuk XIII heb ik beschreven hoe PMA de 'taalregels van het brein' volgt. Als zelfhulpmethode is PMA vrij eenvoudig aan te leren. Aansluitend op het systematisch trainen van pastorale gespreksvaardigheden kan de mogelijkheid van coaching voorzien worden om het integratieproces tussen bewustzijn en onderbewustzijn te bevorderen. Het spreekt vanzelf dat de veiligheid van de pastor met betrekking tot dergelijke coaching voor honderd procent moet gegarandeerd worden. Tussen coach en pastor moet 'biecht'geheim gelden. Terugblikkend heeft het onderzoek naar de ethiek van het pastorale gespreksproces een waaier aan onderzoeksresultaten opgeleverd. Wat pastoraalsupervisoren 50 jaar geleden 'overdracht' noemden, blijkt inderdaad de boosdoener te zijn in lastig lopende pastorale gesprekken. Deze vaststelling noopt ons tevens het begrip 'ethiek' uit te breiden. Ethiek is niet alleen bewust 'na'-'denken' 'over'. Ethisch correct gedrag vergt training, niet alleen van gespreksvaardigheden, ook om in het onderbewuste de eigen 'blinde vlekken' op te sporen en de werking ervan te inhiberen. Vanuit het onderbewuste worden de bewuste ethische processen immers verstoord. Het werk is geleverd, de twee initiële onderzoeksvragen zijn beantwoord. Ik heb getoond wat er gebeurt in goede en in minder goede pastorale gesprekken. Dat is samengevat in een schema (figuur XIII.C). Er is ook aan het licht gekomen wat een pastor te leren heeft om een kwalitatieve en bijgevolg een ethisch correcte relatie te faciliteren die hem/haar toelaat de gesprekspartner zijn/haar geleefde zingeving, geloof en levensbeschouwing te helpen integreren met zijn/haar huidige leefsituatie. Dat is beschreven in het laatste hoofdstuk. Of de criteria die uit dit empirisch onderzoek ontstaan zijn, ook kunnen veralgemeend worden, laat ik over aan het oordeel van de lezer. Mij lijkt het de moeite waard daarrond vervolgonderzoek op te zetten. Het onderzoek is afgerond, deze doctoraatsverhandeling voltooid. Ik ben dankbaar. Ik heb veel geluk gehad: tientallen mensen hebben direct en indirect aan dit onderzoek meegewerkt. Dankzij de inzet van ons allemaal en het Mysterie als dragende grond bogen we op een rijke oogst.

11

12

(IN)CORRECTE GESPREKSVOERING

(IN)CORRECTE GESPREKSVOERING 5 9. Pastores hebben vorming nodig om ethisch correcte pastorale gesprekken te leren voeren. Inzichtelijke vorming en het systematisch trainen van vaardigheden gebeuren op het bewuste niveau. Op het onderbewuste

Nadere informatie

ALGEMENE INLEIDING. Algemene Inleiding. 1 http://www.theo.kuleuven.be/page/seminar_afteryou/ toegang 5.01.2011.

ALGEMENE INLEIDING. Algemene Inleiding. 1 http://www.theo.kuleuven.be/page/seminar_afteryou/ toegang 5.01.2011. ALGEMENE INLEIDING Dit onderzoek is opgezet als dienst aan pastores, aan de vorming die zij nodig hebben om vakkundige pastorale gesprekken te voeren. Bijgevolg is deze studie een indirecte dienst aan

Nadere informatie

goede pastorale gesprekken versus werk vanuit blinde vlekken

goede pastorale gesprekken versus werk vanuit blinde vlekken goede pastorale gesprekken versus werk vanuit blinde vlekken Marina Riemslagh In dit artikel wordt duidelijk gemaakt wat 'blinde vlekken' zijn en waarom deze onderkennen en oplossen voor pastores professioneel

Nadere informatie

HOOFDSTUK XI. KENMERKEN VAN WAT PASTORES EVALUEREN ALS GOEDE PASTORALE GESPREKKEN

HOOFDSTUK XI. KENMERKEN VAN WAT PASTORES EVALUEREN ALS GOEDE PASTORALE GESPREKKEN HOOFDSTUK XI. KENMERKEN VAN WAT PASTORES EVALUEREN ALS GOEDE PASTORALE GESPREKKEN INLEIDING De doelstellingen van pastorale gesprekken zijn verhelderd. Nu kan overgegaan worden tot de analyse van de gesprekken

Nadere informatie

Tot een geloofsgesprek komen. I Ontmoeten

Tot een geloofsgesprek komen. I Ontmoeten Tot een geloofsgesprek komen I Ontmoeten Het geloofsgesprek vindt plaats in een ontmoeting. Allerlei soorten ontmoetingen. Soms kort en eenmalig, soms met mensen met wie je meer omgaat. Bij de ontmoeting

Nadere informatie

Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst

Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst 1 1 Waarom heet dit vak Rooms-katholieke Godsdienst? Niet neutraal Specifiek mensbeeld Stevige vorming vereist Kennis van de Spreken vanuit eigen levensbeschouwing,

