Sprekende Cijfers Kantorenmarkten medio 2016

Transcriptie

1 Arnhem Sprekende Cijfers Kantorenmarkten medio m 2 Opnamevolume 115,- Mediane huurprijs per m² m ² Aanbodvolume m 2 Onttrekkingsvolume door transformatie tot medio 2016

2 Sprekende Cijfers Sprekende Cijfers Kantorenmarkten medio 2016 Een uitgave van Dynamis B.V. Copyright 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden gekopieerd en/of verveelvoudigd of in enigerlei andere vorm openbaar gemaakt worden zonder schriftelijke toestemming van de eigenaar Dynamis B.V. Deze rapportage is verkrijgbaar bij: Dynamis B.V. Afdeling Research Orteliuslaan BA Utrecht dynamis@dynamis.nl Kantorenmarkten medio 2016

3 Voorwoord Voorwoord Hierbij presenteren wij onze halfjaarlijkse Sprekende Cijfers Kantorenmarkten rapportage. Zoals u van ons gewend bent geeft deze rapportage inzicht in zowel de landelijke ontwikkeling als de ontwikkeling op regionaal niveau. De dertien regionale partners van Dynamis met in totaal 36 vestigingen beschikken over unieke lokale kennis, waarbij wij door onze landelijke dekking tevens een totaalbeeld voor Nederland kunnen geven. Afgelopen week is Europa opgeschrikt door het aanstaande vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie. Een beslissing die een grote economische impact heeft op met name het Verenigd Koninkrijk, maar ook op Nederland als belangrijke handelspartner van de Britten. Voor de gebruikersmarkt van kantoren zal het betekenen dat de concurrentiepositie van Nederland als vestigingsplaats verbetert ten aanzien van Londen, waardoor meer bedrijven zullen overwegen de overstap te maken naar de Nederlandse kantorenmarkt. De verwachting is dat dit nog geen effect sorteert op het opnamevolume van Het opnamevolume komt over de eerste helft van 2016 uit op m². Dit ligt 4% boven het opnamevolume van medio In de vier grote steden is 61% van het totale opnamevolume opgenomen. Amsterdam kent traditioneel het hoogste opnamevolume op de kantorenmarkt. Opvallend is echter het hoge opnamevolume in de regio Utrecht. In totaal is inmiddels m² kantoorruimte op de markt opgenomen, over heel vorig jaar was dit m². De mediane huurprijs is landelijk in de eerste twee kwartalen van 2016 licht gestegen naar 115 p.m²/p.j. De gemiddelde huurprijs ligt medio 2016 op 130. De mediane huurprijs schommelt de laatste drie jaar tussen 110 en 120 per m², wel zijn er duidelijk regionale en gebouwspecifieke verschillen. Zo treedt wel herstel in de prijzen op bij gewilde locaties zoals op de Zuidas en telkens meer centrumlocaties in de regio. De daling van het beschikbare kantooraanbod zet ook in 2016 door. In totaal is, in de 24 door Dynamis geanalyseerde regio s, op 1 juli 2016 nog m² kantoorruimte beschikbaar voor verhuur of verkoop. Dit betekent een daling ten aanzien van 1 januari 2016 van 3,5% en een daling van 7% op jaarbasis. Tot medio dit jaar is in 2016 in totaal m² kantoorruimte aan de markt onttrokken voor transformatie. Nog meer dan voorgaande jaren wordt kantoorruimte onttrokken ten behoeve van (studenten)woningen. In totaal is in % van het transformatievolume onttrokken ten behoeve van woonruimte. Graag bedanken wij onze researchmedewerkers en makelaars van de dertien partners in Dynamis voor hun medewerking aan de totstandkoming van deze Sprekende Cijfers Kantorenmarkten rapportage. Door middel van deze regionale partners met hun lokale marktkennis is wederom een volledig, betrouwbaar en marktonderscheidend rapport gerealiseerd. Mochten naar aanleiding van de rapportage vragen zijn, dan staan wij u graag te woord. Drs. ing. Wilfred van der Neut MRE Directeur Dynamis Frank Verwoerd MSc RE Research Manager Dynamis Voorwoord Kantorenmarkten medio

