Bodems beoordelen. Hoofdstuk 4

Transcriptie

1 Hoofdstuk 4 Bodems beoordelen Beoordeling van de bodem is nodig om de groei van het gewas te begrijpen. Dit kan met de chemische bodemanalyse. Daarnaast is het nuttig de bodem in het perceel zelf te beoordelen om de wisselwerking tussen mineralen, bodemstructuur en beworteling te kunnen begrijpen. G De samenstelling van de grond is in het laboratorium goed te bepalen. Bodemanalyse Bodemanalyse is een belangrijk hulpmiddel om tot een goede bemesting te komen. Deze analyse geeft de chemische toestand van de grondmonsters weer. Als een gewas niet goed groeit, krijg je via bodemanalyse vaak een aanduiding over de oorzaak hiervan. Ook bij een goed groeiend gewas kan analyse helpen om de bemesting te verfijnen. Slechte groei Bij slechte gewasgroei is bodemanalyse extra belangrijk. Stikstof en fosfor komen vrij uit organische stof en bemestingen. Stuur waar mogelijk de afbraak van organische stof en vul ondertussen via bemesting aan. Maar ga eerst na hoeveel stikstof de bodem zelf levert (voor een rekenmodel zie: Goede groei Ook als het gewas goed groeit, kan er een onbalans zijn. Te veel fosfaat, te veel kalium, te veel magnesium. Pas de bemesting aan om dit bij te sturen. Te hoge ph? Even niet bekalken. Te veel stikstof? Kijk naar het organischestofgehalte en het stikstofleverend vermogen (NLV). Te veel bemesting kost geld, vermindert de productkwaliteit en kent zijn grenzen binnen de mestregels. 36

2 Soorten bodemanalyses Er zijn diverse laboratoria die bodemanalyses aanbieden. Organische stof, zuurgraad en beschikbaarheid aan voedingsstoffen worden vrijwel steeds bepaald. Per laboratorium worden extra analyses uitgevoerd voor informatie over bijvoorbeeld stikstofleverend vermogen, organischestofkwaliteit of bodemleven. Hoe vaak een bodemanalyse? Sommige bedrijven laten eens per jaar een standaardbodemonderzoek uitvoeren. Bij andere gebeurt dit eens in de tien jaar. Beide frequenties kunnen juiste keuzes zijn. Veehouderijbedrijven die gebruikmaken van derogatie moeten van ieder perceel een analyseverslag hebben dat niet ouder is dan 4 jaar. Analyseren is nodig bij: Weinig ervaring met de bodem of de te telen gewassen. Slechte bodemvruchtbaarheid. Verbouw van intensieve gewassen. Gewassen die veel stikstof en kalium vergen, moet je intensiever volgen. Zand, vaker dan bij zavel- of kleigrond. Bij zand kan de ph sneller te laag worden en spoelen voedingsstoffen, vooral stikstof en kalium, sneller uit. Herinzaai van grasland. Bemonsteringswijze Steek 40 deelmonsters per perceel. Alleen bij homogene gronden mag dit aantal lager zijn. Bij gras wordt de bovenste 10 cm bemonsterd. Bemonster bij bouwland tot de bewerkingsdiepte, maar minstens tot 20 cm en niet dieper dan 30 cm. Voor vergelijking van resultaten over meerdere jaren is het belangrijk om altijd exact tot dezelfde diepte te bemonsteren. Enkele Nederlandse bodemanalyselaboratoria Blgg Oosterbeek Altic Dronten Koch Bodemtechniek/Eurolab Deventer ALNN Wearga Laboratorium en adviesbureau Zeeuws-Vlaanderen Bemonstering voor chemische bodemanalyse in een bouwlandperceel. Bemonstering voor een chemische bodemanalyse in een graslandperceel. Monstername Is een perceel niet homogeen door bodemverschillen of verschillen in voorvrucht? Laat dan de delen afzonderlijk bemonsteren. Ga geen verschillende gronden mengen. Mijd de afwijkende delen als die klein zijn. Zie bijvoorbeeld de natte delen in dit perceel. Loop bij bemonstering een kris-krasfiguur zoals aangegeven met de rode lijn. Hoofdstuk 4: Bodems beoordelen 37