Nadere informatie

HOOFDSTUK XII. KENMERKEN VAN WAT PASTORES EVALUEREN ALS MINDER GOEDE PASTORALE GESPREKKEN

HOOFDSTUK XII. KENMERKEN VAN WAT PASTORES EVALUEREN ALS MINDER GOEDE PASTORALE GESPREKKEN 261 HOOFDSTUK XII. KENMERKEN VAN WAT PASTORES EVALUEREN ALS MINDER GOEDE PASTORALE GESPREKKEN INLEIDING In dit hoofdstuk belicht ik wat de deelnemende pastores minder goede pastorale gesprekken vinden

Nadere informatie

Een Visioen van Liefde

Een Visioen van Liefde Een Visioen van Liefde Orthen, april 2012 WIE ZIJN WIJ? De oorsprong van de gemeenschap San Salvator ligt in de rooms-katholieke traditie, en voelt zich van daaruit verbonden met de Bijbel, geïnspireerd

Nadere informatie

(IN)CORRECTE GESPREKSVOERING

(IN)CORRECTE GESPREKSVOERING KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN FACULTEIT GODGELEERDHEID (IN)CORRECTE GESPREKSVOERING FUNDAMENTEEL EN EMPIRISCH ONDERZOEK NAAR DE ETHIEK VAN HET PASTORALE GESPREKSPROCES Promotor: Prof. Dr. AXEL LIÉGEOIS

Nadere informatie

Doorbreek je belemmerende overtuigingen!

Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Herken je het dat je soms dingen toch op dezelfde manier blijft doen, terwijl je het eigenlijk anders wilde? Dat het je niet lukt om de verandering te maken? Als

Nadere informatie

HOOFDSTUK XII. KENMERKEN VAN WAT PASTORES EVALUEREN ALS MINDER GOEDE PASTORALE GESPREKKEN

HOOFDSTUK XII. KENMERKEN VAN WAT PASTORES EVALUEREN ALS MINDER GOEDE PASTORALE GESPREKKEN 261 HOOFDSTUK XII. KENMERKEN VAN WAT PASTORES EVALUEREN ALS MINDER GOEDE PASTORALE GESPREKKEN INLEIDING In dit hoofdstuk belicht ik wat de deelnemende pastores minder goede pastorale gesprekken vinden

Nadere informatie

Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel

Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel Workshop voorbereiden Uitleg Start De workshop start met een echte, herkenbare en uitdagende situatie. (v.b. het is een probleem, een prestatie, het heeft

Nadere informatie

Taxanomie van Bloom en de kunst van het vragen stellen. Anouk Mulder verschil in talent

Taxanomie van Bloom en de kunst van het vragen stellen. Anouk Mulder verschil in talent Onthouden Kunnen ophalen van specifieke informatie, variërend van feiten tot complete theorieën Opslaan en ophalen van informatie (herkennen) Kennis van data, gebeurtenissen, plaatsen Kennis van belangrijkste

Nadere informatie

Feedback. Wat is feedback?

Feedback. Wat is feedback? Feedback Wat is feedback? Letterlijk vertaald is feedback terugvoeding. Het is het proces waarin informatie teruggevoerd wordt in een informatieverwerkend systeem, in dit geval de mens. Als het om mensen

Nadere informatie

Levensvragen tevoorschijn luisteren

Levensvragen tevoorschijn luisteren Levensvragen tevoorschijn luisteren Westervoort Wout Huizing 10 oktober 2014 Pietje, patje, poe Opdracht : Wat zijn levensvragen? Van wie zijn levensvragen? Hoe signaleer je een levensvraag? Wat doe je

Nadere informatie

Luisteren naar de Heilige Geest

Luisteren naar de Heilige Geest Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,

Nadere informatie

Geluksgevoel hangt meer af van je mentale vermogen dan van wat je overkomt

Geluksgevoel hangt meer af van je mentale vermogen dan van wat je overkomt "Geluk is vooral een kwestie van de juiste levenshouding" Geluksgevoel hangt meer af van je mentale vermogen dan van wat je overkomt Ons geluk wordt voor een groot stuk, maar zeker niet alleen, bepaald

Nadere informatie

Methoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 83 97

Methoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 83 97 Wanneer gebruiken we kwalitatieve interviews? Kwalitatief interview = mogelijke methode om gegevens te verzamelen voor een reeks soorten van kwalitatief onderzoek Kwalitatief interview versus natuurlijk

Nadere informatie

De Taxonomie van Bloom Toelichting

De Taxonomie van Bloom Toelichting De Taxonomie van Bloom Toelichting Een van de meest gebruikte manier om verschillende kennisniveaus in te delen, is op basis van de taxonomie van Bloom. Deze is tussen 1948 en 1956 ontwikkeld door de onderwijspsycholoog

Nadere informatie

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna

Nadere informatie

DE COMPETENTIES VAN DE PREDIKANT EN DE GEESTELIJK VERZORGER

DE COMPETENTIES VAN DE PREDIKANT EN DE GEESTELIJK VERZORGER DE COMPETENTIES VAN DE PREDIKANT EN DE GEESTELIJK VERZORGER De PThU kent twee competentieprofielen, die voor de gemeentepredikant en die voor de geestelijk verzorger. Ze verschillen in onderdelen, maar

Nadere informatie

Hoe word je succesvol in sales

Hoe word je succesvol in sales Hoe word je succesvol in sales Verkopen gaat niet vanzelf. Zeker niet in deze tijd. Toch zijn nog steeds veel verkopers erg succesvol. Dat komt niet door het product of de dienst die ze aanbieden, maar

