bbp-groei >> Als het gaat om internationaal ondernemen en samenwerken

Transcriptie

1 Handels- en investeringscijfers Nederland-Zimbabwe 1 1. Samenvatting Zimbabwe behoort tot de honderdzeventig belangrijkste exportmarkten van Nederland. De bilaterale goederenhandel met Zimbabwe had in een omvang van ruim 73 miljoen euro. Daarbij beliep de Nederlandse goederenexport 14 miljoen euro. Het is onhelder hoe groot de financiële belangen (FDI) van het Nederlands bedrijfsleven in Zimbabwe zijn. DNB heeft hier geen cijfers over. 2. Economie en buitenlandse handel Het gemiddelde inkomen in Zimbabwe bedroeg in USD (gecorrigeerd voor koopkrachtpariteiten (PPP)) 2 per inwoner (14,1 miljoen inwoners) 3, tegenover USD in 2011 (EIU, 2016). T.i.: het Nederlandse gemiddelde bbp bedroeg in US dollar (PPP). Het bbp van Zimbabwe beliep in volgens EIU 13,9 miljard US dollar. Dit was 1,8% van het Nederlandse bbp (755 miljard US dollar (680 miljard euro)). Volgens EIU krimpt het Zimbabwaanse bbp dit jaar met 2,9%. Voor 2017 voorziet EIU een bbpgroei van 4,5% (volumegroei t.o.v. voorgaand jaar, zie figuur 1). Hierdoor stijgt het Zimbabwaanse bbp per hoofd naar verwachting tot USD (PPP) in 2017 (EIU, 2016). Figuur 1 Economische ontwikkeling Zimbabwe % investeringen bbp-groei Bron: EIU, >> Als het gaat om internationaal ondernemen en samenwerken 1 Dit overzicht is in opdracht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken gemaakt. 2 Dit wil zeggen dat gecorrigeerd is voor de feitelijke koopkracht van een US dollar in het betreffende land. In het ene land kun je voor een US dollar (of euro) meer goederen of diensten kopen dan in een ander land. Ergo, in het ene land kun je van een inkomen van US dollar prima rondkomen, terwijl in het andere land dit bedrag amper voldoende is om fatsoenlijke huisvesting voor een half jaar te financieren. 3 In nominale US dollars bedroeg het gemiddelde inkomen US dollar (IMF, 2016). 1 van 16