4 Sprekende Cijfers Inhoudsopgave Voorwoord 3 Opnamevolume 4% hoger dan vorig jaar 5 Nog steeds centralisatie en inkrimping 6 Meer kleine metrages opgenomen 6 Gerealiseerde huurprijzen stijgen licht 6 Aanboddaling zet stevig door 6 Onttrekkingsvolume door transformatie blijft achter bij Vooral centrumgebied kent stevige aanboddaling, overige locaties aanbodstabilisatie 8 Effect van de brexit? 8 Bijlagen: Begrippen 10 4 Kantorenmarkten medio 2016

5 x m² Kantorenmarkt in Nederland Aanbod en opnamevolume medio 2016; opnamevolume 2016 geëxtrapoleerd Supply and take-up mid 2016; take-up extrapolated Opnamevolume 4% hoger dan vorig jaar Het opnamevolume komt over de eerste helft van 2016 uit op m². Dit ligt 4% boven het opnamevolume van medio Daarbij moet worden opgemerkt dat juist het laatste kwartaal van vorig jaar een sterk opnamekwartaal was en de eerste twee kwartalen relatief lage opnamevolumes kenden. De stijging is vooral merkbaar in drie van de vier grote steden. Alleen in Rotterdam blijft het opnamevolume sterk achter bij vorig jaar. Dit heeft vooral te maken met het sterke opnamevolume vorig jaar, de huidige opnamevolumes zijn meer in lijn met het langjarig gemiddelde Aanbod Opname De vier grote steden zijn verantwoordelijk voor 61% van het totale opnamevolume. Amsterdam kent traditioneel het hoogste opnamevolume op de kantorenmarkt. Opvallend is echter het opnamevolume in de regio Utrecht. In totaal is inmiddels m² kantoorruimte op de markt opgenomen. Dit beslaat voor een groot deel enkele grotere transacties van Mediq en FNV Bondgenoten. Mediq verhuist met circa 700 werknemers naar Rijnzathe en huurt daarvoor m² kantoorruimte aan. FNV Bondgenoten centreert haar activiteiten op haar beurt juist in het oude pand van Mediq De Diamant langs de A2. Beide transacties zorgen voor een fors opnamevolume in Leidsche Rijn. Ter vergelijking, het huidige opnamevolume in Leidsche Rijn ligt hoger dan het cumulatieve volume in de afgelopen zes jaar. Opname van kantoorruimte in m² VVO naar regio inclusief kleine metrage Take-up office space in square meters lettable floor area per district including small spaces Regio Region Opnamevolume tot medio 2016 Total take-up mid 2016 Opname t.o.v. medio 2015 (%) Take-up compared to mid 2015 (%) Opnamevolume 2015 Total take-up 2015 Amsterdam % Utrecht % Den Haag % Rotterdam % Totaal G % Eindhoven % Breda % Enschede % Drechtsteden % Zwolle % Groningen % Apeldoorn % Amersfoort % Tilburg % Maastricht % Arnhem % Hengelo % Den Bosch % Leeuwarden % Nijmegen % Almere % Deventer % Assen % Heerlen % Sittard % Totaal Overig % Totaal Nederland % Nederland Kantorenmarkten medio