Nadere informatie

Slecht nieuws goed communiceren

Slecht nieuws goed communiceren Slecht nieuws goed communiceren M A N U K E I R S E F A C U L T E I T G E N E E S K U N D E, K U L E U V E N Waarheid is een van de meest krachtige medicamenten waarover men beschikt, maar men moet nog

Nadere informatie

FEED BACK COMMENTAAR GEVEN EN ONTVANGEN MARIETA KOOPMANS

FEED BACK COMMENTAAR GEVEN EN ONTVANGEN MARIETA KOOPMANS FEED BACK COMMENTAAR GEVEN EN ONTVANGEN MARIETA KOOPMANS INHOUD Inleiding 7 1 Zelfonderzoek feedback geven en ontvangen 9 Checklist feedback geven en ontvangen 11 2 Communicatie en feedback 15 Waarnemen,

Nadere informatie

Zingeving, spiritualiteit en verpleegkundige zorg

Zingeving, spiritualiteit en verpleegkundige zorg Zingeving, spiritualiteit en verpleegkundige zorg Annemieke Kuin humanistisch geestelijk verzorger Westfriesgasthuis, Hoorn Spiritualiteit / Zingeving Aandacht voor eigen spiritualiteit In gesprek gaan

Nadere informatie

Doel van Bijbelstudie

Doel van Bijbelstudie Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het

Nadere informatie

Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten

Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten Blooms taxonomie Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten Evalueren Evalueren = de vaardigheid om de waarde van iets (literatuur, onderzoeksrapport, presentatie etc) te kunnen beoordelen

Nadere informatie

Houd bij het beantwoorden van de vragen steeds je werk in gedachten. Ga na welk antwoord het meest bij je past. Volg je intuïtie!

Houd bij het beantwoorden van de vragen steeds je werk in gedachten. Ga na welk antwoord het meest bij je past. Volg je intuïtie! Voorbij je eigen wijze: Effectief communiceren met metaprogramma s in professionele relaties. Een mooie uitdaging. We willen je als lezer daartoe graag de gelegenheid geven, door middels een zelfonderzoek

Nadere informatie

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo. Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan

Nadere informatie

Inspectie RK Godsdienst Griet Liebens 0486/724946 griet.liebens@telenet.be

Inspectie RK Godsdienst Griet Liebens 0486/724946 griet.liebens@telenet.be 1 inspectie-begeleiding RK godsdienst basisonderwijs Tulpinstraat 75 3500 Kiewit-Hasselt 011 264408 godsdienstbao@dodhasselt.be Collegiale consultatie Godsdienst Lager onderwijs Rijkhoven Kleine Spouwen

Nadere informatie

Kernkwaliteiten zoals ontwikkeld en beschreven door D. Ofman. 1. Inleiding. 2. Kernkwaliteiten. 3. Kernkwaliteit en valkuil. 4.

Kernkwaliteiten zoals ontwikkeld en beschreven door D. Ofman. 1. Inleiding. 2. Kernkwaliteiten. 3. Kernkwaliteit en valkuil. 4. Kernkwaliteiten zoals ontwikkeld en beschreven door D. Ofman 1. Inleiding 2. Kernkwaliteiten 3. Kernkwaliteit en valkuil 4. Omgekeerde proces 5. Kernkwaliteit en de uitdaging 6. Kernkwaliteit en allergie

Nadere informatie

Naslagwerk KOERS. Producten van dit documenten zijn:

Naslagwerk KOERS. Producten van dit documenten zijn: Naslagwerk KOERS Dit document is bedoeld om ieder individu een eigen beeld te laten formuleren van de eigen koers als werkend mens en vervolgens als functionaris. Daarna kun je collectief de afdelingskoers

Nadere informatie

Rijke Lessen. zetten je aan het denken. Handleiding(etje) Minka Dumont 26 november 2009 SLO - Landelijke Plusklasnetwerkdag

Rijke Lessen. zetten je aan het denken. Handleiding(etje) Minka Dumont 26 november 2009 SLO - Landelijke Plusklasnetwerkdag Rijke Lessen zetten je aan het denken Minka Dumont 2009 www.lesmateriaalvoorhoogbegaafden.com Handleiding(etje) Minka Dumont 26 november 2009 SLO - Landelijke Plusklasnetwerkdag Onthouden Kunnen ophalen

Nadere informatie

Inhoudsopgave Voorwoord 1. Inleiding en leeswijzer 2. Energie Psychologie 3. Gedachten jouw jouw 4. Verantwoordelijkheid

Inhoudsopgave Voorwoord 1. Inleiding en leeswijzer 2. Energie Psychologie 3. Gedachten jouw jouw 4. Verantwoordelijkheid Inhoudsopgave Voorwoord 2 1. Inleiding en leeswijzer 3 2. Energie Psychologie 7 3. Gedachten 10 Het zijn jouw gedachten die jouw wereld creëren 11 4. Verantwoordelijkheid 13 5. Persoonlijk Plan, jouw blauwdruk

