Voorkomen van mossen op enkele kerkterreinen van de Stichting Oude Groninger Kerken

Transcriptie

1 Voorkomen van mossen op enkele kerkterreinen van de Stichting Oude Groninger Kerken Albert-Erik de Winter 2013

2 Dankwoord Mijn dank gaat uit naar de heer Ben van Zanten voor beschikbaar stellen van zijn Inventarisatiebestanden van mossen. Leo Stockmann (Landschapsbeheer Groningen) en Arjo Bunskoeke (Kerkhovencommissie SOGK) dank ik voor het kritisch doorlezen van een eerdere versie van dit verslag. Colofon Titel : Voorkomen van mossen op enkele kerkterreinen van de Stichting Oude Groninger Kerken. : Heddy de Keijzer, Irene Robertus, Pim de Ruiter, Tidde Goldhoorn, Ben van Zanten, Sjef Pistoor, Martin Busstra, Jenny Hendriks, Evert Rietsema, Gerard de Jager, Gerrit Wolters en W.J. de Ruiter Auteur : Albert-Erik de Winter Foto kaft : Mossen op grafmonument Bellingwolde, april 2009 foto s Albert-Erik de Winter tekst Albert-Erik de Winter en de Stichting Oude Groninger Kerken Uithuizen 15 februari

3 Samenvatting In de periode van 1998 tot 2006 heeft de mossenwerkgroep Groningen-Drenthe 14 kerkterreinen van de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK) geïnventariseerd op het voorkomen van mossen. Voor deze inventarisatie zijn deze terreinen eenmalig bezocht. Aangetroffen soorten zijn onder vermelding van wettenschappelijke naam, kapselstadium, frequentie, habitat/substraat en herbarium-verzamelnummer per terrein geregisterd op soortlijsten. In totaal zijn hierbij 77 mossoorten waargenomen. Onder deze soorten bevinden zich twee Rode lijstsoorten, te weten: kalkkleimos (bedreigd) en ongewimperd knikmos (kwetsbaar). Deze soorten zijn aangetroffen op de kerkterreinen van Pieterburen (kalkkleimos) en Woltersum (ongewimperd knikmos). Het overgrote deel van de mossoorten is echter algemeen en wordt niet bedreigd. Van dertien mossoorten is de status vrij zeldzaam of zeldzaam. Kerkterreinen waar veel mossoorten voorkomen zijn: Nuis (35 soorten), Adorp (29 soorten), Woltersum (29 soorten), Oosternieland (28 soorten) en Wirdum (28 soorten). Vrij zeldzame en zeldzame mossoorten zijn met uitzondering van Breede, Krewerd en Niezijl aangetroffen op alle kerkterreinen. Geadviseerd wordt om tijdens onderhoud en beheer van de grafmonumenten mossen zoveel mogelijk te laten zitten. Mosbegroeiingen zijn namelijk niet schadelijk voor de grafmonumenten en benadrukken daarnaast de sfeer en ouderdom van de kerkterreinen. 2

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Onderzoeksmethode 4 3. Resultaten Waarnemingen per terrein Soortbespreking rode lijst en zeldzame soorten Kalkkleimos (rode lijst, bedreigd) Ongewimperd knikmos (rode lijst, kwetsbaar) Slank snavelmos Daksterretje Bossig spitsmos Uitgerand zodesterretje Opgerold smaragdsteeltje Gebogen achterlichtmos 8 4. Aanbeveling 8 5. Literatuur 8 Pagina Bijlage 1: Soortenlijsten per kerkterrein

5 1. Inleiding In de periode van september 1998 tot maart 2006 heeft de mossenwerkgroep Groningen- Drenthe 14 kerkterreinen van de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK) geïnventariseerd op het voorkomen van mossen. Door aanwezigheid van grafmonumenten met een grote variatie aan steensoorten zijn deze terreinen doorgaans erg rijk aan mosbegroeiingen. Om de waarde van de SOGK-terreinen voor mossen weer te geven is dit rapport samengesteld. Het betreft een samenvatting van resultaten van de mosinventarisaties. 2. Onderzoeksmethode Voor deze inventarisatie zijn de 14 kerkhoven verspreid over de provincie Groningen geïnventariseerd op het voorkomen van mossen. Deze terreinen zijn gelegen op klei-, veen- en zandgronden. Gezamenlijk kenmerk van de terreinen is de aanwezigheid van grafmonumenten en gebouwen die bestaan uit verschillende steensoorten. Sommige terreinen bezitten daarnaast veel bomen en struiken. Beschaduwing van dit groen zorgt hier voor extra variatie aan milieuomstandigheden (nat/droog, halfschaduw et cetera). Mogelijk heeft dit gunstige effecten op de diversiteit aan mossoorten. Figuur 1 geeft de regionale ligging van de onderzochte kerkterreinen weer met datum waarop de opnames zijn uitgevoerd. Figuur 1: Regionale ligging onderzochte kerkterreinen met datum van opname Nr. terrein 1. Adorp 2. Breede 3. Fransum 4. Kiel-Windeweer 5. Krewerd 6. Niebert 7. Niezijl 8 Noordwijk 9. Nuis 10. Obergum 11. Oosternieland 12. Pieterburen 13. Wirdum 14. Woltersum datum opname 27 juli juni juni maart juni augustus augustus augustus mei juni juli oktober januari september 1998 Veldinventarisaties zijn uitgevoerd door deskundigen van de mossenwerkgroep Groningen-Drenthe. Per terrein is eenmalig een inventarisatie uitgevoerd waarbij een overzicht is gemaakt van de aangetroffen mossoorten. Hierbij is in ieder geval aangegeven: de wetenschappelijke soortnaam, habitat/substraat, ontwikkelingsfase (kapselstadium), voorkomen (frequentie) en het verzamelnummer van het herbarium van B.O van Zanten. In bijlage 1 is een overzicht van de aangetroffen soortenlijst per kerkterrein opgenomen. Kapselstadium en frequentie zijn niet altijd even consequent ingevuld. 4