2 Ondanks de hoge groeicijfers van de afgelopen jaren, is de situatie volgens het IMF (2016) zorgwekkend. De landbouwsector lijdt onder langdurige droogte, oplopende temperaturen en erratic rains (alle symptomen van klimaatverandering), aldus het IMF. Ook de energieproductie en waterleidingbedrijven lijden hieronder. Bovendien staan de prijzen voor grondstoffen (export) onder druk. Eveneens zijn noodzakelijke importgoederen als onderdelen vaak slecht te verkrijgen (door liquiditeits-/deviezenschaarste), wat zich geregeld vertaalt in productiebelemmeringen. Resultaat is een verwachte bbp-krimp van bijna 3% dit jaar. De regering heeft volgens het IMF diverse maatregelen genomen om de economische ontwikkeling te ondersteunen, onder meer gericht op vergroting van het vertrouwen in de financiële sector. Tevens probeert de regering haar middelen effectiever in te zetten. Onderliggend en in een bredere context beschouwd noemen analisten de situatie in Zimbabwe bijzonder zorgelijk door de zwakke economische structuur (inclusief instituties als politie, onafhankelijke rechtspraak, betrouwbaarheid overheid, etc.). De omvang van de economische activiteiten in Zimbabwe is de afgelopen twee decennia per saldo gestaag teruggelopen door macro-economisch en politiek mismanagement (met trefwoorden als staatsterreur, corruptie en incompetentie) onder leiding van alleenheerser Robert Mugabe. Positie op Human Development Index Op de Human Development Index van de VN deze index kijkt breder dan het bbp per hoofd (PPP), namelijk ook naar levensverwachting/gezondheidszorg en analfabetisme/opleidingsniveau staat Zimbabwe 155 e. Nederland staat 5 e, de VS 8 e, Botswana 106 e, Zuid-Afrika 116 e, Zambia 139 e en Mozambique 180 e. Resultaat is dat Zimbabwe tegenwoordig behoort tot de armste landen ter wereld 4. Dit ondanks het grote potentieel van het land (denk aan bodemschatten en landbouw). Daarmee heeft president Robert Mugabe die al meer dan drie decennia op dictatoriale wijze de scepter in het land zwaait, in negatief opzicht een unieke prestatie geleverd, aldus analisten. Hij erfde in 1980 als ministerpresident van de nieuwe regering van het zojuist onafhankelijk (van het Verenigd Koninkrijk) geworden Zimbabwe een land met een van de sterkst ontwikkelde economische structuren van Afrika (BMI (2014). Bovendien beschikte het land destijds over een relatief goed ontwikkeld (effectief) overheidsapparaat. Vandaag de dag is ruwweg 80% van de beroepsbevolking is werkloos. Veel inwoners zijn het land ontvlucht. Degenen die zijn gebleven meestal de relatief minder goed opgeleiden -, moeten letterlijk rondkomen van een hongerloon 5. Alleen een kleine elite rond Mugabe baadt in weelde. Het welvaartscheppende vermogen van Zimbabwe is vooral na 2001 door wanbeleid sterk teruggelopen. Zoals hierboven is beschreven, kende het land bij zijn geboorte een stevige economische basis. Afhankelijk stak de overheid van het nieuwe Zimbabwe ook veel geld in het onderwijssysteem en de gezondheidszorg, wat een positieve uitwerking op het menselijk kapitaal en daarmee op de arbeidsproductiviteit had. Na 1990 liepen deze uitgaven echter weer terug, wat een negatief effect had op het economisch groeivermogen. 4 Buurland Mozambique heeft een nog lager inkomen, terwijl Zambia iets beter scoort. Botswana en Zuid-Afrika hebben daarentegen een aanzienlijk hoger gemiddeld inkomen. 5 Zimbabwanen die in overheidsdienst zijn, krijgen hun inkomen vaak niet meer. Militairen krijgen nog wel hun loon, zij tegenwoordig geregeld te laat, zoals afgelopen juni en juli (EIU, 2016). 2 van 16

3 Ook de landhervormingen die Mugabe vanaf 2001 op grote schaal doorvoerden, hadden een negatief effect op de arbeidsproductiviteit. Mugabes regering handelde bij het herverdelen van land volgens Zimbabwaanse rechters illegaal en ongrondwettelijk. Bovendien ging hij tegen een meerderheid van de bevolking in die zich in een referendum tegen Mugabes plannen had uitgesproken. Bovendien gebeurde het met toenemende terreur en intimidatie. Landeigenaren/onteigende (blanke) boeren kregen geen of nauwelijks compensatie. Velen van hen namen de wijk naar het buitenland. Daarmee verdween veel kennis, ervaring en ondernemerschapszin uit het land. Het herverdeelde land in totaal km2 van de km2 landbouwgrond - kwam vaak in handen van personen met niet of nauwelijks boerenkennis (maar wel met uitstekende banden met Mugabe c.s.). Veel nieuwe eigenaren hadden geen interesse in het land te exploiteren. Bovendien werden zwarte boerenknechten die voorheen bij blanke boeren werkten en vaak grote deskundigheid hadden opgebouwd, meestal van de onteigende boerderijen verjaagd. Resultante was instorting van de landbouwproductie. Tegen het einde van het afgelopen decennium heerste hongernood in Zimbabwe. Een derde van de bevolking was afhankelijk van humanitaire voedselhulp (bron: Twintig jaar eerder was het land nog een grote exporteur van landbouwproducten geweest. Mugabes beleid schrok in toenemende mate steeds meer (potentiële) buitenlandse investeerders af. Het holde de kwaliteit van het vestigings- en investeringsklimaat steeds meer uit. Een illustratie is de ontwikkeling van de nationale munt; deze werd (letterlijk) waardeloos doordat de regering haar uitgaven op grote schaal monetair (via harder laten draaien van de gelddrukpersen) financierde. Mugabe en zijn handlangers lijken al jaren slechts een doel te hebben: het veiligstellen van hun eigen belangen en hun machtspositie. Dit is terug te zien in de 150 e positie van Zimbabwe op de Corruption Perceptions Index van Transparency International deze organisatie wordt vaak de internationale "corruptiewaakhond" genoemd (van in totaal 167 landen, Nederland staat 8 e, zie figuur 4). Daarmee heeft Zimbabwe in vergelijking met diverse Afrikaanse landen, zoals Botswana (71 e ) en Zuid-Afrika (74 e ) een lagere positie. Madagaskar (167 e ) en Mozambique (137 e ) staan lager dan Zimbabwe. Nederland staat op de 28 e positie. Ook breder gezien is het ondernemingsklimaat in Zimbabwe slecht: volgens het World Economic Forum (WEF) staat het land op de 126 e positie qua meest aantrekkelijke vestigings- en investeringsklimaat (zie figuur 2, GCI , Nederland staat 4 e van in totaal 138 landen) 6. 6 IMD (2016) heeft Zimbabwe niet opgenomen op haar ranglijst, de 2016 IMD World Competitiveness Scoreboard (NL staat hierop 8 e ). 3 van 16