Nadere informatie

Identiteitsdocument Sprank

Identiteitsdocument Sprank Identiteitsdocument Sprank Christenen in hart en zorg Vanuit Gods liefde, zorgen wij voor elkaar. GOD Dit doen we samen met je familie en vrienden. Jij mag rekenen op een veilig thuis. Vragen over jouw

Nadere informatie

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1 1 Korintiërs 12 : 27 kerk in deze (21 e ) eeuw een lastige combinatie? want juist in deze tijd hoor je veel mensen zeggen: ik geloof wel in God maar niet in de kerk kerk zijn lijkt niet meer van deze tijd

Nadere informatie

CURSUSMAP 4 (NBG) Discipelen van Jezus. Dienend leiderschap. Kees de Vlieger. Een Kerygma cursus

CURSUSMAP 4 (NBG) Discipelen van Jezus. Dienend leiderschap. Kees de Vlieger. Een Kerygma cursus CURSUSMAP 4 (NBG) Discipelen van Jezus Dienend leiderschap Kees de Vlieger Een Kerygma cursus Copyright Stichting Kerygma Nederland Kerkstraat 24-3 3781 GB Voorthuizen Tel. 0342-475048 E-mail: kerygma@kerygma.nl

Nadere informatie

Gerecht van je keuze. Kaarten op tafel. Hartstochten en verlangens. Uit je eigen keuken. Om aan te proeven. je eigen onderwerp

Gerecht van je keuze. Kaarten op tafel. Hartstochten en verlangens. Uit je eigen keuken. Om aan te proeven. je eigen onderwerp Uit je eigen keuken Gerecht van je keuze je eigen onderwerp We gaan rond de tafel met elkaar in gesprek over dat onderwerp dat jij graag aan wil kaarten in gezelschap van een groep vrienden en bekenden

Nadere informatie

Positie van meerzijdige partijdigheid als hulpverlener. Hilde Delameillieure Foton

Positie van meerzijdige partijdigheid als hulpverlener. Hilde Delameillieure Foton Positie van meerzijdige partijdigheid als hulpverlener Hilde Delameillieure Foton Begrip uit contextuele therapie Meerzijdige partijdigheid of meerzijdig gerichte partijdigheid, of veelzijdige partijdigheid

Nadere informatie

Arrangement 1 De Luisterthermometer

Arrangement 1 De Luisterthermometer Arrangement 1 De Luisterthermometer DEEL 1 De manager Naam: Organisatie: Datum: Luisterprincipe 1 Luisteren begint met luisteren naar jezelf 1.1 Inventariseren van stemmen Vertel eens van een situatie

Nadere informatie

communicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren, besef het! (er is geen nooduitgang)

communicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren, besef het! (er is geen nooduitgang) Workshop Taal, veel meer dan praten. Koolhof Coaching en Training Over de complexiteit van communicatie Onderwerp: Uitgangspunt: communicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren,

Nadere informatie

Verbindingsactietraining

Verbindingsactietraining Verbindingsactietraining Vaardigheden Open vragen stellen Luisteren Samenvatten Doorvragen Herformuleren Lichaamstaal laten zien Afkoelen Stappen Werkafspraken Vertellen Voelen Willen Samen Oplossen Afspraken

Nadere informatie

Morya Wijsheid Basiswerkboek

Morya Wijsheid Basiswerkboek Morya Wijsheid Basiswerkboek Geert Crevits Samenstelling en commentaar door Marie Crevits Voorwoord De Morya Wijsheid reeks van 9 boeken staat zo vol met praktische wijsheid dat je er gerust een heel leven

Nadere informatie

Welkom. Ontdek de ander.in jezelf. Ricardo Gya. Waar echt contact is, kan de energie vrij stromen

Welkom. Ontdek de ander.in jezelf. Ricardo Gya. Waar echt contact is, kan de energie vrij stromen Welkom Waar echt contact is, kan de energie vrij stromen Ricardo Gya GTTC Breda leidt u door de jungle van het moderne begeleiden Afstemming Zwart ; is ver weg, Wit ; nabij, dominante cultuur Check - In

Nadere informatie

COMMUNICEREN VANUIT JE KERN

COMMUNICEREN VANUIT JE KERN COMMUNICEREN VANUIT JE KERN Wil je duurzaam doelen bereiken? Zorg dan voor verbonden medewerkers! Afgestemde medewerkers zijn een belangrijke aanjager voor het realiseren van samenwerking en innovatie

Nadere informatie

Het leven leren. De theorie en visie achter het levo lesmateriaal

Het leven leren. De theorie en visie achter het levo lesmateriaal Het leven leren De theorie en visie achter het levo lesmateriaal Waar gaat kaderdocument Het leven leren (2003) over? De levensbeschouwelijke ontwikkeling èn beroepsethische vorming van onderwijsdeelnemers

Nadere informatie

1 SITUATIE 2 TEST. Als ik luister denk ik niet aan andere zaken. Ik laat mensen uitpraten. Ik plaats wat ik hoor in een duidelijk kader

1 SITUATIE 2 TEST. Als ik luister denk ik niet aan andere zaken. Ik laat mensen uitpraten. Ik plaats wat ik hoor in een duidelijk kader LUISTEREN drs. W. Bontenbal 1 SITUATIE Wanneer u naar een lied luistert, luistert u dan naar de tekst of naar de muziek? Stelt u zich voor dat u zojuist bij een enerverende vergadering vandaan komt, u

Nadere informatie

Workshop Mindfulness Gemeente Halderberge Betsie Wagemakers. Het enige moment wat telt is:

Workshop Mindfulness Gemeente Halderberge Betsie Wagemakers. Het enige moment wat telt is: Workshop Mindfulness Gemeente Halderberge Betsie Wagemakers Het enige moment wat telt is: NU Programma 1. Wat is mindfulness? 2. Wat levert mindfulness op? 3. Evaluatie van de ingevulde enquête. 4. De

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

Je doel behalen met NLP.