6 3. Resultaten Van de circa 600 mossoorten die in Nederland voorkomen zijn 77 soorten waargenomen op de onderzochte kerkterreinen. Een overzicht van deze soorten (met Nederlandse en wetenschappelijke naam) is opgenomen in tabel 1. Uit gegevens van de standaardlijst van de Nederlandse blad-, lever- en hauwmossen [Siebel et al, 2005] blijkt dat het merendeel van deze soorten algemeen voorkomt en thans niet wordt bedreigd. Vrij zeldzaam zijn soorten als broedkroesmos, knikkersterretje, boomsterretje, bekerhaarmuts, muurknikmos, vioolsterretje en breed dubbeltandmos. Zeldzaam zijn de mossoorten slank snavelmos, daksterretje, bossig spitsmos, uitgerand zodesterretje, opgerold smaragdsteeltje en gebogen achterlichtmos. Kalkkleimos (bedreigd) en ongewimperd knikmos (kwetsbaar) zijn de enige mossoorten die zijn opgenomen op de Rode Lijst van mossen [Siebel et al, 2006] en tijdens deze inventarisatie zijn waargenomen. 3.1 Waarnemingen per terrein Op het kerkterrein van Nuis zijn de meeste mossoorten aangetroffen, namelijk 35. Andere kerkterreinen met veel mossoorten zijn Adorp (29 soorten), Woltersum (29 soorten), Oosternieland (28 soorten) en Wirdum (28 soorten). Vrij zeldzame en zeldzame mossoorten zijn met uitzondering van Breede, Krewerd en Niezijl aangetroffen op alle kerkterreinen met één of hooguit twee soorten. Rode lijstsoorten zijn alleen aangetroffen op de kerkhoven van Nuis (een soort, ongewimperd knikmos) en Woltersum (een soort, kalkkleimos). 3.2 Soortbespreking rode lijst en zeldzame soorten Kalkkleimos (Rode lijst, bedreigd) Deze soort komt in Nederland talrijk voor op de kalkgraslanden in Zuid Limburg. Buiten deze regio zijn waarnemingen zeldzamer en bekend uit het rivierengebied, de duinen, het noordelijk zeekleigebied en Zeeland. Standplaatsen zijn hier ondermeer bekend van open kleiplekken in graslanden en op dijken, kalkrijk gesteente, halfverharde paden en kalkrijk steensplit op graven. Op de kerkterreinen van de SOGK is de soort alleen aangetroffen op het kerkhof van Woltersum. Dit op 7 september 1998, habitat/ substraat is niet genoteerd Ongewimperd knikmos (Rode lijst, kwetsbaar) Alleen waargenomen op het kerkhof van Nuis tussen grasvegetatie op (humeus)zand. Als kwetsbaar op de rode lijst geplaatst omdat de soort te maken heeft met een sterke teruggang. Natuurlijke standplaatsen van deze soort bestaan uit humeuze bodems waaronder venig zand. Sinds 1980 worden er ook waarnemingen gedaan op begraafplaatsen. Verspreidingsbeeld van de soort is vermoedelijk bij lange na niet compleet Slank snavelmos Soort met een voorkeur voor kalkhoudende steen, groeit ook wel onderaan op baksteenmuurtjes. In Zuid Limburg groeit slank snavelmos ook wel op mergelrotsen. Hier is de soort plaatselijk talrijk, evenals in Noord Holland langs de IJsselmeerkust. Aangetroffen op het kerkhof van Noordwijk op 1 augustus Standplaats betrof een betonrand van een graf Daksterretje Komt in een groot deel van Nederland voor maar is overal zeldzaam. Daksterretje komt vooral voor op muren, daken, rotsen en soms stenige en zandige grond of ruwe schors. Waargenomen op 1 augustus 2000 op een grafmonument op het kerkhof van Noordwijk. 5