3 Beoordelen van de chemische analyse Een chemische analyse is belangrijk voor het opstellen van een goede bemestingsstrategie. Maar hoe interpreteer je de resultaten? De conclusies van een bodemanalyse moeten altijd gerelateerd zijn aan de ervaringen met een perceel in het verleden. En aan de bodemkwaliteit zoals je die ter plekke kunt beoordelen. E Adviesbasis voor bemesting De adviezen bij een bodemanalyse zijn gebaseerd op een adviesbasis. Per grondsoort en per productgroep worden de analysecijfers vertaald naar de bemestingsgift. Deze adviesbasis wordt uitgegeven door het praktijkonderzoek ( Ook ontwikkelen laboratoria eigen normen. Op nl zijn bemestingsadviezen voor grasland en voedergewassen te vinden. Bodemanalyse bij akkerbouw Het organischestofgehalte Het is niet altijd haalbaar, maar drie procent organische stof is wenselijk. Bij zwaardere gronden liefst wat meer. Pas op: bij te hoge waarden nemen bewerkings- en onkruidproblemen toe. De ph Een vruchtbare, kalkrijke grond heeft een ph tussen 6 en 7. Bij kalkloze gronden kan de ph te laag worden. De snelheid waarmee dit gebeurt, hangt sterk af van het soort gewas en de bemesting. Stem de analysefrequentie hierop af. Beschikbaarheid van fosfaat en kali De gehalten aan fosfaat en kali kunnen te laag worden, want gewassen onttrekken veel van deze voedingsstoffen aan de bodem. Zeer hoge gehalten door onjuiste bemesting komen overigens ook voor. Het stikstofleverend vermogen (NLV) Het NLV wordt berekend met behulp van N-totaal en de C/N-verhouding van de grond. Ook in open teelten spelen het weer en de bodemstructuur een rol. Houd hier rekening mee bij de keuze van de bemestingshoeveelheid. Nalevering Bij de bodemanalyse wordt meestal alleen de voor de plant beschikbare hoeveelheid voedingsstoffen onderzocht. Er vindt echter ook nalevering uit de totale voorraad in de bodem plaats. Bij stikstof is dit het geval bij hogere organischestofgehalten. Op veengronden kan dit zelfs om honderden kilogrammen stikstof per hectare gaan. Jonge zeekleigronden leveren veel kali en maar weinig fosfaat. Zandgronden leveren weinig voedingsstoffen uit de voorraad, maar wanneer er in het verleden meer mest is gegeven dan nodig voor de gewasgroei hebben deze gronden hoge fosfaatgehalten en een hoge fosfaatnalevering. Dit komt op veel zandgronden voor. 38

4 Bodemanalyse bij grasland Het organische stofgehalte Het organische stofgehalte is een indicator voor de bodemkwaliteit, maar is net als bij bouwland, ook nodig om de kalibemesting en de bekalking te berekenen. Bij grasland is in de laag 0-10 centimeter een organischestofgehalte van 5 à 6 procent wenselijk. Herinzaai verlaagt het organische stofgehalte. Doe dit alleen wanneer het echt nodig is. De ph Door de verlaging van de drijfmestgiften in de afgelopen jaren is de daling van de ph-waarde op grasland sterk vermindert en is bekalken minder vaak nodig. De ph waarde is voor de voedingsstoffenhuishouding en het bodemleven van veel belang. Op zandgrond moet de waarde beslist niet beneden de 5,0 en niet boven de 6,0 liggen. Beschikbaarheid van fosfaat en kali Op veel zandgronden is ook op gras in het verleden een overmaat aan mest gegeven en dit is nu nog te zien aan de hoge fosfaatgehalten. Fosfaat is wel een belangrijke voedingsstof voor gras, maar bij hoge fosfaatgehalten is beperking van de fosfaatgiften met de bemesting van belang. Op zandgrond kan er veel kali uitspoelen en komen lage kaligehalten voor. Ook zeer hoge kaligehalten worden veel aangetroffen. Er wordt dan teveel kali gegeven met de meststoffen. Vergelijk de kalihoeveelheid in de mest daarom met het kaligehalte in de bodem. Het stikstofleverend vermogen Uit het stikstoftotaalcijfer en de C/N-verhouding wordt het stikstofleverend vermogen berekend. Op grasland gaat het bij de stikstoflevering uit de bodem vaak om een grote bijdrage in de bemesting. Houd hiermee dus nadrukkelijk rekening bij het bepalen van het stikstofjaarniveau en de snedegiften. Het stikstofleverend vermogen is verder nog afhankelijk van de bodemstructuur, het vochtgehalte en de temperatuur. Een aanvullende veldbeoordeling is wenselijk. Voorbeelden van een bodemanalyse van grasland, uitgevoerd door Altic en Blgg. H Ook bodemleven analyseren? Analyse van het bodemleven zit niet standaard in een bodemanalyse. Blgg en Koch Bodemtechniek kunnen op verzoek een uitvoerige analyse uitvoeren. De analyse is onder meer gericht op bacteriën, schimmels en aaltjes (nematoden). Hoofdstuk 4: Bodems beoordelen 39