Je doel behalen met NLP. Je doel behalen met NLP. NLP werkt het beste als al je neurologische niveaus congruent zijn. Met andere woorden: congruent zijn betekent wanneer je acties en woorden op 1 lijn zijn met je doelen, overtuigingen,

Nadere informatie

Zeven hulpbronnen van vertrouwen. Door: Carlos Estarippa

Zeven hulpbronnen van vertrouwen. Door: Carlos Estarippa Zeven hulpbronnen van vertrouwen Door: Carlos Estarippa Geïnspireerd door het boek van Bertie Hendriks Dagboek van de Ziel. De zeven levensfasen (Hendriks, 2013) wil ik in onderstaand artikel beschrijven

Nadere informatie

Maandblad van het Religieus Genootschap der Vrienden (Quakers) www.quakers.nu 85e jaargang nr. 7 Juli/Augustus 2014

Maandblad van het Religieus Genootschap der Vrienden (Quakers) www.quakers.nu 85e jaargang nr. 7 Juli/Augustus 2014 Maandblad van het Religieus Genootschap der Vrienden (Quakers) www.quakers.nu 85e jaargang nr. 7 Juli/Augustus 2014 Groepsfoto van de Nederlandse Jaarvergadering op zondag 18 mei 14 Kees Nieuwerth vertelt

Nadere informatie

Compassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman

Compassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Compassie leven 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Inhoudsopgave Voorwoord Wekelijkse inspiraties 01 Geweld in de taal? Wie, ik?

Nadere informatie

omgeving wereld regie vanuit de jongere Jongeren leren organiseren

omgeving wereld regie vanuit de jongere Jongeren leren organiseren Jongeren leren organiseren Hoe kunnen jongeren regie hebben over eigen handelen en toch in verbinding zijn met alles om hen heen? Hoe verstaan jongeren de kunst om te bouwen aan netwerken, om een positie

Nadere informatie

= = = = = = =jáåçéêüéçéå. =téäòáàå. Het TOPOI- model

= = = = = = =jáåçéêüéçéå. =téäòáàå. Het TOPOI- model éêçîáååáéi á ã Ä ì ê Ö O Ç É a áê É Åí áé téäòáàå jáåçéêüéçéå Het TOPOI- model In de omgang met mensen, tijdens een gesprek stoten we gemakkelijk verschillen en misverstanden. Wie zich voorbereidt op storingen,

Nadere informatie

Visie pastoraal in Monsheide

Visie pastoraal in Monsheide Visietekst pastoraal in Monsheide I. Inleiding Onze christelijke levensbeschouwing, ontleend aan de stichtende Congregatie Sint-Vincentius à Paulo, trachten wij een eigentijdse invulling te geven. Vanuit

Nadere informatie

coach 4. 1. 3. 2. We zullen vandaag vooral ons richten op de eerste twee onderdelen. En dat doen we door er zelf

coach 4. 1. 3. 2. We zullen vandaag vooral ons richten op de eerste twee onderdelen. En dat doen we door er zelf Bij Agapè StudentLife hechten we veel waarde aan coachend leiderschap. We zien het als onze roeping om dat wat we zelf van God gekregen hebben te vermenigvuldigen in anderen, die op hun beurt ook anderen

Nadere informatie

Cursus Spirituele en Mediamieke Ontwikkeling 2

Cursus Spirituele en Mediamieke Ontwikkeling 2 NIEUWSBRIEF 14 februari 2015 1 Lieve mensen, Iedere dag is een dag van de liefde, om degenen om je heen te vertellen hoeveel je van ze houdt, het leven in je hart te koesteren en te genieten van de grote

Nadere informatie

levensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één

levensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één levensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één De scholen van Catent - afzonderlijk en gezamenlijk - zijn als een

Nadere informatie

Vraag 1 Corné geeft in deze scène feedback aan Mirjam. Leg uit waarom dit feedback is. Typ het antwoord in in het antwoordformulier.