7 Tabel 1: Aangetroffen mossen per kerkterrein Ned.naam Lat.naam Achterlichtmos Schistidium Beekmos Leptodictyum riparium Bekerhaarmuts Orthotrichum cupulatum Bleek boomvorkje Metzgeria furcata Bleek dikkopmos Brachythecium albicans Boomsnavelmos Rhynchostegium confertum Boomsterretje Syntrichia laevipila Bossig spitsmos Cirriphyllum crassinervuim Braamknikmos Bryum rubens Braamknikmos Bryum rubens Breed Didymodon luridus dubbeltandmos Broedkroesmos Ulota phyllantha Daksterretje Syntrichia rur.var. ruralis Fijn laddermos Kindbergia praelonga Fraai haarmos Polytrichum formosum Gebogen achterlichtmos Schistidium apocarpum Gedraaid knikmos Bryum capillare Geelkorrelknikmos Bryum barnesii Gerand haarmos Polytrichum longisetum Gerimpeld boogsterrenmos Plagiomnium undulatum Gesnaveld klauwtjesmos Hypnum cupressiforme Gesteelde haarmuts Orthotrichum anomalum Gewone haarmuts Orthotrichuum affine Gewoon dikkopmos Brachythecium rutabulum Gewoon diknerfmos Cratoneuron filicinum Gewoon gaffeltandmos Dicranum scoparium Gewoon haakmos Rhytidiadelphus squarrosus Gewoon kleimos Tortula truncata Gewoon knopmos Phascum cuspidatum Gewoon krulmos Funaria hygrometrica Gewoon muisjesmos Grimmia pulvinata Gewoon Tortula muralis muursterretje Gewoon pluisdraadmos Amblystegium serpens x Gewoon puntmos Calliergonella cuspidata Gewoon purpersteeltje Ceratodon purpureus Gewoon sikkelsterretje Dicranoweisia cirrata Gewoon Barbula convoluta smaragdsteeltje Gewoon zijdemos Homalothecium sericeum Gezoomd verdermos Grijs kronkelsteeltje Fissidens bryoides Campylopus introflexus 6

8 Ned.naam Lat.naam Grijze haarmuts Orthotrichum diaphanum Grofkorrelknikmos Bryum dichotomum Groot duinsterretje Syntrichia rur.var.arenicola Groot laddermos Pseudocrosclerop odium purum Groot rimpelmos Atrichum undulatum Haarspitsmos Cirriphyllum piliferum Kalkkleimos Tortula lanceolata Kleidubbeltandmos Didymodon fallax Kleigreppelmos Dicranella varia Klein duinsterretje Syntrichia rur.var. calcicola Kleipeermos Pohlia melanodon Kleismaragdsteeltje Barbula unguiculata Kleisnavelmos Oxyrrhynchium hians Kleivedermos Fissidens taxifolius Knikkersterretje Syntrichia papillosa Knikmos Brym spec. Knolletjesgreppelmo s Dicranella staphylina Knotskroesmos Ulota bruchii Moerassnavelmos Oxyrrhynchium speciosum Muurachterlichtmos Schistidium crassipilum Muurknikmos Bryum radiculosum Muursnavelmos Rhynchostegium murale Ongewimperd knikmos Bryum archangelicum Opgerold smaragsteeltje Pseudocrossidium revolutum Oranjesteeltje Bryoerythrophyllu m recurvirostre Parapluutjesmos Marchantia polymorpha Rond boogsterrenmos Plagiomnium affine Ruig haarmos Polytrichum piliferum Slank snavelmos Rhynchostegiella tenella Snavelmos Eurhynchium spec. Spits smaraagdsteeltje Pseudocrossidium hornschuichianum Stomp dubbeltandmos Didymodon tophaceus Uitgerand zodesterretje Syntrichia virescens Vioolsterretje Syntrichia montana Zandhaarmos Polytrichum juniperinum Zilvermos Bryum argenteum Zodeknikmos Bryum caespiticium Aantal soorten = Adorp; 2 = Breede; 3 = Fransum; 4=Kiel Windeweer; 5=Krewerd; 6 = Niebert; 7 = Niezijl; 8 = Noordwijk 9 = Nuis; 10 = Obergum; 11 = Oosternieland; 12 = Pieterburen; 13 = Wirdum; 14= Woltersum 7

9 3.2.5 Bossig spitsmos Soort van kalkrijk gesteente en rotsen, ook bekend van kribben en steentaluds langs de rivieren en het IJsselmeer gebied waar de soort voorkomt op, op het noorden gerichte oevers. Daarnaast zijn ook waarnemingen bekend op beslibde boomvoeten. Op de SOGK terreinen aangetroffen op het kerkhof van Nuis op 25 mei 2002 in een grindgraf Uitgerand zodesterretje Soort van zowel bomen als stenen. Bij bomen vooral aangetroffen op laan- en vrijstaande bomen, daarnaast groeit de soort op droge en zonnige muren. Voor 1980 was de soort een zeldzame verschijning. Aangetroffen op de kerkhoven van Nuis (23 mei 2002) en Oosternieland (11 juli 2002). Standplaatsen betroffen een grindgraf (Nuis) en een stenen bruggetje naar de Weem (Oosternieland) Opgerold smaragdsteeltje Volgens BLWG verspreidingsatlas [bron: zijn van deze mossoort geen waarnemingen bekend uit noord Nederland. Toch is deze soort op 21 oktober 1999 waargenomen op het kerkterrein van Pieterburen (21 oktober 1999). Dit in het zogenaamde mergeldalletje bij Domies Toen. De soort komt van origine voor in kalkgebieden in Zuid-Limburg, daarnaast ook kerkmuren, oude fortmuren, putranden en grafmonumenten Gebogen achterlichtmos Vrij zeldzame soort die onder meer voorkomt op basalt van steenglooiingen langs de grote rivieren. Veel van het Nederlands herbariummateriaal blijkt bij nadere beschouwing Muurachterlichtmos (Schistidium crassipilum) te zijn in plaats van het veel zeldzamere Gebogen achterlichtmos (Schistidium apocarpum). Voorkomen van de soort is echter al langere tijd bekend van beton bij het Leekstermeer wat aangeeft dat de soort buiten het rivierengebied mogelijk op meer plekken voorkomt. Tijdens de veldopnames is deze mossoort alleen waargenomen op de kerkhoven van Pieterburen (21 oktober 1999) en Woltersum (7 september 1998). Habitat/ substraat betroffen een muurtje (Pieterburen) en beton (Woltersum). 4. Aanbeveling Geadviseerd wordt om mossen zoveel mogelijk op de grafmonumenten te laten zitten. Deze begroeiing geven namelijk een extra sfeer aan de monumenten en benadrukken daarnaast de waarde en ouderdom van kerkterreinen. Voor zover bekend zijn mossen niet schadelijk voor de grafmonumenten. 5. Literatuur H.N. Siebel e.a., Standaardlijst van de Nederlandse blad-, lever- en hauwmossen [Checklist of Dutch Bryophytes and Liverworts]. Buxbaumiella 73. H.N. Siebel e.a., Toelichting op de Rode Lijst Mossen. Rapport LNV Directie Kennis nr. 2006/034. Internetbronnen: 8