4 Figuur 2 Zimbabwes score op WEF-ranglijst Nederland Botswana Ghana Zuid-Afrika Benin Namibië Kenia Niger Oeganda Tanzania Zambia Zimbabwe Mozambique WEF, Ook op Doing Business 7 deze ranglijst van de Wereldbank kijkt naar een geringer aantal indicatoren dan die van het WEF scoort Zimbabwe een bijzondere magere 155 e plaats (van in totaal 189 landen, zie figuur 3). Figuur 3 Zimbabwes score op Doing Business-ranglijst Nederland Rwanda Botswana Zuid-Afrika Zambia Namibië Kenia Ghana Oeganda Mozambique Tanzania Zimbabwe Benin World Bank, Deze ranglijst meet het gemak waarmee in een land zaken kan worden gedaan. Daarbij wordt onder meer gekeken naar het starten van een bedrijf, het verkrijgen van een bouwvergunning, een elektriciteitsaansluiting en krediet, het registeren van eigendom, de mate van bescherming van investeerders, grensoverschrijdend kunnen handelen en de kosten daarvan en de mogelijkheid om contracten nageleefd te krijgen (functioneren van rechtbank (proceslengte, objectiviteit) e.d.). 4 van 16

5 Figuur 4 Zimbabwes score op Corruption Perception Index Nederland Botswana Niger Rwanda Namibië Zuid-Afrika Zambia Mozambique Tanzania Kenia Oeganda Zimbabwe Angola Transparency International,. Buitenlandse handel Afgelopen twee jaren daalde de Zimbabwaanse invoer en uitvoer stevig in volume (zie tabel 1). Voor dit jaar voorziet EIU opnieuw een daling van de invoer en uitvoer. In 2017 verwacht EIU opnieuw een uitvoerdaling, terwijl de invoer wel groeit. Tabel 1: Buitenlandse goederen- en dienstenhandel, %-volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar Uitvoer Invoer ,1 26, ,2-3, ,3 3, ,1-6,7-6,9-6, ,4-2, ,5 3,1 Bron: Economist Intelligence Unit, Belangrijkste handelspartners en positie van Nederland Zuid Afrika is verreweg de belangrijkste handelspartners van Zimbabwe (zie tabel 2A en 2B). Nederland staat daarbij in de top-10 van exportmarkten; we staan op de 9 e positie als belangrijkste Zimbabwaanse exportmarkt (zie tabel 2A). Toch ging in slechts 0,2% van de goederenexport naar Nederland. 5 van 16