Vraag 1 Corné geeft in deze scène feedback aan Mirjam. Leg uit waarom dit feedback is. Typ het antwoord in in het antwoordformulier. Vragen bij Feedback geven en ontvangen Vraag 1 Corné geeft in deze scène feedback aan Mirjam. Leg uit waarom dit feedback is. Vraag 2 Welke twee functies heeft feedback en hoe herken je deze functies in

Nadere informatie

4D organisatieontwikkeling & opleiding presenteert. Alumnidagen 2014. datum thema leiding

4D organisatieontwikkeling & opleiding presenteert. Alumnidagen 2014. datum thema leiding 4D organisatieontwikkeling & opleiding presenteert Alumnidagen 2014 TGI-verdieping aan de hand van vijf thema s De alumnidagen zijn bedoeld voor iedereen die in de afgelopen jaren een TGI-basisopleiding

Nadere informatie

12 RICHTLIJNEN VOOR INTERRELIGIEUZE DIALOOG OP LOKAAL NIVEAU

12 RICHTLIJNEN VOOR INTERRELIGIEUZE DIALOOG OP LOKAAL NIVEAU 12 RICHTLIJNEN VOOR INTERRELIGIEUZE DIALOOG OP LOKAAL NIVEAU DE LOKALE RELIGIEUZE SITUATIE IN KAART BRENGEN EN BEGRIJPEN 01 Lokale overheden wordt verzocht zich bewust te zijn van het toenemende belang

Nadere informatie

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen 14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie

Nadere informatie

De identiteit van Catent

De identiteit van Catent De identiteit van Catent Onze scholen zijn educatieve instituten waar kinderen het best mogelijke onderwijs krijgen én hun talenten met verbeeldingskracht, passie en enthousiasme kunnen ontwikkelen. Onze

Nadere informatie

LANDSEXAMEN VWO

LANDSEXAMEN VWO LANDSEXAMEN VWO 2018-2019 Examenprogramma I&S/MAATSCHAPPIJLEER V.W.O. 1 Het eindexamen Het vak Individu en Samenleving/maatschappijleer (I&S/maatschappijleer) kent slechts het commissie-examen. Er is voor

Nadere informatie

Minicursus Verbindend Communiceren. Geschreven door: Jan van Koert

Minicursus Verbindend Communiceren. Geschreven door: Jan van Koert Minicursus Verbindend Communiceren Geschreven door: Jan van Koert Geweldloze communicatie is een wijze van communiceren die leidt tot gehoord en verstaan worden. Met helderheid, zonder beschuldigen en

Nadere informatie

Verdieping profiel veiligheidsdeskundige, ter voorbereiding op de inrichting van het assessment ten behoeve van het nieuwe register NVVK

Verdieping profiel veiligheidsdeskundige, ter voorbereiding op de inrichting van het assessment ten behoeve van het nieuwe register NVVK Verdieping profiel veiligheidsdeskundige, ter voorbereiding op de inrichting van het assessment ten behoeve van het nieuwe register NVVK. Aanleiding Met betrekking tot het eindniveau van veiligheidsopleidingen

Nadere informatie

Mantelzorg, waar ligt de grens?

Mantelzorg, waar ligt de grens? Mantelzorg, waar ligt de grens? CDA Talentacademie 2014-2015 Anita Relou Wat is volgens het christendemocratisch gedachtengoed de grens van mantelzorg. Inleiding 2015. Een jaar met veel veranderingen in

Nadere informatie

Sessie 1 19 Introductiebijeenkomst

Sessie 1 19 Introductiebijeenkomst Inhoud I Introductie op het begrip Theory of Mind 7 II Visie op de behandeling van de mens met autisme 9 III Overzicht van de ToM-behandeling 13 IV Programma ToM-behandeling 15 V Gebruik van het werkboek

Nadere informatie

Trainingen. Attitude en Mindset. Moraal Resultaatgericht Coachen

Trainingen. Attitude en Mindset. Moraal Resultaatgericht Coachen Moraal Resultaatgericht Coachen coaching & training voor bedrijven en particulieren Hoornplantsoen 64 2652 BM Berkel en Rodenrijs telefoon 010-5225426 Hoornplantsoen 64 mobiel 06-40597816 info@resultaatgericht-coachen.nl

Nadere informatie

leerplandoelen derde cyclus 1 Dit overzicht lijst alle leerplandoelen van de derde cyclus op.

leerplandoelen derde cyclus 1 Dit overzicht lijst alle leerplandoelen van de derde cyclus op. Dit overzicht lijst alle leerplandoelen van de derde cyclus op. Je kan dit overzicht gebruiken om je jaarplan godsdienst op te bouwen. Op de bijhorende gele blaadjes van het leerplan lees je concreet welke

Nadere informatie

De meerwaarde van het contextueel denkkader binnen de ouderenzorg

De meerwaarde van het contextueel denkkader binnen de ouderenzorg De meerwaarde van het contextueel denkkader binnen de ouderenzorg Claire Meire 2014 Een sterveling draagt zijn ouders op zijn schouders. Of niet op zijn schouders. In zijn binnenste. Zijn leven lang moet

Nadere informatie

Academisch Centrum voor Praktische Theologie

Academisch Centrum voor Praktische Theologie 2010-2011 Academisch Centrum voor Praktische Theologie Is spirituele zorg de unieke taak van pastores of behoort het ook tot het werkterrein van de psycholoog? Weten we van elkaar wat we doen met betrekking

Nadere informatie

Cursus raakbaarheid als fundament van de haptonomie: De ontwikkeling van het begeleidingsmodel

Cursus raakbaarheid als fundament van de haptonomie: De ontwikkeling van het begeleidingsmodel Cursus raakbaarheid als fundament van de haptonomie: De ontwikkeling van het begeleidingsmodel Wim Laumans In de cursus raakbaarheid als fundament van de haptonomie gaan we stapsgewijs Het model van de

Nadere informatie

Transactionele Analyse. Transactionele analyse Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Transactionele Analyse. Transactionele analyse Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie Transactionele analyse Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie Transactionele analyse of TA is de term die gebruikt wordt voor de persoonlijkheidstheorie en tevens psychotherapeutische behandelmethode zoals

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

De terugkeer naar het ware zelf! Leven en werken vanuit innerlijke kracht en verantwoordelijkheid!