10 Bijlage 1: Soortenlijsten per kerkterrein Plaats : Adorp : kerkhof Coördinaten : / 588.1; Km-hok: Datum : : Heddy de Keijzer, Irene Robertus, Pim de Ruiter, Tidde Goldhoorn, Ben van Zanten en Sjef Pistoor Soortnaam (Latijn) kapsel stadium* freq. ** habitat/substraat verz. nr. B.O. van Zanten Amblystegium serpens 5 zavel Atrichum undulatum 2,3,5 Klei tussen gras Barbula unguiculata Zavel tussen klinkers van straatje Brachythecium rutabul. Humeus zand Bryum argenteum z grafsteen Bryum capillare 5 Spleet van grafsteen Bryum capillare 5 Humeus zand naast graf Bryum capillare Voet van es Bryum dichotomum Spleet van grafsteen Bryum dichotomum Humeus zand Calliergonella cuspidata zavel Ceratodon purpureus Zavel tussen klinkers van straatje Cirriphyllum piliferum z Humeus zand in grasveld Dicranella staphylina zavel Dicranoweisia cirrata 5 es Fissidens bryoides-complex 5 Zavel (geen gevonden) Fissidens taxifolius zavel Funaria hygrimetrica 5 Humeus zand Grimmia pulvinata 4,5 Betonrand van graf Grimmia pulvinata 5 Voet van es Hypnum cupressiforme Grafsteen; voet van es Kindbergia praelonga Voet van es; humeus zand; tussen klinkers Orthotrichum anomalum 5 Liggende grafsteen Orthotrichum diaphanum 5 Betonrand van graf Oxyrrhynchium hians zavel Phascum cuspidatum zavel Pseudocrossidium zavel hornschunchianum Rhytidiadephus squarrosus Humeus zand in grasveld Schistidium crassipilum Betonrand van graf Syntrichia laevipila 5 Bovenrand verticale grafsteen Syntrichia laevipila 5 Voet van es Syntrichia papillosa Voet van es Tortula muralis 5 Voet van es; tussen klinkers op Tortula truncata Humeus zand, zavel Ulota phyllantha Voet van es * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. **za: zeer algemeen a: algemeen va: vrij algemeen vz: vrij zeldzaam z: zeldzaam zz: zeer zeldzaam 9

11 Plaats : Breede : kerkhof Coördinaten : / 600.5; Km-hok: Datum : : Heddy de Keijzer en Ben van Zanten Soortnaam (Latijn) kapsel stadium* freq. ** habitat/substraat verz. nr. B.O. van Zanten Amblystegium serpens Zavel tussen gras Barbula convoluta Zavel tussen gras Barbula unguiculata Zavel tussen gras Brachythecium rutabulum Zavel, baksteen, linde, grafsteen Bryum argenteum Zavel tussen gras Bryum capillare Bakstenen, grafstenen Calliergonella cuspidata Zavel tussen gras, grafsteen Grimmia pulvinata Bakstenen, grafsteen Hypnum cupressiforme Zavel, bakstenen, voet Prunus, linde Kindbergia praelonga Zavel, bakstenen Lophocolea bidentata Zavel tussen gras, bakstenen Orthotrichum anomalum Grafsteen Oxyrrhynchium hians Zavel tussen gras tussen gras Rhytidiadelph..suqarrosus Zavel, grafsteen Schistidium crassipilum Grafsteen Tortula muralis 5 Bakstenen, grafsteen * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. **za: zeer algemeen a: algemeen va: vrij algemeen vz: vrij zeldzaam z: zeldzaam zz: zeer zeldzaam 10