6 Mediane transactiehuurprijs per m² Sprekende Cijfers Nog steeds centralisatie en inkrimping De herhuisvesting van FNV Bondgenoten is typerend voor de trends en ontwikkelingen op de kantorenmarkt. FNV centreert haar activiteiten in Leidsche Rijn en laat daarmee enkele andere, gezamenlijk grotere, kantoren achter. In totaal huurt FNV m² in Leidsche Rijn, terwijl het in totaal circa m² kantoorruimte achterlaat op Sloterdijk (Amsterdam), Rijnsweerd (Utrecht), Woerden en Zoetermeer. Hiermee wordt eens te meer bevestigd dat kantoorgebruikers nog steeds afschalen in het aantal vierkante meter per werknemer. Wel heeft het overgrote deel van de kantoorgebruikers intussen een dergelijke exercitie achter de rug, waardoor bij verhuizing lang niet altijd meer sprake is van een negatieve effectieve opname. Meer kleine metrages opgenomen In de eerste helft van 2016 is in totaal m² kantoorruimte aan kleine metrages opgenomen. Dit is een stijging ten opzichte van vorig jaar van 8% en ligt daarmee hoger dan de totale opnamestijging (+4%). Dit zal allicht verband houden met het sterk groeiende opname van kleinere (startende) bedrijven en bedrijven die iets meer gaan huren naast de reeds gehuurde vierkante meters. Mediane transactiehuurprijs van kantoorruimte per vierkante meter in Realized median rent per square meters of lettable floor area of office space Verdeling aanbod (binnenring) en opname (buitenring) naar grootteklasse, in aantallen Distribution supply (inner ring) and takeup (outer ring) by size classes in numbers Waar over het totale opnamevolume het overgrote deel van de transacties plaatsvinden binnen de vier grote steden, is dit bij de kleine metrages niet het geval. Van in totaal 401 kleinere transacties vinden 300 transacties plaats buiten de vier grote steden en slechts 101 binnen de vier grote steden. De transacties betreft overwegend verplaatsingen van bijvoorbeeld notariskantoren en makelaarskantoren. In mindere mate betreft het een uitbreiding van een nieuwe vestiging of van een nieuw bedrijf. Gerealiseerde huurprijzen stijgen licht De mediane huurprijs is in de eerste twee kwartalen van 2016 licht gestegen naar 115 pm²/p.j. De gemiddelde huurprijs ligt medio 2016 op 130. De mediane huurprijs schommelt de laatste drie jaar tussen 110 en 120 per m², wel zijn duidelijk regionale en gebouwspecifieke verschillen. Zo treedt wel herstel in de prijzen op bij gewilde locaties, zoals op de Zuidas en telkens meer centrumlocaties in de regio. Dit heeft grotendeels te maken met het krimpende aanbod op deze locaties, terwijl de vraag naar kantoorruimte op deze locaties stabiel is. Dit in tegenstelling tot veel snelweglocaties waar de prijzen nog steeds onder druk blijven staan. Alleen nieuwere kantoren doen het op deze locaties nog relatief goed. Bij verouderde kantoorpanden op monofunctionele locaties is het opnamevolume niet alleen zeer laag ook de gevraagde prijzen blijven daar onder druk staan. Een lagere prijs leidt daar niet tot een gewenst hogere vraag. Zo treedt een telkens sterkere segmentatie op tussen centrumlocaties en formele monofunctionele locaties en verouderde kantoorpanden en nieuwe complexen. Aanboddaling zet stevig door De daling van het beschikbare kantooraanbod zet ook in 2016 door. In totaal is, in de 24 door Dynamis geanalyseerde regio s, op 1 juli 2016 nog m² kantoorruimte beschikbaar voor verhuur of verkoop. Dit betekent een daling ten aanzien van 1 januari 2016 van 3,5% en een daling van 7% op jaarbasis. In totaal staan nu nog kantoorpanden te huur of te koop, ruim 150 minder dan medio vorig jaar m² m² m² m² m² > m² Opvallend is wel de verdeling van de grootteklassen van het aanbod in verhouding tot de opnames. Bijna 75% van het aantal transacties betreft een opname kleiner dan m², terwijl minder dan de helft van het aanbod een dergelijke metrage aanbied. Dit verklaart ook 6 Kantorenmarkten medio 2016