6 Tabel 2A: Voornaamste Zimbabwaanse exportpartners (bedragen x euro) Importers Exported value in 2013 Exported value in 2014 Exported value in Totale waarde Zimbabwaanse goederenexport South Africa Mozambique United Arab Emirates Zambia Botswana Belgium Namibia Israel Netherlands Bron: ITC, Als goederenleverancier is Nederland voor Zimbabwe het 28 e importland (zie tabel 2B). In kwam bijna 0,3% van de goederenimport uit Nederland. Tabel 2B: Voornaamste Zimbabwaanse importpartners (bedragen x euro) Exporters Imported value in 2013 Imported value in 2014 Imported value in Totale waarde Zimbabwaanse goederenimport South Africa Singapore China Zambia India Mozambique Japan United Kingdom Hong Kong, China United Arab Emirates United States of America Thailand Botswana van 16

7 14 Mauritius Belgium Malawi Sweden Swaziland Germany Denmark France Korea, Republic of Switzerland Russian Federation Pakistan Namibia Italy Netherlands Bron: ITC, Kader - Toelichting bij cijferverschillen totale in- en uitvoerwaarden De diverse tabellen in dit document bevatten (o.a.) de totale uit- en invoerwaarde van Nederlandse goederenhandel met Zimbabwe. De cijfers in tabel 3 en 4 stammen van het CBS. In de tabellen 2A en 2B staan de cijfers met de belangrijkste handelspartners van Zimbabwe. Deze handelscijfers stammen van het ITC (onderdeel van UNCTAD). Helaas blijken deze cijfers af te wijken van de CBS-cijfers. Dit komt vaak voor. De oorzaak is in belangrijke mate terug te voeren op verschillen in meten/betrouwbaarheid van meetmethode. De CBS-cijfers geven o.i. een (veel) getrouwer beeld van de Nederlandse totale handel met Zimbabwe dan die van ITC. Wel geven de ITC-cijfers een goede indicatie van de omvang/importantie van de verschillende Zimbabwaanse handelspartners. Handel vanuit Nederlands perspectief Zimbabwe behoort tot de honderdtien belangrijkste Nederlandse exportmarkten. Onze goederenexport naar Zimbabwe bedroeg in volgens het CBS 14,1 miljoen euro (zie tabel 3, ook voor de samenstelling), tegenover 13,7 miljoen euro in Zimbabwe was in de eerste helft van 2016 de 168 e exportmarkt voor goederen van Nederland (zie tabel A in de bijlage). Over de periode januari-juni 2016 bedroeg de exportwaarde van goederen 6,2 miljoen euro. Indien de uitvoer zich in hetzelfde tempo ontwikkelt als in de eerste zes maanden, komt de uitvoerwaarde over geheel 2016 uit op 12,4 miljoen euro (tegenover 14,1 miljoen in ). 7 van 16

8 Tabel 3: Nederlandse goederenuitvoer naar Zimbabwe, bedragen x euro (volgens SITC-indeling) Totale Nederlandse goederenuitvoer Voeding en levende dieren Dranken en tabak Grondstoffen Minerale brandstoffen Dierlijke en plantaardige oliën Chemische producten Fabricaten Machines en vervoermaterieel Diverse gefabriceerde goederen Niet afzonderlijk genoemde goederen Bron: CBS, De Nederlandse goederenimport uit Zimbabwe had in volgens het CBS een waarde van ruim 59 miljoen euro (zie tabel 4, ook voor de samenstelling), tegenover 36 miljoen euro in Zimbabwe was voor Nederland in het 102 e invoerland van goederen. Tabel 4: Nederlandse goedereninvoer uit Zimbabwe, bedragen x euro (volgens SITC-indeling) Totaal Nederlandse goedereninvoer Voeding en levende dieren Dranken en tabak Grondstoffen Minerale brandstoffen Dierlijke en plantaardige oliën Chemische producten Fabricaten Machines en vervoermaterieel Diverse gefabriceerde goederen Niet afzonderlijk genoemde goederen. 2.. Bron: CBS, Over de periode januari-juni 2016 bedroeg de importwaarde van goederen 23,5 miljoen euro. Indien de invoer zich in hetzelfde tempo ontwikkelt als in de eerste helft van 2016, komt de invoerwaarde over geheel 2016 uit op 47 miljoen euro. Dat zou een daling van 20,4% ten opzichte van zijn. 8 van 16