12 Plaats : Fransum : kerkhof op klei Coördinaten : / 588.5; Km-hok: Datum : : Heddy de Keijzer, Irene Robertus, Pim de Ruiter, Tidde Goldhoorn en Ben van Zanten Soortnaam (Latijn) Kapsel stadium* Freq ** Habitat/substraat Verz.nr. B.O. van Zanten Amblystegium serpens 5 Beton Barbula unguiculata Klei Brachyth. rutabulum Beton, klei tussen gras Bryum capillare 4,5 Beton Bryum dichotomum Klei (gemmen gezien) Bryum rubens Klei (tubers gezien) Calliergonella cuspidata Beton, klei tussen gras Cirriphyllum piliferum Beton, klei Dicranella staphylina Klei Fissidens taxifolius Klei Grimmia pulvinata 5 Beton Hypnum cupressiforme Voet eik en esdoorn Kindbergia praelonga Klei, boomvoet Orthotrichum anomalum 5 Beton Orthotrichum cupulatum 5 Beton Orthotrichum diaphanum 5 Beton, steen Oxyrrhynchium hians Klei Phascum cuspidatum Klei Rhynchostegium murale 5 Beton Rhytidiad. squarrosus Klei Tortula muralis 4,5 Stenen Tortula truncata Klei * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. **za: zeer algemeen a: algemeen va: vrij algemeen vz: vrij zeldzaam z: zeldzaam zz: zeer zeldzaam 11

13 Plaats : Kiel-Windeweer : Kerkhof Coördinaten : / 570.5; Km-hok: Datum : : Heddy de Keijzer, Irene Robertus, Pim de Ruiter, Tidde Goldhoorn en Ben van Zanten NAAM (LATIJN) KAP.* SUBSTRAAT HERB NR. Atrichum undulatum grindgraf vz Barbula unguiculata 4 grindgraf vz Brachythecium albicans Grindgraf en rand grindpad vz Brachythecium rutabulum Grindgraf en tussen gras Bryum argenteum Rand grindpad Bryum barnesii grindgraf vz Bryum bicolor grindgraf vz Bryum capillare 3 grindgraf vz Bryum radiculosum Betonspleet van graf vz Ceratodon purpureus 2 grindgraf vz Grimmia pulvinata 3 Betonrand van graf vz Kindbergia praelonga Tussen gras en rand grindpad Marchantia polymorpha Rand van grindpad vz Orthotrichum anomalum 3 Betonrand van graf vz Plagiomnium affine Op zandgrond bij graf vz Polytrichum formosum grindgraf vz Polytrichum juniperinum grindgraf vz Rhytidiadelphus squarrossus grindgraf Schistidium 3 Betonrand van graf vz Syntrichia rur. var. arenicola grindgraf vz Syntrichia rur. var. calcicola grindgraf vz * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. 12

14 Plaats : Krewerd : Kerkhof Coördinaten : / 597.4; Km-hok: Datum : : Heddy de Keijzer, Irene Robertus, Pim de Ruiter, Tidde Goldhoorn en Ben van Zanten Soortnaam (Latijn) Amblystegium serpens Barbula unguiculata Brachythecium rutabulum Kapsel stadium * Freq ** Habitat/substraat Baksteen, voet es Op klei in grasveld Op klei in grasveld Verz. Nr. B.O. van Zanten Bryum capillare Grafsteen Bryum cf. dichotomum Op klei in grasveld Bryum rubens Op klei in grasveld Cirriphyllum piliferum Op klei in grasveld Cratoneuron filicinum Op klei in grasveld Dicranoweisia cirrata 2,4,5 Es Fissidens taxifolius Op klei in grasveld Funaria hygrometrica 5 Op klei in grasveld Grimmia pulvinata Hypnum cupressiforme Kindbergia praelonga Grafsteen Es Voet van es Orthotrichum affine Voet es Orthotrichum anomalum Grafsteen Orthotrichum diaphanum 3,4,5 Grafstenen, es Oxyrrhynchium hians Op klei in grasveld Phascum cuspidatum Op klei en zavel in grasveld Pseudocrossidium hornsch. Op klei rondom de kerk Rhynchostegium confert. 5 Bodem en grafstenen Rhytidiadelphus squar. In grasveld op klei Syntrichia papillosa Es Tortula muralis Grafsteen Tortula muralis 4 Op es * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. **za: zeer algemeen a: algemeen va: vrij algemeen vz: vrij zeldzaam z: zeldzaam zz: zeer zeldzaam 13

15 Plaats : Niebert : Kerkhof Coördinaten : 217/ 575; Km-hok: Datum : : Martin Busstra en Ben van Zanten Soortnaam (Latijn) kapsel stadiu m* freq. ** habitat/substraat verz. nr. B.O. van Zanten Amblystegium serpens 4,5 Grafstenen, marmergrind, gravel Barbula convoluta Gravel Barbula unguiculata Humeuze zand Brachythecium rutabul. Tussen gras, marmergrind, gravel Bryum argenteum Zand, grafsteen, marmergrind, gravel Bryum barnesii Gravel Bryum capillare Marmergrind, gravel Bryum dichoyomum Humeuze zavel, gravel Bryum rubens Humeus zand tussen gras Ceratodon purpureus Marmergrind (nerf uittredend) Dicranella staphylina Humeus zand Dicranoweisia cirrata Eik Funaria hygrometrica 5 Humeuze zavel Grimmia pulvinata 5 Grafstenen Hypnum cupressiforme Gravel, eik Kindbergia praelonga Tussen gras; grafsteen, gravel Orthotrichum anomalum 5 Grafstenen Orthotrichum diaphanum 5 Grafstenen, gravel, betonrand Pseudosclerop. purum Humeus zand, marmergrind Rhytidiadelphus squarr. Tussen gras Schistidium crassipilum 5 Grafstenen, gravel Syntrichia laevipila Marmergrind Syntrichia montana Betonrand van graf Syntrichia ruralis var. arenicola Marmergrind, gravel Syntrichia ruralis var. calcicola Marmergrind Tortula muralis 4 Grafsteen, gravel Tortula truncata 4,5 Humeus zand * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. **za: zeer algemeen a: algemeen va: vrij algemeen vz: vrij zeldzaam z: zeldzaam zz: zeer zeldzaam 14