7 Kantorenmarkt in Nederland dat telkens meer eigenaren, oorspronkelijk single tenant gebouwen, geschikt maken voor een multi tenant verhuur en zo inspelen op de marktontwikkelingen. Ook regionaal is de algemene tendens dat het aanbod daalt. In de regio s waar het aanbod ten aanzien van 1 januari 2016 is gestegen, was juist daarvoor sprake van een stevige aanboddaling, waardoor over het geheel kan worden gesteld dat in heel Nederland het aanbod van kantoorruimte daalt. De grootste aanboddaling is genoteerd in Nijmegen. In Nijmegen ligt het huidige aanbodvolume inmiddels 40% onder de aanbodpiek eind Aanbod van kantoorruimte in m² VVO naar regio Supply of office space in square meters lettable floor area per district Regio Region Totaal aanbod Total supply Aanbod t.o.v. 1 januari 2016 (%) Supply compared to 1 January 2016 (%) Amsterdam % Den Haag % Rotterdam % Utrecht % Totaal G ,7% Amersfoort % Eindhoven % Almere % Arnhem % Zwolle % Apeldoorn % Breda % Den Bosch % Deventer % Groningen % Enschede % Hengelo % Leeuwarden % Tilburg % Drechtsteden % Maastricht % Heerlen % Nijmegen % Assen % Sittard % Totaal Overig ,1% Totaal Nederland ,5% De belangrijkste voedingsbodem voor deze aanboddaling blijft het stevige aantal onttrekkingen. Ingegeven door de urgente vraag naar nieuwe woningen en het gemeentelijke beleid dat gericht is op bouwen binnen het bestaand stedelijke gebied ontstaan telkens meer initiatieven om kantoorruimte te transformeren naar woningen. Afgelopen jaar leidde dit al tot een record aantal aan onttrekkingen, waarvan 80% werd onttrokken voor woningbouw. Onttrekkingsvolume door transformatie blijft achter bij 2015 Ondanks dat ook dit jaar het onttrekkingsvolume voor transformatie hoog is, blijft het tot op heden achter bij het niveau van vorig jaar. Tot medio dit jaar is in 2016 in totaal m² kantoorruimte aan de markt onttrokken. Nog meer dan voorgaande jaren wordt kantoorruimte onttrokken ten behoeve van (studenten)woningen. In totaal is in % van het Nederland Kantorenmarkten medio

8 Aanbodontwikkeling (index 2014= 100) Kantoortransformaties in m² Sprekende Cijfers onttrekkingsvolume onttrokken ten behoeve van (studenten)woningen. Ondanks het stevige onttrekkingsvolume is de verwachting dat het niet het niveau zal behalen dat in 2015 is bereikt. Opvallend is verder dat veel van de onttrokken kantoorpanden niet recent in aanbod hebben gestaan maar worden verkocht door de overheden met als specifiek doel de locatie te herontwikkelen. Dit heeft dan ook geen invloed gehad op een lager aanbodvolume. Volume kantooronttrekkingen naar type onttrekking ( ) Conversion volume of offices space in square meters by conversion type ( ) medio 2016 Wonen Hotel Multi Overig Prognose Aanbodontwikkeling centrumlocaties vs overige locaties ( medio 2016), index 2014=100 Development of supply center locations vs other locations (2011 med 2016), index 2014=100 Vooral centrumgebied kent stevige aanboddaling, overige locaties aanbodstabilisatie Met het lichte herstel in het opnamevolume en de stevige daling van het kantooraanbod is het interessant te zien of op bepaalde locaties een relatief grotere schaarste ontstaat dan op andere locaties. Uit deze analyse blijkt dat op centrumlocaties het aanbod gedurende de crisis sterker is toegenomen dan op overige locaties, echter is ook zichtbaar dat juist het herstel optreedt bij deze centrumlocaties. Op de overige locaties, overwegend kantorenparken en bedrijventerreinen, is zichtbaar dat het aanbod nog nagenoeg gelijk is met voorgaande jaren. Wel is het laatste halfjaar ook hier het aanbod licht gedaald medio 2016 Centrumlocaties Overige locaties Het verschil tussen de aanbodontwikkeling van centrumlocaties en overige locaties wordt deels veroorzaakt door het hogere opnamevolume op centrumlocaties. Duidelijk is dat, mede vanwege de gedaalde huurprijzen in de afgelopen jaren, de vraag naar dergelijke locaties is toegenomen ten furore van overige locaties. Voorts vinden de onttrekkingen vaker plaats op centrumlocaties, doordat de opbrengstpotentie vanuit onder andere woning- en hotelexploitatie vaak hoger liggen op deze locaties dan op overige locaties. Beide oorzaken zorgen er gezamenlijk voor dat de relatieve schaarste vooral optreedt op centrumlocaties met als meest duidelijke voorbeeld het centrum van Nijmegen waar nog slechts m² kantoorruimte beschikbaar is. Effect van de brexit? Afgelopen week is Europa opgeschrikt door het aanstaande vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie. Een beslissing die een grote economische impact heeft op met name het Verenigd Koninkrijk, maar ook op Nederland als belangrijke handelspartner van de Britten. Zo raamde het CPB recent dat de kosten van de uittreding van het Verenigd Koninkrijk voor Nederland oplopen tot tenminste 10 miljard in Naast grote effecten 8 Kantorenmarkten medio 2016