5 Beoordelen in het veld Een effectieve manier om de conditie en de kwaliteit van de bodem te beoordelen, is het graven van een kuil in het perceel. Zo kun je indicatoren beoordelen: bodemstructuur, beworteling door het gewas, activiteit van het bodemleven. Kuil en chemische bodemanalyse vullen elkaar goed aan. Het loont de moeite om percelen te vergelijken die verschillen in bodembewerking, bemesting (vaste mest of drijfmest), nieuw of oud grasland, en wel of juist geen inzaai van klaver. Zo kun je het effect van een behandeling bekijken en aanknopingspunten vinden om tot een verbetering van maatregelen te komen. Tijdstip Bodembeoordeling in een kuil kan op ieder moment van het jaar plaatsvinden, maar je kunt de structuur goed zien als de grond redelijk vochtig is. Op zwaardere gronden lukt het graven van een kuil het beste als de grond nog vochtig genoeg is. Wanneer er een gewas op het veld staat, kun je van dichtbij zien hoe dit de grond doorwortelt. Graaf een kuil van 50 x 50 x 50 cm, bij voorkeur tussen het gewas en op een representatieve plek in een perceel. Maak de zijkant van de kuil los met een mesje en beoordeel de structuur. Ook de beworteling van het gewas wordt goed zichtbaar door met een mesje de grond in de kuil los te krabben 40

6 Locatie Door de verschillen in grondsoorten en bodemprofielen op korte afstand is het van belang de locatie van de kuil zodanig te kiezen dat die representatief is voor het perceel. Eén goedgekozen kuil is voldoende. Bij specifieke vragen of knelpunten kan een vergelijking tussen twee kuilen inzicht geven, zoals plekken waar de gewasgroei sterk verschilt. Wie een kuil graaft K graaft op minimaal 10 meter uit de perceelsranden. K let op het bodemoppervlak en glooiingen in het veld en vermijdt niet-representatieve plekken. K let goed op de gewasgroei: zeggen de kleur en de stand van het gewas iets over de bodem? K vermijdt rijsporen: onder rijsporen is vaak een verdichte bodem aanwezig. K graaft met de spade een kuil van 50 x 50 cm en minimaal 50 cm diep. K beoordeelt aan de profielwand de beworteling, de structuur, de activiteit van het bodemleven, en de kleur van de bodem door met een mesje de grond los te krabben. G In deze humusrijke bovengrond is sprake van een zeer intensieve en diepe doorworteling door het gewas. Ook op grasland levert een spa in de grond veel informatie op. De beworteling vertelt het verhaal van een perceel. Ondiepe beworteling komt voor op grasland met een slechte structuur en grasland met veel gebruik van minerale meststoffen (lui gewas). Dit maakt het grasland gevoelig voor droogte en gebrek aan voedingsstoffen. Diepere doorworteling is mogelijk bij een goede bodemstructuur. Steek daarom altijd net even iets dieper dan de beworteling, je zult dan vaak zien waar de beperkende factor in de ondergrond zit. Hoofdstuk 4: Bodems beoordelen 41