16 Plaats : Niezijl : kerkhof Coördinaten : / 587.0; Km-hok: Datum : : Heddy de Keijzer, Irene Robertus, Pim de Ruiter, Tidde Goldhoorn en Ben van Zanten Soortnaam (Latijn) kapsel stadium * freq. ** habitat/substraat verz. nr. B.O. van Zanten Barbula unguiculata Terpaarde in grasveld Brachythecium rutabulum Terpaarde in grasveld Bryum rubens rubens Terpaarde in grasveld (geen tubers gzien) Calliergonella cuspidata Terpaarde in grasveld Cirriphyllum piliferum Kleiig zand in grasveld Dicranella staphylina Terpaarde grasveld, kleiig zand Fissidens taxifolius Terpaarde in grasveld Hypnuym cupressiforme. Voet linde Kindbergia praelonga Terpaarde grasveld, kleiig zand Orthotrichuim anomalum Onderaan kerkmuur, N-exp. Orthotrichum diaphanum Onderaan kerkmuur, N-exp.; voet linde Oxyrrhynchium hians Voet linde Oxyrrhynchium hians Terpaarde, kleiig zand Plagiomnium undulatum Terpaarde in grasveld Pohlia melanodon Terpaarde in sloottalud Rhytidiadelphus squarrosus Terpaarde in grasveld Tortula muralis Onderaan kerkmuur, N-exp. * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. **za: zeer algemeen a: algemeen va: vrij algemeen vz: vrij zeldzaam z: zeldzaam zz: zeer zeldzaam 15

17 Plaats : Noordwijk : kerkhof op zand Coördinaten : / 576.2; Km-hok: Datum : : Heddy de Keijzer, Irene Robertus, Pim de Ruiter, Tidde Goldhoorn en Ben van Zanten Soortnaam (Latijn) kapsel stadium* freq. ** habitat/substraat verz. nr. B.O. van Zanten Amblystegium serpens Grafsteen Atrichum undulatum Bodem, op zand Barbula convoluta Muurtje, op cement; bodem op zand; grafsteen; tussen klinkers Barbula unguiculata Grafsteen en tussen klinkers Brachythecium rutabulum Muurtje, op cement; bodem op zand en tussen klinkers; grafsteen Bryum argenteum Muurtje, op cemen; tussen klinkers; grafsteen Bryum barnesii 5 Bakstenen muurtke; op zand; spleet in grafsteen Bryum capillare 5 Tussen klinkers op zand Bryum dichotomum 4 Tussen klinkers op zand Bryum pallescens 5 Muurtje, op cement Bryum rubens Tussen klinkers op zand Ceratodon purpureus 5 Muurtje, op cement; zand tussen klinkers Funaria hygrometrica 5 Op zand en tussen klinkers Grimmia pulvinata 4,5 Muurtje, op cement; graf Hypnum cupressiforme Muurtje, op cement; zand Kindbergia praelonga Op zand Orthotrichum anomalum 5 Muurtje, op cement; grafsteen Orthotrichum diaphanum Grafsteen Oxyrrhynchium hians Op zand tussen gras; tussen klinkers Marchantia polymorpha Bodem, op zand; grafsteen Polytrichum formosum Bodem, op zand en tussen klinkers Pseudoscleropodium purum Tussen gras Rhynchostegiella tenella Vertikale betonrand van graf Rhynchostegium confertum 5 Muurtje, op cement; grafsteen Rhytidiadelphus squarrosus Bodem, op zand en tussen klinkers; grafsteen Schistidium crassipilum Muurtje, op cement Syntrichia ruralis var. ruralis zz Grafsteen Tortula muralis 4,5 Muurtje, op cement; tussen klinkers; grafsteen * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. **za: zeer algemeen a: algemeen va: vrij algemeen vz: vrij zeldzaam z: zeldzaam zz: zeer zeldzaam 16

18 Plaats : Nuis : kerkhof (alleen gedeelte om kerk gedaan. Humeus zand, grasveld, graven) Coördinaten : Km-hok: Datum : : Martin Busstra en Ben van Zanten Soortnaam (Latijn) kapsel stadium * freq.** habitat/substraat verz. nr. B.O. van Zanten Amblystegium serpens 3,4 grindgraf Atrichum undulatum Humeus zand tussen gras Barbula convoluta Grindgraf, op zandig pad Brachythecium albicans Humeus zand Brachythecium cf. rutabulum Grindgraf (geplooide bladeren) Brachythecium rutabulum Humeus zand Bryoerythrophyllum recurvirostre 5 grindgraf Bryum archangelicum 4,5 Met zand bedekt cement van graf Bryum argenteum Humeus zand tussen gras Bryum barnesii Humeus zand tussen gras Bryum caespiticium 5 Op cement van graf Bryum capillare Humeus zand Bryum rubens Humeus zand Campylopus introflexus 4,5 Zandig graf Ceratodon purpureus Grindgra, humeus zand Cirriphyllum crassinervium grindgraf Dicranum scoparium Humeus zand tussen gras Funaria hygrometrica Humeus zand Grimmia pulvinata 4 grafsteen Hypnum cupressiforme Humeus zand tussen gras (lacunosum) Kindbergia praelonga Humeus zand Marchantia polymorpha Op zandig pad Orthotrichum anomalum 5 grafsteen Orthotrichum diaphanum grafsteen Plagiomnium undulatum Humeus zand Polytrichum formosum Humeus zand tussen gras Polytrichum juniperinum Humeus zand tussen gras Polytrichum longisetum 3 Humeus zand tussen gras Polytrichum piliferum Humeus zand tusen gras Pseudocrossidium Humeus zand hornschuchianum Pseudoscleropodium purum Humeus zand tussen gras Rhytidiadelphus squarrosus Platte grafsteen Schistidium crassipilum grafsteen Syntrichia montana grindgraf Syntrichia ruralis var. arenicola grindgraf Syntrichia virescens grindgraf Tortula muralis 5 grafsteen * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. **za: zeer algemeen a: algemeen va: vrij algemeen vz: vrij zeldzaam z: zeldzaam zz: zeer zeldzaam 17