9 3. Directe buitenlandse investeringen De gecumuleerde Nederlandse directe buitenlandse investeringen (FDI) 8 (standencijfers en FDI-cijfers exclusief BFI s (Bijzondere Financiële Instellingen 9 )) in Zimbabwe zijn volgens de Nederlandsche Bank (DNB) vertrouwelijk. Dit is het geval als de omvang beperkt is en/of het aantal bedrijven beperkt is. T.i: de totale waarde van Nederlandse FDI in de wereld bedroeg eind miljard euro (DNB, 2016). Het VK was in de grootste Nederlandse bestemming van FDI (met 135 miljard euro, stand ultimo ), gevolgd door Zwitserland (109 miljard), de VS (107 miljard euro), Luxemburg (91 miljard), België (66 miljard) en Duitsland (55 miljard). De gecumuleerde waarde van alle FDI in Zimbabwe bedroeg eind bijna 4 miljard US dollar (World Investment Report 2016, standen), tegenover 1,2 miljard US dollar ultimo De Zimbabwaanse FDI in Nederland waren vertrouwelijk, tenminste voor. Dit is veelal het geval als de omvang gering is en/of het aantal bedrijven beperkt is. DNB mag dan uit privacyoverwegingen niets publiceren, omdat dit anders mogelijk tot individuele ondernemingen te herleiden is. Eind 2014 beliep de waarde vanuit Zimbabwe 4 miljoen euro. T.i.: de totale waarde van alle FDI in Nederland bedroeg eind 693 miljard euro (DNB, 2016). De totale Zimbabwaanse FDI in de wereld bedroeg eind 500 miljoen US dollar (UNCTAD, 2016). Tabel 5: Investeringsrelatie Zimbabwe -Nederland Zimbabwe investeringen in Nederland, excl. BFI's (x miljoen euro) Standen Vertrouwelijk Vertrouwelijk 4 Vertrouwelijk Nederlandse investeringen in Zimbabwe, excl. BFI's (x miljoen euro) Standen Vertrouwelijk Vertrouwelijk Vertrouwelijk Vertrouwelijk Bron: DNB, Directe buitenlandse investeringen (FDI) zijn investeringen door buitenlandse ondernemingen, waarbij de buitenlandse onderneming (mede)zeggenschap verkrijgt over het bedrijf waarin wordt geïnvesteerd. Het kan de vorm hebben van onder meer een participatie (als een joint venture), een totale overname of een geheel van de grond af op te bouwen dochteronderneming. Voor de volledigheid: FDI omvatten geen aankopen van aandelen door beleggers of speculanten. De "stock"- of standencijfers vertegenwoordigen de gecumuleerde waarde van alle in het verleden tot heden gedane FDI. (Deze omvatten de totale waarde van de vorderingen en verplichtingen van ondernemingen ten opzichte van het buitenland op een bepaald moment. De standen omvatten de gecumuleerde transacties, aangepast voor prijs-, wisselkoers- en overige mutaties (waaronder goodwill) en betreffen zowel kapitaaldeelnemingen als alle overige financiële transacties tussen gelieerde ondernemingen (leningen, ingehouden winsten, mutaties in rekeningen-courant, storting van werkkapitaal), evenals de aan- en verkoop van onroerend goed). 9 BFI's worden in de volksmond brievenbusfirma's genoemd. Ondernemingen (dus) die veelal om fiscale redenen formeel/juridisch in een land zijn gevestigd zonder dat sprake is van wezenlijke feitelijke economische activiteiten in dat land zelf. DNB omschrijft BFI's (Bijzondere Financiële Instellingen) als "ondernemingen of instellingen, ongeacht de rechtsvorm, welke ingezetenen zijn en waarin niet-ingezetenen, direct of indirect, via aandelenkapitaal of anderszins deelnemen en die tot doel hebben, of zich in belangrijke mate bezighouden met, het ontvangen van middelen van niet-ingezetenen en het doorbetalen daarvan aan niet-ingezetenen" (DNB, 2011). De economische bijdrage van de brievenbusfirma s aan de Nederlandse economie is 3 tot 3,4 miljard euro inclusief alle belastinginkomsten (SEO, 2013). Volgens de Volkskrant (13 oktober ) kent Nederland van deze firma s. 9 van 16