7 De scherpe overgang van een humusrijke bovengrond op wit zand duidt op weinig biologische activiteit in deze bodem. E Bodemprofiel Met een grote cilinderboor kan in één beweging een ongestoorde kolom grond tot 40 cm diepte gestoken worden. Nadat de kolom uit de boor is gehaald kan hij zonder uitdroging bewaard worden in een PVC pijp of direct bekeken worden. Door de kolom in de lengte open te breken kan de gelaagdheid goed beoordeeld worden. Ook de beworteling is goed zichtbaar, en omdat een vaste oppervlakte gestoken wordt kan ook de worteldichtheid geteld worden. Lagen in de bodem Bodemlagen zeggen veel over bodemprocessen en historie. De diverse lagen in een bodem verschillen in kleur, vorm, dichtheid, poriëngehalte en wortelgroei. Bodemlagen zeggen iets over: Aanvoer en omzetting van organische stof. Uitspoeling, inspoeling en homogenisatie (menging). Oxidatie en reductie (verbinding met zuurstof of zuurstofgebrek). Rijping en verwering. Bodembewerking: type en effecten ervan. Humusrijke bovenlaag Gewasresten en wortels vormen een donkere, humusrijke laag in de bovengrond. Door grondbewerking worden de lagen gemengd. Zo wordt de dikte van de humuslaag een indicator voor de diepte van de grondbewerking. Als wortels in deze laag in hun groei worden belemmerd, zal dit direct gevolgen hebben voor de beschikbaarheid van voedingsstoffen (nutriënten) voor het gewas. Organische stof of ijzer- en aluminiumverbindingen kunnen in droge zandgronden uitspoelen en dieper in de bodem weer neerslaan. Dit manifesteert zich in een rode laag (oerlaag), die soms verdicht en ondoordringbaar is. Op lössgronden kan de uitspoeling van klei en ijzer voorkomen. Dit zorgt voor een verdichte laag dieper in het profiel. Het jarenlange gebruik van drijfmest heeft in deze grond gezorgd voor verdichting van de humusrijke bovenlaag op wit zand. H 42

8 Bodemkleur De kleur van de bodem wordt voor een belangrijk deel veroorzaakt door organische stof en ijzerverbindingen. In een goede bodem gaan homogeen gekleurde lagen vloeiend in elkaar over. Een bruine of zwarte bouwvoor gaat over in een ondergrond met een vrij neutrale tot licht-warme kleur. Deze kleur is weinig uitgesproken: bruinig, gelig, of grijzig. Er zitten hooguit wat vage vlekjes in. Een goede grond is egaal van kleur. In de ondergrond is hier een duidelijke gelaagdheid zichtbaar: het gevolg van zeeafzetting. De roestvlekken in de diepere lagen duiden op grondwaterinvloeden. H Uitgesproken kleuren: let op! Een spel van uitgesproken kleuren in de grond is een sterke aanwijzig dat er iets schort aan de waterhuishouding en de structuur. Roestvlekken duiden op ijzerverbindingen en fluctuerende grondwaterstanden. Dit kan een indicator zijn voor de hoogte van het water in de (winter)perioden. Deze vlekkerigheid kan jaren blijven. Je kunt er dus niet uit afleiden dat het grondwater ook recent hoog heeft gestaan. De uitspoeling van ijzer of juist kwel kan leiden tot een sterke roodverkleuring in de diepere grondlaag waarin het ijzer weer neerslaat. Blauwverkleuring duidt op zuurstofgebrek door de invloed van water. H Vind je een blauw-grijze kleur in de grond, dan wijst dit op ijzerverbindingen (ferro) in zuurstofloze (anaërobe) omstandigheden. Een slechte doorluchting belemmert wortelgroei of maakt deze onmogelijk, en remt de afbraak van mest en gewasresten. Dergelijke lagen wijzen op een ondiepe grondwaterstand. Hoe beoordeel je deze bodem? Grond begrip In deze grond blijft de doorworteling van de bovenlaag zeer beperkt. Dit leidt tot een zeer inefficiënte mineralenbenutting, inclusief veel verliezen van voedingsstoffen. Graslandvernieuwing kan hier verandering in brengen. Ook het onderwerken van organische mest zorgt voor het dieper doordringen van wortels in de bodem. Hoofdstuk 4: Bodems beoordelen 43