De terugkeer naar het ware zelf! Leven en werken vanuit innerlijke kracht en verantwoordelijkheid! De terugkeer naar het ware zelf! Leven en werken vanuit innerlijke kracht en verantwoordelijkheid! Door: Nathalie van Spall De onzichtbare werkelijkheid wacht om door onze geest binnengelaten te worden.

Nadere informatie

Casus Seksuele handelingen als zorgvraag: directe aanpassing beroepscode?

Casus Seksuele handelingen als zorgvraag: directe aanpassing beroepscode? Casus Seksuele handelingen als zorgvraag: directe aanpassing beroepscode? 1. Inleiding In de media was de afgelopen weken uitgebreid aandacht voor de casus van de studente verpleegkunde die geacht werd

Nadere informatie

Onze Vader. Amen. www.bisdomdenbosch.nl

Onze Vader. Amen. www.bisdomdenbosch.nl Onze Vader Onze Vader Onze Vader, die in de hemel zijt, Uw Naam worde geheiligd, Uw Rijk kome, Uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel, Geef ons heden ons dagelijks brood, en vergeef ons onze schuld,

Nadere informatie

Feedback geven en ontvangen

Feedback geven en ontvangen Feedback geven en ontvangen 1 Inleiding In het begeleiden van studenten zul je regelmatig feedback moeten geven en ontvangen: feedback is onmisbaar in de samenwerking. Je moet zo nu en dan kunnen zeggen

Nadere informatie

DE GROTE LERAREN ALS SPIEGEL VOOR ZELFREFLECTIE?.

DE GROTE LERAREN ALS SPIEGEL VOOR ZELFREFLECTIE?. DE GROTE LERAREN ALS SPIEGEL VOOR ZELFREFLECTIE?. Amersfoort, 21 augustus 2007 John van den Hout Geachte aanwezigen, Toen ik me voorbereidde om voor u dit verhaal te houden, was mijn eerste gedachte: Wat

Nadere informatie

CURSUSMAP 4. Discipelen van Jezus. Dienend leiderschap. Kees de Vlieger. Een Kerygma cursus

CURSUSMAP 4. Discipelen van Jezus. Dienend leiderschap. Kees de Vlieger. Een Kerygma cursus CURSUSMAP 4 Discipelen van Jezus Dienend leiderschap Kees de Vlieger Een Kerygma cursus Copyright Stichting Kerygma Nederland Baron van Nagellstraat 9a 3781 AP Voorthuizen Tel. 0342-475048 Fax 0342-474826

Nadere informatie

1.Inleiding: De Plug & Play Business Formule

1.Inleiding: De Plug & Play Business Formule Werkboek Inhoudsopgave: 1.Inleiding: De Plug & Play Business Formule 2. Het H.A.R.T. model 2.1. H.A.R.T. staat voor: 2.1.1. Mijn verhaal over oprechte communicatie 2.1.1: Hoofd Gebruik de rest van deze

Nadere informatie

18-9-2014. Pedagogische opleiding theorie. Doelstellingen. Doelstellingen. Hoofdstuk 1 Communicatie en feedback. De kennis over de begrippen:

18-9-2014. Pedagogische opleiding theorie. Doelstellingen. Doelstellingen. Hoofdstuk 1 Communicatie en feedback. De kennis over de begrippen: Pedagogische opleiding theorie Hoofdstuk 1 Communicatie en feedback Doelstellingen De kennis over de begrippen:, feedback, opleiden en leren kunnen uitdrukken en verfijnen Doelstellingen De voornaamste

Nadere informatie

Volgens Henk Kuindersma (lector religieuze educatie) heeft de jongerencoach drie rollen die belangrijk zijn om dit doel te kunnen bereiken:

Volgens Henk Kuindersma (lector religieuze educatie) heeft de jongerencoach drie rollen die belangrijk zijn om dit doel te kunnen bereiken: Als je 't mij vraagt Leeftijd: 12-16, 16+ Soort bijeenkomst: club, catechese Soort werkvorm: heel programma Thema: Geloven en spiritualiteit Tijdsduur: 1 uur 30 min. Petje op petje af, petje op petje af

Nadere informatie

Deel 12/12. Ontdek die ene aanpak waarmee je al je problemen oplost

Deel 12/12. Ontdek die ene aanpak waarmee je al je problemen oplost Beantwoord eerst de volgende vragen: 1. Welke inzichten heb je gekregen n.a.v. het vorige deel en de oefeningen die je hebt gedaan? 2. Wat heb je er in de praktijk mee gedaan? 3. Wat was het effect op

Nadere informatie

Ankerpunten voor morgen

Ankerpunten voor morgen Ankerpunten voor morgen Wat doen we? Van waaruit doen we dat? Deus Caritas Est : deze boodschap maakte Pieter Jozef Triest gevoelig voor de noden van zijn tijd. Vertaald naar vandaag, is ook onze zendingsopdracht:

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Inleiding 4. Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10. Les 2. Denken Kunnen dieren denken?