10 Kader - Impact directe buitenlandse investeringen Volgens onderzoek leveren directe buitenlandse investeringen (FDI) vaak een belangrijke bijdrage aan het versterken van de economie en de groei van de welvaart van een land. Cijfers voor Nederland kunnen dit illustreren, te meer omdat Nederland zowel absoluut als relatief veel directe buitenlandse investeringen heeft aangetrokken. Zo zorgen buitenlandse bedrijven voor circa 15% van alle banen in de private sector in Nederland. Het gaat dan om ruim arbeidsplaatsen. Ook zijn buitenlandse ondernemingen goed voor ongeveer 26% van de totale toegevoegde waarde van het bedrijfsleven (dit is de bijdrage aan het bbp). Verder zijn buitenlandse bedrijven goed voor 34% van de totale omzet in Nederland en voor 24% van de investeringen in vaste activa. Daarnaast zijn ze verantwoordelijk voor 30% van de R&D-uitgaven. Buitenlandse bedrijven zijn innovatiever dan het gemiddelde Nederlandse bedrijf en de arbeidsproductiviteit van hun werknemers ligt op een hoger niveau. Zij betalen hun werknemers doorgaans 10% meer en spenderen meer geld en tijd aan training van hun werknemers dan nationale bedrijven. Bron: CBS, Den Haag, november 2016 drs. R.J. (Ron) Hogenboom (ron.hogenboom@rvo.nl) Rijksdienst voor Ondernemend Nederland/Concernstaf/Unit Omgevingskennis Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland oktober van 16 0

11 Bijlage Tabel A Ontwikkeling Nederlandse goederenuitvoer naar belangrijkste exportmarkt (bedragen x euro, tenzij anders aangegeven) e helft 1e helft 2016 %- mutatie 2016 tov 1 Duitsland ,9 2 België ,3 3 Verenigd Koninkrijk ,6 4 Frankrijk ,3 5 Italië ,9 6 Verenigde Staten ,0 7 Spanje ,3 8 Polen ,9 9 China ,2 10 Zweden ,2 11 Tsjechië ,6 12 Zwitserland ,7 13 Denemarken ,7 14 Turkije ,7 15 Oostenrijk ,2 16 Singapore ,6 17 Zuid-Korea ,1 18 Russische Federatie ,3 19 Finland ,5 20 Noorwegen ,1 21 Ierland ,9 22 Hongarije ,8 23 Brazilië ,5 24 Taiwan ,0 25 Japan ,0 26 Verenigde Arabische Emiraten ,3 27 Canada ,9 28 Portugal ,1 1 van 16 1

12 2014 1e helft 1e helft 2016 %- mutatie 2016 tov 29 Roemenië ,3 30 Saoedi-Arabië ,0 31 Nigeria ,5 32 Australië ,4 33 Griekenland ,5 34 Hongkong ,5 35 Zuid-Afrika ,2 36 Mexico ,0 37 Israël ,1 38 India ,0 39 Slowakije ,9 40 Egypte ,1 41 Maleisië ,4 42 Thailand ,8 43 Luxemburg ,6 44 Bulgarije ,3 45 Indonesië ,7 46 Marokko ,4 47 Litouwen ,4 48 Vietnam ,3 49 Argentinië ,4 50 Estland ,5 51 Togo ,4 52 Slovenië ,7 53 Gibraltar ,2 54 Algerije ,2 55 Iran (Islamitische Republiek) ,7 56 Oekraïne ,8 57 Koeweit ,3 58 Kroatië ,3 59 Chili ,7 60 Filipijnen ,9 1 van 16 2