9 Beoordelen van een kluit Voor het beoordelen van de bodemstructuur is het niet altijd noodzakelijk een kuil te graven. Vaak biedt een kluit grond op een spade al uitkomst. Deze methode kost weinig tijd en is uitstekend te herhalen op meerdere plaatsen op een perceel. Steek voorzichtig een kluit uit door de grond links en rechts met de spade los te maken. Leg de kluit voorzichtig op de grond. Haal de kluit naar boven. Ondersteun hierbij met de hand, zodat de kluit één geheel blijft. Breek de kluit om de ongestoorde bodem te kunnen beoordelen. De kluit in tien stappen Steek met een spade een kluit uit één stuk uit de bodemlaag van 0-25 cm, bij voorkeur rond een plant. Haal de kluit goed ondersteund naar boven. Leg de kluit op de grond of op een kratje. Bepaal of je verschillende lagen kunt onderscheiden en meet de dikte van deze lagen. Beoordeel per laag of er sprake is van ongestoorde wortelgroei en of deze wortelgroei gering, matig of intensief is. Breek of snij met een mesje een kleinere kluit af. Bepaal voor elke laag in deze kluit het percentage van de verschillende soorten structuurelementen. Beoordeel voor elke laag de activiteit van het bodemleven. Beoordeel voor elke laag de bodemkleur en de mate van vertering van gewas- of mestresten. Herhaal de stappen in de bodemlaag van cm en eventueel diepere lagen. 44

10 Structuurelementen Bij de beoordeling van de bodemstructuur spelen de samengeklonterde bodemdeeltjes of structuurelementen een belangrijke rol. Er zijn op vorm drie basistypen te onderscheiden: kruimels, afgerond-blokkige elementen en scherpblokkige elementen. Boven in de grond vind je meestal veel kruimels. Daar kan grondbewerking mede de oorzaak van zijn. In grasland is vaak sprake van een intensieve doorworteling. In de diepere lagen zijn meer afgerond-blokkige en scherpblokkige structuren te vinden. De grens tussen beide soorten structuurelementen is niet altijd makkelijk te trekken. Typen structuurelementen Losse kruimels van 0,3 tot 1 cm. Bij kruimels kunnen de wortels de grond zeer intensief doorwortelen. Afgerond-blokkige elementen van 1 tot 10 cm. Bij een ruwe behandeling kunnen ze vaak makkelijk in kruimels overgaan, maar het gaat erom hoe ze in de grond aanwezig zijn. Meestal zitten er veel poriën in en kunnen ze goed doorworteld raken. Beoordeling van structuurelementen Type Oordeel Kruimels Zeer gunstig Afgerond-blokkig Gunstig Scherpblokkig Ongunstig. Kan wortelgroei, waterbeweging en vertering van mest belemmeren. Scherpblokkige elementen: hoekige, compacte blokken van klein tot zeer groot. In het algemeen moeten wortels hier omheen groeien en is maar een beperkt deel van de grond doorwortelbaar. Wanneer er wel wortels in zitten, komt dat vaak door een bewerking in het voorjaar, waardoor de grond tijdelijk los en doorwortelbaar was. Onder natte omstandigheden kunnen scherpblokkige elementen binnenin blauw worden door luchtgebrek. Hoofdstuk 4: Bodems beoordelen 45