9 Kantorenmarkt in Nederland door inperkingen van de handelsvrijheid en de daarmee gepaarde stijging van de handelskosten en niet-tarifaire handelsbelemmeringen, verwacht het CPB ook dat het effect zal uitoefenen op de buitenlandse investeringen in het Verenigd Koninkrijk. De verwachting van Dynamis is dat ook op de vastgoedmarkt, waaronder de kantorenmarkt, er een negatief effect zal optreden voor het Verenigd Koninkrijk. Zowel op de beleggingsmarkt als op de gebruikersmarkt zal het effect vooral zichtbaar worden in Londen waar veel internationale partijen zijn gevestigd. De onzekere toekomst rondom handelsverdragen, migratiebeleid, regulering en de algemene economische ontwikkeling leiden er toe dat het Verenigd Koninkrijk, en met name Londen, te maken krijgen met vertrekkende huurders en teruglopende investeringsvolumes binnen de vastgoedsector. Het concurrentievoordeel dat Londen heeft als vestigingsplaats en toegangspoort voor Europa zal met de uittreding verslechteren, waardoor internationale bedrijven de huisvesting zullen gaan heroverwegen. Belangrijke substituten als vestigingsplaats zijn onder andere Parijs, Frankfurt, Luxemburg maar zeker ook Nederland. Het negatieve effect dat in het Verenigd Koninkrijk optreedt wordt deels veroorzaakt doordat bedrijven de onzekerheid rondom de uittreding niet willen afwachten. Daarnaast zal het effect van een strikter migratiebeleid zijn dat young professionals zich minder makkelijk kunnen vestigen in het Verenigd Koninkrijk, wat directe invloed heeft op het vestigingsklimaat en daarmee de vestigingskeuze van bedrijven. De dichtbevolkte Randstad met een groot potentieel aan hoog opgeleide, meertalige bevolking en goed ontsloten internationale luchthaven Schiphol, zorgen ervoor dat Nederland in de basis een goed alternatief is voor bedrijven om te vestigen. En juist de schaalgrootte van de Randstad is hier van belang. De agglomeratievoordelen zijn met name op de schaal van de Randstad te realiseren. Het aantrekken van bedrijven zal dan ook niet moeten worden ingezet op schaal van Amsterdam, Schiphol of Rotterdam, maar op het niveau van de Randstad, waardoor voor Nederland de meeste kansen bestaan om bedrijven vanuit Londen te vestigen. Overigens is de verwachting dat de vestiging van deze bedrijven niet in de laatste twee kwartalen van 2016 zal plaatsvinden. Tevens is het afhankelijk van het hoogwaardige kantorenaanbod dat Nederland voor dergelijk partijen te bieden heeft. De verwachting is dat het hier al snel zal gaan om metrages van tenminste m². Dergelijke locaties zijn schaars, zeker indien het een hoogwaardige, moderne en goed ontsloten kantoorlocatie betreft. Indien de vraag vanuit het Verenigd Koninkrijk zich daadwerkelijk gaat manifesteren op de Nederlandse kantorenmarkt, zal ook ruimte voor nieuwbouw moeten worden geboden op deze specifieke schaarse locaties om prijsdruk te voorkomen. De verwachting is dan ook dat voor 2016 de gebruikersmarkt nog weinig zal merken van de toegenomen interesse in het Nederlandse kantoorvastgoed als vestigingsplaats. Tot op heden wordt dan ook uitgegaan van een opnamevolume van 1,2 miljoen m² kantoorruimte. Dit betekent een stijging van circa 10% ten aanzien van het opnamevolume van vorig jaar. Nederland Kantorenmarkten medio