13 2014 1e helft 1e helft 2016 %- mutatie 2016 tov 61 Letland ,6 62 IJsland ,4 63 Ghana ,4 64 Kazachstan ,5 65 Qatar ,9 66 Pakistan ,0 67 Nieuw-Zeeland ,3 68 Servië ,7 69 Colombia ,9 70 Libanon ,1 71 Guinee ,3 72 Tunesië ,2 73 Cyprus ,8 74 Jordanië ,1 75 Senegal ,7 76 Oman ,2 77 Irak ,3 78 Malta ,2 79 Caymaneilanden ,2 80 Peru ,5 81 Kenia ,8 82 Curaçao ,2 83 Bangladesh ,7 84 Libië (Arabische Republiek) ,0 85 Wit-Rusland ,1 86 Ecuador ,3 87 Panama ,0 88 Bahrein ,8 89 Ivoorkust ,8 90 Bosnië-Herzegovina ,2 91 Angola ,2 92 Venezuela ,4 1 van 16 3

14 2014 1e helft 1e helft 2016 %- mutatie 2016 tov 93 Sri Lanka ,9 94 Suriname ,1 95 Cuba ,7 96 Azerbeidzjan ,3 97 Bahamas ,0 98 Dominicaanse Republiek ,3 99 Kameroen ,1 100 Benin ,0 101 Uruguay ,5 102 Tanzania (Verenigde Republiek) ,5 103 Macedonië ,9 104 Trinidad en Tobago ,6 105 Mauritanië ,0 106 Aruba ,1 107 Georgië ,7 108 Ethiopië ,6 109 Mali ,6 110 Congo (Democratische Republiek) ,0 111 Costa Rica ,3 112 Britse Maagdeneilanden ,0 113 Oezbekistan ,4 114 Oeganda ,9 115 Bolivia ,2 116 Paraguay ,8 117 Moldavië ,7 118 Guatemala ,3 119 Congo ,6 120 Jemen ,7 121 Soedan ,9 122 Albanië ,7 123 Mauritius ,7 1 van 16 4

15 2014 1e helft 1e helft 2016 %- mutatie 2016 tov 124 Gabon ,1 125 Burkina Faso ,2 126 Antigua en Barbuda ,0 127 Caribisch Nederland ,9 128 Montenegro ,3 129 Equatoriaal-Guinee ,3 130 Sint Maarten ,7 131 Honduras ,2 132 Djibouti ,0 133 Zambia ,0 134 Sierra Leone ,0 135 Syrië ,4 136 Afghanistan ,4 137 El Salvador ,1 138 Liberia ,0 139 Namibië ,5 140 Haïti ,3 141 Birma ,7 142 Kaapverdië ,0 143 Armenië ,1 144 Mozambique ,0 145 Ceuta ,6 146 Turkmenistan ,2 147 Gambia ,2 148 Jamaica ,9 149 Guyana ,3 150 Kosovo ,7 151 Liechtenstein ,3 152 Rwanda ,0 153 Brunei Darussalam ,2 154 Gebied onder Palestijnse autoriteit ,1 155 Madagaskar ,4 1 van 16 5

16 2014 1e helft 1e helft 2016 %- mutatie 2016 tov 156 San Marino ,6 157 Cambodja ,9 158 Macau ,0 159 Nepal ,4 160 Seychellen ,4 161 Kirgizische Republiek ,8 162 Niger ,5 163 Nicaragua ,1 164 Faeröereilanden ,4 165 Nieuw-Caledonië ,7 166 Andorra ,1 167 Frans-Polynesië ,6 168 Zimbabwe ,5 169 Maldiven ,6 170 Melilla ,6 Bron: CBS, 2016 en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, van 16 6