11 Goede structuur In deze grond zijn alle voorwaarden voor een goede groei aanwezig. Ook bij een laag bemestingsniveau. Toch zijn er nadelen: bij bewerking met zware machines kan de draagkracht van deze grond tekortschieten. Matige structuur Naast scherpblokkige elementen komen hier ook afgerondblokkige elementen en kruimels voor. Dit tref je in de meeste gronden aan. Er is ruimte voor bodemleven en wortels, en er kan lucht in de grond komen. Maar er zijn nog steeds scherpblokkige elementen, dus de structuur kan beter. Beoordelen van structuur Structuur in bouwland In bouwland zijn de afzonderlijke structuurelementen door ploegen of andere bewerkingen vaak goed te herkennen. Beeld van een redelijke tot goede structuur voor bouwland: Op 0-25 cm diepte nemen kruimels minstens 25 procent van het volume van de grond in. De rest bestaat uit doorwortelbare afgerond-blokkige elementen. Scherpblokkige elementen mogen hier niet voorkomen. Op cm diepte bestaat minstens 25 procent van het volume van de grond uit kruimels of doorwortelbare afgerond-blokkige elementen. De rest bestaat uit niet-doorwortelbare afgerond-blokkige of scherpblokkige elementen. Locaties vergelijken Voor een vergelijking van kluiten op verschillende locaties is het percentage scherpblokkige elementen een bruikbaar criterium. Scherpblokkige elementen zijn namelijk het makkelijkst te onderscheiden. Afgerond-blokkige structuurelementen worden makkelijk verward met kruimels. Bodembewerking kan helpen om de bodemstructuur tijdelijk te verbeteren. Een blijvende structuurverbetering kun je alleen realiseren door bewerking, in samenhang met andere maatregelen, zoals de teelt van intensief of diepwortelende gewassen. Slechte structuur Hier overheersen scherpblokkige elementen. De wortels hebben heel weinig ruimte. In deze kluiten is te weinig zuurstof aanwezig voor een goede wortelontwikkeling. Alleen door veel bemesting en goede zorg voor de vochtbeschikbaarheid kan het gewas zich ontwikkelen. Verbeter de bodemstructuur via gewaskeuze, bemesting en bodembewerking. 46

12 Structuur in grasland Grasland is vaak compact vanwege het vee en de trekker op het land. De principes van de beoordeling zijn gelijk aan die van bouwland, maar de werkwijze bij grasland verschilt. Bij gras begin je aan de onderkant van een uitgestoken kluit. Maak de grond open met een mes. Wanneer die hoekig afbreekt met gladde wanden, heet dit scherpblokkig, ook wanneer het een grote, compacte massa is zonder natuurlijke breukvlakken. Naar boven toe wordt het aantal wortel- en wormgangen vaak groter en is de structuur meer afgerond-blokkig. Meestal neemt het aantal kruimels naar boven geleidelijk toe. Ten slotte kom je in een dichte zode, met tussen de wortels vrijwel alleen kruimels. Leg de zode omgekeerd op de hand. Strijk met een mes tienmaal stevig over de onderkant en herhaal dit nog een keer dwars op de vorige beweging. Meet nu de dikte van de zode met een rolmaat. De dikte van de zode meten Keer een uitgestoken zode om. Schraap met een mes tien maal stevig over de onderkant. Herhaal dit in dwarse richting. } zodendikte Hierna kun je de dikte meten. Goede structuur De zode is meer dan 5 cm dik en tot 10 cm overheersen kruimels en afgerond-blokkige elementen. Tussen 10 en 20 cm is minstens 25 procent van het volume van de grond afgerondblokkig of kruimelig. Een gezonde bodem. Matige structuur De zode is 3 tot 5 cm dik. Direct daaronder ligt een laag met afgerond-blokkige elementen en kruimels. Binnen 10 cm begint de laag waarin scherpblokkige elementen overheersen. Deze situatie is niet optimaal: geef aandacht aan de bodemstructuur. Slechte structuur De zode is minder dan 3 cm dik. Eronder is direct een compacte, scherpblokkige structuur te zien. Wortels kunnen zich niet goed ontwikkelen. Pas het berijden, het begrazen en de mestsoort aan. Hoofdstuk 4: Bodems beoordelen 47