10 Sprekende Cijfers Begrippen Voor dit rapport zijn de volgende definities en afbakeningen gehanteerd: Aanbod van kantoorruimte Het op de vrije markt brengen van een aaneengesloten ruimte van tenminste 500 vierkante meter verhuurbaar vloeroppervlak in de vier grote steden. In de overige regio s worden aaneengesloten metrages van tenminste 250 vierkante meter geregistreerd. In het aanbod worden uitsluitend bestaande, gereed dan wel in aanbouw of renovatie zijnde, en daadwerkelijk binnen twaalf maanden beschikbaar komende en niet reeds uit de markt genomen, objecten geregistreerd. Dit kan inhouden dat kantoorruimte in het aanbod wordt meegenomen zonder dat er sprake is van leegstand; de ruimte kan nog in gebruik of in aanbouw zijn. Bedrijventerrein Terrein dat in het bestemmingsplan is aangewezen voor de functiegroep bedrijven en dienstverlening, onder te verdelen in zes subtypen: businesspark, distributie- en logistiek bedrijventerrein, gelabeld bedrijventerrein, gemengd bedrijventerrein, lokaalkleinschalig bedrijventerrein en traditioneel bedrijventerrein. Bereikbaarheid Relatief begrip dat vooral besloten ligt in de ontsluitingskenmerken van de betreffende locatie in relatie tot het acceptatieniveau van de betrokkenen gerelateerd aan de gemoeide tijd, het gemak, de emotionele ervaring en de wijze van vervoer. Bestaande bouw Reeds gerealiseerde vastgoedobjecten, waarvoor ten aanzien van de sector commercieel vastgoed geldt dat daarbij in het algemeen een overgangsperiode wordt aangehouden van twee jaar vanaf de bouwkundige oplevering. Bruto vloeroppervlakte (BVO) Oppervlakte gemeten op vloerniveau langs de buitenomtrek van de opgaande scheidingsconstructies die de betreffende ruimte of groep van ruimten omhullen. Herbestemmen / transformeren Het van de markt halen van voor kantoorfunctie bestemde ruimte met het doel deze om te zetten in een niet-kantoorfunctie. Huurprijzen Huurprijzen worden gewaardeerd in euro s per vierkante meter per jaar verhuurbaar vloeroppervlak, exclusief btw, servicekosten en eventuele andere vergoedingen, zoals goodwill en/of overnamekosten. Kantoor Verblijfsobject gelegen op een terrein dat in het bestemmingsplan is aangewezen voor de functiegroep kantoren. Kantorenmarktratio De kantorenmarktratio geeft de verhouding weer tussen de vraag naar kantoorruimte in een bepaald jaar en het aanbod aan het einde van datzelfde jaar. Deze ratio maakt duidelijk of sprake is van een gezonde vraag- en aanbodverhouding. Wanneer de ratio stijgt, komt de vraag en het aanbod dichter tot elkaar en is sprake van een krappere markt. Indien de discrepantie tussen vraag en aanbod groter wordt dan is de verhouding hiertussen ruimer en daalt de kantorenmarktratio. 10 Kantorenmarkten medio 2016