19 Plaats : Obergum : kerkhof op terpaarde Coördinaten : 230/ 594; Km-hok: Datum : : Heddy de Keijzer, Irene Robertus, Jennie Hendriks, Sjef Pistoor, Pim de Ruiter, Tidde Goldhoorn en Ben van Zanten Soortnaam (Latijn) kapsel stadium* freq. ** habitat/substraat verz. nr. B.O. van Zanten Atrichum undulatum z bodem Barbula unguiculata va Grafsteen en bodem Brachythecium cf. rutabulum Voet esdoorn Brachythecium rutabulum a Grafsteen, bodem Bryum capillare 4 a Grafsteen Calliergonella cuspidatum z; a Grafsteen; bodem Ceratodon purpureus z esdoorn Dicranoweisia cirrata va esdoorn Diocranella varia va bodem Fissidens taxifolius va bodem Funaria hygrometrica 1,2 va bodem Grimmia pulvinata 3,4 va Grafsteen Grimmia pulvinata z Op esdoorn Kindbergia praelonga a Bodem; baksteen Leptodictyum riparium zz Vochtig dood hout op bodem Orthotrichum anomalum 4 vz Grafsteen Orthotrichum diaphanum va Grafsteen Orthotrichum diaphanum 4 z Esdoorn Oxyrrhynchium hians va Bodem; baksteen Phascum cuspidatum z bodem Rhytidiadelphus squarrosus z; a Grafsteen; bodem Schistidium crassipilum va Grafsteen Syntrichia papillosa vz esdoorn Tortula muralis 3 a Grafsteen; voet esdoorn; baksteen * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. **za: zeer algemeen a: algemeen va: vrij algemeen vz: vrij zeldzaam z: zeldzaam zz: zeer zeldzaam 18

20 Plaats : Oosternieland : kerkhof bij protestantse kerk Coördinaten : 245.6/ 602.8; Km-hok: Datum : : Heddy de Keijzer, Irene Robertus, Evert Rietsema, Pim de Ruiter en Ben van Zanten Soortnaam (Latijn) kapsel stadium* freq. ** habitat/substraat verz. nr. B.O. van Zanten Amblystegium serpens 4,5 Voet esdoorn; beton van graf, cement bruggetje naar de Weem Barbula convoluta Gravelpad en tussen klinkers Barbula unguiculata Gravelpad, zavel Brachythecium rutabulum Esdoorn; beton van graf, grafsteen Brachythecium rutabulum Bakstenen + cement; bodem; beton van graf Bryum argenteum Gravelpad; beton van graf, zavel en tussen klinkers Bryum capillare 4,5 Bakstenen + cement; beton van graf; grind; esdoorn Bryum capillare Grafsteen; tegelgraf van Klaas van Zanten Bryum dichotomum Bakstenen + cement; gravelpad Calliergonella cuspidata Bakstenen + cement; bodem, zavel tussen gras, grafsteen, grindpad Ceratodon purpureus Beton van graf; gravelpad; tegelgraf Cirriphyllum piliferum Humeuze zavel tussen gras Dicranoweisia cirrata 5 esdoorn Fissidens taxifolius Bodem, klei Funaria hygrometrica 5 Bodem, zavel en tussen klinkers Grimmia pulvinata 5 Esdoorn Grimmia pulvinata 4,5 Bakstenen + cement; grafsteen Homalothecium sericeum Voet esdoorn Hypnum cupressiforme 5 Esdoorn; beton van graf, grafsteen Kindbergia praelonga Grafsteen; grindpad Orthotrichum anomalum 5 Bakstenen + cement; beton van graf, grafsteen Orthotrichum diaphanum 3,4,5 Esdoorn; grafsteen; beton van graf Oxyrrhynchium hians Voet esdoorn Oxyrrhynchium hians Bakstenen + cement; bodem, zavel; beton van graf, grafsteen Pellia epiphylla Humeuze zavel onderaan in sloot Plagiom undulatum Humeuze aarde tussen gras; grafsteen ; grindpad Rhynchostegium confertum 5 Bakstenen + cement Rhytidiadelphus squarrosus Bakstenen + cement; zavel tussn gras Schistidium crassipilum grafsteen Stntrichia virescens Op cement van bruggetje naar Weem Tortula muralis 4,5 Bakstenen + cement Tortula truncata Bodem, zavel Ulota bruchii 2,3 esdoorn Ulota phyllantha esdoorn * 1: sporofyt zeer jong, kapselsteel nog niet gestrekt; 2: kapselsteel gestrekt, maar kapsel nog niet verdikt; 3: kapsel al verdikt maar nog groen en met deksel; 4: kapsel rijp, meestal bruin, al of niet met deksel, sporen nog aanwezig; 5: kapsel oud, zonder deksel en leeg; v: alleen vegetatief. **za: zeer algemeen a: algemeen va: vrij algemeen vz: vrij zeldzaam z: zeldzaam zz: zeer zeldzaam 19