13 Typische beworteling in een verdichte grond. Wortels hebben moeite om tussen scherpblokkige kluiten te groeien. Er is weinig contact met de grond. Beschikbaarheid van lucht en opname voedingsstoffen worden bemoeilijkt. H Beoordelen van beworteling In een kuil en een kluit kun je niet alleen zien hoe de wortels de grond in groeien, maar ook wat ze zoal tegenkomen bij hun groei. Niet voldoende lucht, verdichte grond, te droog: er zijn veel redenen waarom de wortels zich niet kunnen ontwikkelen. Een minder goede groei kan natuurlijk ook een gebrek aan voedingsstoffen zijn, maar ook dan is er soms een relatie met de beworteling. Fosfaat bijvoorbeeld stroomt maar beperkt met opgenomen water naar de plant. De wortel moet naar fosfaat in de grond toegroeien. In het bodemvocht zitten maar enkele kilo s fosfaat per ha en dat is onvoldoende voor goede groei. Criteria voor beworteling zijn: Mate van beworteling: geen, matig of intensieve doorworteling van de verschillende lagen. Type wortels: oude wortels, actieve wortels en haarwortels. Aangetaste wortels: bij aanwezigheid een indicatie voor bodemgebonden ziekten en plagen. Bewortelingsdiepte: de optimale diepte verschilt per gewas. Vorm van het wortelstelsel: gestoorde groei of knikken in de wortels kunnen wijzen op structuurproblemen. Na het uitsteken van een kluit kan het aantal wortels worden geteld. H Wanneer de grond moeilijk doorwortelbaar is, neemt het aantal wortels af, worden de wortels dikker, komen er vreemde bochten in en neemt het aantal zijwortels af. Ga ook na of de wortels blank en actief groeiend zijn, of bruin-geel en al aan het afsterven. Beworteling in bouwland Naast het beoordelen van het wortelpatroon in de bouwvoor kun je het aantal wortels tellen. Doe dit vanuit de kuil en op een vaste afstand van de planten, bijvoorbeeld vanaf 10 cm. Zijn er op 20 cm diepte veel wortels, dan raakt waarschijnlijk ook de ondergrond goed doorworteld. Zijn dit er weinig dan is voor vocht- en voedingsstoffenvoorziening alleen de bovenlaag beschikbaar. 48

14 Beworteling in grasland Bij gras is de dikte van de zode een maat voor de beworteling. Ook kun je een kluit uitsteken en de wortels tellen om beworteling te beoordelen. Het valt op dat de meeste wortels vaak slechts in de bovenste 3 tot 5 cm te vinden zijn. Bij heel mooi grasland zitten tot ongeveer 8 cm diepte veel wortels. Let ook op de kruiden, als ze penwortels hebben gaan deze veel dieper de grond in. Dit geldt voor paardenbloem, maar ook voor rode klaver. Stem de beoordeling van de beworteling dus af op het type plant. Bij bouwland kun je duidelijke structuurelementen onderscheiden waartussen of waardoor de wortels groeien. In de bovenlaag van grasland is dit ook het geval, maar na enkele centimeters diepte zit vaak een compacte massa. De wortels zoeken dan scheuren of wormgangen op. Let er op dat bij de bodemanalyse alle grond tussen 0 en 10 cm wordt bemonsterd. Wanneer de wortels deze laag maar beperkt kunnen bereiken pas dan de keuze van de bemesting aan. Dit geldt vooral voor fosfaat. Beworteling van de ondergrond Wortels moeten voor de vochtvoorziening en opname van voedingstoffen dieper kunnen wortelen dan alleen in de bovengrond. Bij bodemanalyses van de laag tot bijvoorbeeld 50 cm is het verrassend hoeveel voedingsstoffen op grotere diepte zitten. Als wortels hier niet komen, kunnen deze voedingsstoffen uitspoelen. Ook zijn dode wortels voedsel voor het bodemleven: komen er op grotere diepte geen wortels voor, dan is er ook geen bodemleven. Een diepe beworteling is extra belangrijk op percelen waar het gewas voor de vochtvoorziening mede afhankelijk is van capillaire opstijging vanuit het grondwater. Wordt er per dag 2 mm vocht uit de ondergrond aangevoerd? Dan is vochtgebrek niet waarschijnlijk. Hiervoor mag de maximale afstand tussen de diepste wortels en het grondwater zijn: Zand 80 cm Zavel 100 cm Klei 65 cm Wat vertellen deze wortels? Aantal wortels per 25 x 25 cm Weinig Veel Op 10 cm Op 20 cm Grond begrip F Slechte beworteling door maïs. Maïs heeft de neiging diep de grond in te gaan met de wortels. Wanneer de bodem verdicht is, lukt dit niet. Trage groei is het gevolg. Aan de wortels kleven gronddeeltjes. Dit duidt op intensief contact met de grond. Uit de kruimelstructuur kun je afleiden dat er lucht met zuurstof beschikbaar is voor de wortels. Zo n kruimelstructuur is een ideale omgeving voor een goede wortelontwikkeling. Hoofdstuk 4: Bodems beoordelen 49