11 Begrippen Kleine metrages Een transactie met een metrage tussen de 250 en 500 vierkante meter in de vier grote steden en kleiner dan 250 vierkante meter in de overige regio s. Leegstand In het algemeen het niet-verhuurd zijn van (een gedeelte van) een vastgoedobject. Mediaan De mediane huurprijzen van kantoren zijn berekend. Een mediaan is de middelste waarneming. In vergelijking met gemiddelden tellen uitersten (zowel hoog als laag) minder zwaar mee, en komt het getal dichter in de buurt bij de normale huurprijs dan een gemiddelde huurprijs. Nieuwbouw Nieuw gebouwde kantoorpanden die binnen 12 maanden worden opgeleverd. Kantoorpanden die nog niet eerder in gebruik zijn genomen en bestaande bouw die een ingrijpende renovatie, zowel interieur als exterieur, heeft ondergaan. Object Een gebouw, of een gedeelte van een gebouw, dat door één of meer van voor tot achter doorlopende en van beneden naar boven opgaande bouwmuren is gescheiden van de rest van het gebouw en dat zelf niet is onderverdeeld door dergelijke bouwmuren. Opname van kantoorruimte Een transactie met een volume van minimaal 250 vierkante meter verhuurbaar vloeroppervlak in de vier grote steden. In de overige regio s worden alle transacties geregistreerd. De opnames moeten op de vrije markt zijn verhuurd of verkocht. Beleggingstransacties, zoals bijvoorbeeld sale-and-leaseback, blijven buiten beschouwing wanneer de feitelijke opname door de gebruiker reeds eerder is geregistreerd. Kantoorruimte die opgenomen wordt ten behoeve van een bestemmingswijziging, zoals bijvoorbeeld woningbouw, wordt niet als opname van kantoorruimte berekend. De transacties worden geregistreerd in het jaar waarin tussen partijen wilsovereenstemming is bereikt. Monofunctionele kantoorlocaties Dit zijn locaties waar vrijwel alleen kantoren en bedrijfspanden geconcentreerd zijn en andere voorzieningen ontbreken. Deze locaties zijn vaak goed bereikbaar met de auto en kennen een ruime parkeergelegenheid. Gedacht kan worden aan bedrijventerreinen en kantoorparken. Structureel aanbod Kantoorruimte die gedurende drie of meer achtereenvolgende jaren met steeds dezelfde hoeveelheid vierkante meters wordt aangeboden. Verhuurbare vloeroppervlakte (VVO) VVO is het netto vloeroppervlak exclusief buitenruimten, installatieruimten, verticale verkeersruimten en inclusief niet-statische gebouwdelen en glaslijncorrectie. Vrije markt De markt waar beleggers, particulieren en projectontwikkelaars onroerende zaken aanbieden aan nog niet bekende toekomstige huurders en/of kopers. Begrippen Kantorenmarkten medio

12 Boek & Offermans Makelaars Akerstraat Postbus AR Heerlen t info@boek-offermans.nl (ook in Maastricht en Venray) Frisia Makelaars Javastraat 1a 2585 AA Den Haag t bog@frisiamakelaars.nl HRS Bedrijfsmakelaars Pettelaarpark 36 Postbus CB s-hertogenbosch t info@hrsbedrijfsmakelaars.nl Molenbeek Makelaars Emmalaan HP Utrecht t info@molenbeek.nl Ooms.com Maaskade 113 Postbus DA Rotterdam t bog@ooms.com (ook in Dordrecht) Rodenburg Bedrijfsmakelaars Paslaan AL Apeldoorn t info@rodenburg.nl (ook in Deventer en Zwolle) Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars Arnhem Sweerts de Landasstraat 27 Postbus AN Arnhem t arnhem@s-t.nl Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars Nijmegen St. Canisiussingel 22 Postbus BA Nijmegen t info@s-t.nl Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars Vijverstraat ST Breda t bog@vandersande.nl Kuijs Reinder Kakes Valkenburgerstraat 67 a/b 1011 MG Amsterdam t amsterdam@krk.nl (ook in Alkmaar en Zaandam) Snelder Zijlstra Bedrijfsmakelaars Hoedemakerplein 1 Postbus CA Enschede t bedrijfsmakelaars@snelderzijlstra.nl Verschuuren & Schreppers Bedrijfsmakelaars Kennedyplein 230 Postbus LS Eindhoven t info@verschuuren-schreppers.nl Lamberink Bedrijfsmakelaars Stationsstraat Postbus AZ Assen t bedrijfsmakelaars@lamberink.nl (ook in Groningen) Orteliuslaan BA Utrecht t dynamis@dynamis.nl