Inhoudsopgave. Inleiding 4. Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10. Les 2. Denken Kunnen dieren denken? >> Inhoudsopgave Inleiding 4 Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10 Les 2. Denken Kunnen dieren denken? 14 Les 3. Geluk Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn?

Nadere informatie

Wonderen, Werk & Geld

Wonderen, Werk & Geld Wonderen, Werk & Geld Marianne WilliaMson UitGeverij de Zaak oorspronkelijke titel: the law of divine Compensation, On Work, Money and Miracles Copyright 2012 Marianne Williamson Published by arrangement

Nadere informatie

Verkennen van de vele kanten van een mens met een psychiatrische aandoening. Birgit Bongaerts

Verkennen van de vele kanten van een mens met een psychiatrische aandoening. Birgit Bongaerts Verkennen van de vele kanten van een mens met een psychiatrische aandoening Birgit Bongaerts 15/6/2012 Congres Vlaams ondersteuningscentrum oudermis(be)handeling 2012, 10 Jaar Vlaams meldpunt Bijzondere

Nadere informatie

Liederen solozang Prijs: 7,= euro per stuk

Liederen solozang Prijs: 7,= euro per stuk Liederen solozang Prijs: 7,= euro per stuk GEWASSEN IN WATER Inhoud: Vanuit de dopeling gezien een statement dat hij in het watergraf alles wat oud is achter zich laat. Hij weet niet alles, kent nog niet

Nadere informatie

Werkvormen - III - Collegiale consultatie

Werkvormen - III - Collegiale consultatie Werkvormen - III - Collegiale consultatie Inleiding; Twee pastores 1 gaan met elkaar in gesprek. Ze kunnen elkaar inzicht geven, bemoedigen en kracht geven. Het is een collegiale consultatie. Er zijn verschillende

Nadere informatie

Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid

Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid History Christiane Simone Stadie Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid Herinneringen van mijne academiereis in 1843 (Abraham Des Amorie van der Hoeven Jr.) Seminar paper Christiane

Nadere informatie

STIJLEN VAN BEÏNVLOEDING. Inleiding

STIJLEN VAN BEÏNVLOEDING. Inleiding STIJLEN VAN BEÏNVLOEDING Inleiding De door leidinggevenden gehanteerde stijlen van beïnvloeding kunnen grofweg in twee categorieën worden ingedeeld, te weten profileren en respecteren. Er zijn twee profilerende

Nadere informatie

Workshop FNO vrijwilligers verwen dag Ouderen vertellen. (en blijven jong) De zes fasen van een mensenleven. verteld uit eigen ervaring

Workshop FNO vrijwilligers verwen dag Ouderen vertellen. (en blijven jong) De zes fasen van een mensenleven. verteld uit eigen ervaring Workshop FNO vrijwilligers verwen dag 2018 1 Ouderen vertellen (en blijven jong) De zes fasen van een mensenleven verteld uit eigen ervaring Zin Storytelling Storytelling is een begrip dat niet zomaar

Nadere informatie

Van loslaten naar VERBINDEN: Hoe we mensen in rouw kunnen uitnodigen om verhalen te vertellen over wat hen dierbaar is.

Van loslaten naar VERBINDEN: Hoe we mensen in rouw kunnen uitnodigen om verhalen te vertellen over wat hen dierbaar is. Van loslaten naar VERBINDEN: Hoe we mensen in rouw kunnen uitnodigen om verhalen te vertellen over wat hen dierbaar is. Anik Serneels Klinisch psychologe, relatie- en gezinstherapeute, specialisatie narratieve

Nadere informatie

Belbin Teamrollen Vragenlijst

Belbin Teamrollen Vragenlijst Belbin Teamrollen Vragenlijst Lindecollege 2009 1/ 5 Bepaal uw eigen teamrol. Wat zijn uw eigen teamrollen, en die van uw collega s? Deze vragenlijst kan u daarbij behulpzaam zijn. Zeven halve zinnen dienen

Nadere informatie

OBSERVATIELIJST van de MUZISCHE ONTWIKKELING Van kleuters IN 5 CATEGORIEËN

OBSERVATIELIJST van de MUZISCHE ONTWIKKELING Van kleuters IN 5 CATEGORIEËN OBSERVATIELIJST van de MUZISCHE ONTWIKKELING Van kleuters IN 5 CATEGORIEËN Mijn muzisch enthousiasme Mijn muzische durf en creativiteit Mijn relatie met en begrip van de kunsttalen Mijn muzische expressie

Nadere informatie

Affirmaties, welke passen bij mij?

Affirmaties, welke passen bij mij? Affirmaties, welke passen bij mij? Veel mensen maken gebruik van affirmaties, om hun gevoel, zelfbeeld en gedachten positief te beïnvloeden. Regelmatig hoor ik van cliënten, dat hoe vaak ze ook affirmeren,

Nadere informatie

Begrippenkader Studieloopbaanbegeleiding en Reflectie

Begrippenkader Studieloopbaanbegeleiding en Reflectie Begrippenkader Studieloopbaanbegeleiding en Reflectie Kariene Mittendorff, lectoraat Innovatief en Effectief Onderwijs Studieloopbaanbegeleiding Binnen scholen wordt op verschillende manieren gewerkt aan

Nadere informatie