21 Pieterburen, Domiestoen Leg. W.J. de Ruiter, , Nagekomen verzameling Soortnaam (Latijn) kapsel stadium* freq. ** habitat/substraat verz. nr. B.O. van Zanten Brachythecium rutabulum c.fr. vz Zandige klei, hout en beton Bij ingang Bryum cf. raduculosum tubers vz Bryum rubens vz Zandige klei Pad bij theehuisje Bryum spec. vz Op muurtje Mergeldalletje Didymodon fallax Op mergel Mergeldalletje Funaria hygrometrica c.fr. Op mergel Mergeldalletje Homalothecium sericeum c.fr. vz Op cement/beton bruggetje Bij ingang Metzgeria furcata vz Op es Flinke plukken Oxyrrhynchium speciosum vz Op cementrand Bij ingang Pseudocrossidium revolutum c.fr.! vz Op mergel Mergeldal Schistidium apocarpum vz Op muurtje vz = in herb. van Zanten, zonder nummer 20

22 Plaats : Wirdum : kerkhof in het dorp Coördinaten : Km-hok: Datum : : Heddy de Keijzer, Irene Robertus, Evert Rietsema, Pim de Ruiter en Ben van Zanten Latijnse naam Habitat/subtraat Freq. Amblystegium serpens grafsteen, cement Barbula convoluta terpaarde, zand tussen bakstenen van pad Barbula unguiculata terpaarde, zand tussen bakstenen van pad c.fr. Brachythecium rutabulum cement Bryum bicolor zand tussen bakstenen van pad Bryum barnesii zand tussen bakstenen van pad Bryum capillare terpaarde, zand tussen bakstenen van pad, Acer Bryum rubens terpaarde Calliergonella cuspidata terpaarde Dicranoweisia cirrata Acer Didymodon luridus grafsteen, terpaarde, zand tussen bakstenen van pad Fissidens taxifolius terpaarde, zand tussen bakstenen van pad Funaria hygrometrica terpaarde Grimmia pulvinata grafsteen, cement, Acer c.fr. Hypnum cupressiforme terpaarde, Acer, zand tussen bakstenen van pad Kindbergia praelonga terpaarde, zand tussen bakstenen van pad Orthotrichum affine Acer Orthotrichum anomalum grafsteen, cement c.fr. Orthotrichum cupulatum grafsteen, cement c.fr. Orthotrichum diaphanum grafsteen, cement, Acer c.fr. Oxyrrhynchum hians terpaarde Plagiomnium undulatum terpaarde Phascum cuspidatum terpaarde c.fr. Rhytidiadelphus squarrosus terpaarde tussen gars Schistidium crassipilum grafsteen, cement c.fr. Syntrichia montana grafsteen Syntrichia ruralis var. arenicola Acer Syntrichia papillosa grafsteen, Acer, cement (heel weinig) Tortula muralis grafsteen, terpaarde, zand tussen pad van bakstenen pad, cement c.fr. 21

23 LIJST MET MOSSOORTEN VAN HET KERKHOF VAN WOLTERSUM 7 september 1998 : Gerard Jager, Gerrit Wolters en Ben van Zanten Lat.naam status habitat/ substraat Amblystegium schimp (zz) aan voet van es Amblystegium serpens (zz) beton Atrichum undulatum (z) grasveld op terpaarde Barbula hornschuchiana (z) grind van graf Barbula unguiculatacement (a) tussen bakstenen Brachythecium rutabulum (a) grasveld op terpaarde, voet es, sintelpad Bryum argenteum (z) terpaarde Bryum convoluta (zz) Bryum capillare (va) beton en voet van es Bryum rubens terpaarde Calliergonella cuspidata (va) grasveld op terpaarde,va Ceratodon purpureus (za) terpaarde, voet es sintelpad Cirriphyllum piliferum (va) grasveld op terpaarde grind van graf Didymodon tophaceus (z) Beton Eurhynchium spec. grasveld op terpaarde Eurhynchium praelongum (vz) voet es, terpaarde Fissidens bryoides (vz) terpaarde Fissidens taxifolius (za) terpaarde Grimmia pulvinata (a) voet es, beton Homalothecium sericeum (z) beton Hypnum cupressiforme (a) voet es, grind graf, beton Orthotrichum anomalum (va) beton Orthotrichum diaphanum (va) voet es Phascum cuspidatum (va) klei Rhytidiadelphus squarrosus (a) grasveld op terpaarde, grind van graf Rhynchostegium confertum (zz) voet es Schistidium apocarpum (va) beton Tortula lanceleolata (z) Tortula murali (a) cement bakstenen, beton Tortula ruralis (vz) grind graf, beton Tortula truncate (va) klei 22