15 G Aan verdichte kleigrond is compost toegediend. Bij het eten van de compost maken de regenwormen ook de verdichte grond los. Beoordelen van bodemleven Een deel van het bodemleven is direct zichtbaar, een deel niet. De uitwerking van het bodemleven is wel goed te zien. Tekenen van een goede activiteit van het bodemleven zijn: K Een goede doorworteling van de grond. K Het goed aan elkaar kitten van bodemdeeltjes tot kruimels. K Een goede omzetting van mest en plantenresten. K De aanwezigheid van gangen waar lucht en wortels doorheen kunnen. Regenwormen Het best zichtbaar zijn de regenwormen. De rode verteren vers materiaal, de grauwe werken aan de bodemstructuur en de pendelaars maken de ondergrond toegankelijk voor lucht en wortels en bevorderen de waterafvoer. Doordat de wormensoorten allemaal een verschillende functie hebben, is het belangrijk dat ze alle drie aanwezig zijn. Het aantal wormen varieert door het jaar heen. In de nazomer en de herfst zijn ze het talrijkst. Verder is het vochtgehalte van belang. Een lange droge periode vertraagd de ontwikkeling van wormen. Een regenworm maakt een gang in verdichte grond. Na deze arbeid kunnen de wortels van de plant de ondergrond beter bereiken. H Aantal volwassen wormen per m 2 tot een diepte van 25 cm Weinig Veel Akker Grasland Indeling van de soorten wormen Kleur Beweeglijkheid Diepte (cm) Voedsel Hoofdfunctie Strooisel- bewoners Rood Snel 0-20 Plantenresten en organische mest Vertering van organisch materiaal Bodembewoners Grauw Zwak 0-40 Organische stof Structuurverbetering Pendelaar Rood/roze Matig Plantenresten Beluchting 50

16 Niet direct zichtbaar bodemleven Niet zichtbaar, maar niet minder belangrijk. Aaltjes of nematoden, bacteriën, schimmels en vele andere organismen zijn essentieel voor de belangrijke bodemprocessen. Diverse laboratoria bieden analyses aan van het voedselweb, de mineralisatie van stikstof, de koolzuurproductie van het bodemleven, enzovoort. De interpretatie van de meetresultaten staat nog in de kinderschoenen. Maar door de vele onderzoeken neemt de zeggingskracht steeds verder toe. Te veel bodemleven Door de vele natte jaren zijn recentelijk in heel Nederland, maar vooral in de Flevopolders, problemen ontstaan door te veel regenwormen. Door het gebruik van zware machines, in combinatie met een ruim aanbod van aardappel- en bietenloof, zijn in de verdichte grond soms meer dan 500 wormen per vierkante meter aanwezig. Met name grauwe wormen eten het loof samen met grond. Dit resulteert in een onhandelbare grondstructuur. Onder normale omstandigheden is zo n aantal wormen juist gunstig. Gebruik van brandkalk (5 ton/ha) of gips (10 ton/ha) kan de structuurproblemen door te veel wormen soms verminderen. Het is evenwel nog niet gelukt om een gefundeerd advies op basis van een bodemanalyse op te stellen. Onder klaver komen tweemaal zo veel wormen voor als onder gras. Met klaver kun je de bodemlevenactiviteit in een dode grond dus heel goed stimuleren. H G Wormen tellen levert inzicht in de activiteit van het bodemleven. Losse grond door wormenactiviteit. H Op 20 cm diepte zijn de regenwormgangen in grasland vaak goed te zien. Wanneer je er op een oppervlak van 25 x 25 cm meer dan tien aantreft, is dat veel. H Hoofdstuk 4: Bodems beoordelen 51